आय. पी. एच. (इन्स्टिट्यूट फॉर सायकॉलॉजिकल हेल्थ) ही मनआरोग्याच्या क्षेत्रात कार्यरत अशी संस्था यंदा तेहतीस वर्षांची झाली . मानसिक स्वास्थविषयक दृकश्राव्य कार्यक्रम सादर करण्यासाठीच ‘आवाहन’ हा माध्यमविभाग जन्माला आला बारा – तेरा वर्षांपूर्वी. ह्या विभागातर्फे जे यू-ट्यूब चॅनेल चालवले जाते, त्याचे नाव आहे ‘आवाहन आय. पी. एच.’ आज ह्या विभागाकडे स्वतःचा स्टुडियो आहे. स्वतःची यंत्रसामुग्री आहे. चित्रपटावर संकलन आणि तांत्रिक संस्कार करणारी पूर्ण यंत्रणा आहे. ध्वनिमुद्रण करण्यासाठी स्वतंत्र स्टुडियोसुद्धा आहे.
चित्रपटाचे शूटिंग करण्यासाठी आम्ही साधारण २५० फुटांचा स्टुडियो वापरतो, तो ‘कर्ता शेतकरी’साठीच्या सेटने सजायला लागला. ‘ कर्ता शेतकरी ‘ प्रकल्पाचा लोगो सचिनने तयार केला. हिरव्या रंगाची पार्श्वभूमी असणाऱ्या सेटच्या लाकडी चौकटीसुद्धा आमच्या ऋषिकेश (पांचाळ) ह्या तरुण नेपथ्यकाराने बनवल्या. योग्य ते लाईट्स योग्य जागी लागले. शूटिंग नसलेल्या दिवशी हीच जागा रंग बदलते आणि विद्यार्थ्यांच्या व्यवसाय कल – चाचण्यांसाठी वापरण्यात येते; ह्यावर तुमचा विश्वास बसणार नाही. परंतु मुंबई – ठाण्यासारख्या महानगरामध्ये आमच्यासारख्या स्वयंसेवी संस्थेला जागेचा ‘इंच इंच’ असा लढवावा लागतो.
जालन्याजवळच्या ‘जांब समर्थ’ गावाहून राजकुमार तांगडे येऊन पोहाचला. त्याच्याबरोबर ही पहिलीच प्रत्यक्ष भेट होती ह्या संदर्भातली; परंतु ज्या ‘वेध’ उपक्रमामध्ये मी विलास शिंदेंची मुलखात घेतली होती, तशाच एका उपक्रमामध्ये औरंगाबादला मी राजकुमारबरोबर गप्पा मारल्या होत्या. आमच्या नियोजनाप्रमाणे साधारणपणे पंचवीस ते अठ्ठावीस मिनिटांचे एकूण चाळीस एपिसोड्स आम्ही टप्याटप्याने शूट करणार होतो. सुवर्णा (बोबडे) आणि शिल्पा ( जोशी ) ह्यांनी तयार केलेले पहिल्या पाच प्रकरणांची संहिता हातात होती. मी आणि राजकुमार स्क्रिप्ट घेऊन बसलो. मोठ्याने वाचायला लागलो. पाच मिनिटानंतर दोघांनी एकमेकांकडे पहिले…… आमच्या दोघांच्याही डोळ्यातले भाव सारखेच होते. “ह्या संहितेमधले मुद्दे आणि त्यांचा क्रम तसाच ठेवून आपण उत्स्फूर्तपणे बोलत गेलो तर”, ही आमची भूमिका ठरली. म्हणजे आपल्या गप्पा प्रेक्षकांना अकृत्रिम वाटतील आणि तरीही मानसिकतेबद्दलचे मुद्दे मात्र एक-एक करून सलग क्रमाने मांडता येतील. आमचा पहिला भाग होता ‘कर्ता शेतकरी’ म्हणायचे कोणाला? आणि दुसरा भाग मन म्हणजे काय ?
आम्ही दोघांनी आमच्या संवादाचा प्रवाह म्हणजे ‘फ्लो’ एका कागदावर लिहून घेतला आणि ‘एपिसोड क्रमांक एक’ला सुरवात झाली……. कॅमेरा रेडी …. साऊंड रोलिंग …. ‘कर्ता शेतकरी’ एपिसोड वन, टेक वन ….ऍक्शन!
ह्या क्षणापासून माझी आणि राजकुमारची ‘स्पेस’, आमचं ‘अवकाश’ सुरु झालं. ठरवलेल्या चाळीस भागांमध्ये दोन भागांची भर पडली. परंतु आमच्या संवादाची लय कोणत्याही भागात ‘हलली’ नाही. एकूण आठ दिवस, ऐंशी तास आणि एकवीस तासांहून जास्त लांबीचे बेचाळीस भाग.
दृकश्राव्य माध्यमामध्ये वावरायला लागून आता चार दशके लोटली मला. त्याचा एक फायदा असा, की घड्याळाकडे न पाहता मला सरकणाऱ्या वेळेचा अंदाज असतो. मी सत्तावीस मिनिटे ही कालमर्यादा असेल, तर तीस ते चाळीस सेंकंदाच्या ‘इकडेतिकडे’ मध्ये थांबू शकतो. हाच हिशोब मी दोन मिनिटांच्या ‘बाईट’मध्येही हलू देत नाही, ह्या ‘आजीचा घड्याळा’चे राजकुमाराला इतके अप्रूप, कौतुक वाटले, की पुढेपुढे एपिसोडचा ‘ टेम्पो ‘ म्हणजे ‘ गती ‘ तो माझ्यावर सोडून द्यायचा.
आमच्या ‘उत्स्फूर्त’ बोलण्याचे त्या क्षणीच लेखी स्वरूपात डॉक्युमेंटेशन होणे महत्वाचे होते. प्रत्यक्ष शूटिंग सुरु असताना एकवीस-बावीस तासांची ही टिपणे काढली आमची सहकारी वैदेही भिडेने. अठराव्या एपिसोडमध्ये आलेले एखादे उदाहरण छत्तिसाव्या भागात डोकावता कामा नये, ह्यासाठी ही बाजू फारच महत्वाची होती.
अशा प्रकारे ‘आवाहन’चे एकूण चार सदस्य आणि आम्ही दोघे, अशा फक्त सहा जणांची ही टीम सगळीच कामे करत होती. सचिन -शैलेश आणि ऋषिकेश तर सामान लावणे, काढणे, पॅक करणे, अनपॅक करणे, असे सगळेच कष्टाचे काम करायचे. आमच्या संस्थेचे व्यवस्थापकीय काम पाहणारा माझा मित्र मंगेश (बाणे) शूटिंगचीही व्यवस्था पाहायला यायचा. माझी पत्नी डॉ सविता, आमचे शूटिंग पाहायला यायची आणि तिचे विणकाम करत बसायची. राजकुमारने तिचे नाव ठेवले ‘वीणा वर्ल्ड…….नि शब्द’. म्हणजेच चोख काम करता करता आम्ही धमालही सतत करायचो.
व्यसनाधीन व्यक्तींच्या पत्नींनी चालवलेला ‘सहचारी स्वादम ‘ हा सहकारी किचनचा आमच्या संस्थेचा अजून एक उपक्रम. त्यांचातर्फे आम्हाला रुचकर नाष्टा – भोजन मिळायचे. आमचे ‘टेक’ चालू झाले, की कधी कधी आसमंतातल्या फेरीवाल्यांना अगदी ऊत यायचा . आमचा स्टुडियो, संपूर्ण व्यावसायिक स्टुडिओइतका ‘साऊंडप्रूफ’ नाही. कधी नंदीबैल यायचा शेजारचा रस्त्यावर, तर कधी पॉमपॉम असा हॉर्न वाजवत इडली विकणारा इडलीवाला…. अशावेळी वृत्तीचे समत्व ढळू न देणे, हा मोठाच भावनिक व्यायाम.
पहिल्या दोन दिवसांच्या शूटिंगमध्ये आम्ही चक्क आठ भाग प्रत्यक्षात आणू शकलो. आत्मविश्वास वाढला. आता पुढचा कसोटीचा प्रसंग होता ‘मुलगी’ दाखवण्याचा.
शूटिंग संपलं, की मी आणि राजकुमार लगेचच आपापल्या वाटांना लागायचो; पण उरलेली टीम मात्र एडिटिंगच्या टेबलवर स्वतःला जुंपून घ्यायची. प्रत्यक्ष दिसणारा साधारण अर्ध्या तासाचा एक भाग तयार व्हायला कधी चौदा तास लागायचे, तर कधी सोळा. त्यातील रेखाचित्रे, ग्राफिक्स हे सारे ह्याच टीमने बनवले. शीर्षकगीत रेकॉर्ड झाल्यावर त्याचे दृश्यरूप म्हणजे ‘मोंटाज’सुद्धा बनवला आणि आमची उपवर मुलगी अर्थात ‘तयार’ झालेले सहा एपिसोड्स ‘पाहायला’ ‘सह्याद्री फार्म्स’चे विलास शिंदे आणि त्यांचे सहकारी संस्थेच्या केंद्रात पोचले. स्टुडिओचा पसारा आहे तिथून काही मिनिटांच्या अंतरावर आय. पी. एच. (इन्स्टिट्यूट फॉर सायकॉलॉजिकल हेल्थ) हे उपक्रम केंद्र आहे. तीन मजल्यांच्या ह्या जागेत रोज शेकडो कुटुंबे मनआरोग्याचा सल्ला घेण्यासाठी येतात. एका मजल्यावर आमचा प्रशिक्षणाचा हॉल आहे, तिथे हा ‘समारंभ’ व्हायचा होता.
पहिल्या दोन भागांमध्येच जेव्हा हे ‘खास’ प्रेक्षक हसून दाद द्यायला लागले तेव्हा वधुपक्षीयांचा जीव भांड्यात पडू लागला. ‘मुलगी पसंत आहे’, हे कळले. काही गोष्टी अधिक चांगल्या कशा करता येतील, ह्यावर चर्चा झाली आणि ‘सह्याद्री फार्म्स’च्या चमूने आम्हाला आर्थिक बळासोबत मोलाचे भावनिक बळही दिले.
स्टुडिओमधल्या एकाच पार्श्वभूमीवर भाग चित्रित होत होते. त्यामध्ये नावीन्य आणण्यासाठी मी आणि राजकुमार ‘भूमिकानाट्य’ म्हणजे ‘रोल प्ले’ वठवत होतो. एक आयडिया डोक्यात आली, की निसर्गाच्या पार्श्वभूमीवर ‘लोकेशन’ शूटिंग का करू नये? आमचीच एक मनोविकारतज्ञ सहकारी डॉ. अनघा वझे आणि तिचे पती गिरीश वझे ह्यांचा एक प्रशस्त शेतीप्रकल्प ठाणे जिल्ह्यात वाडा-मनोर परिसरात आहे. ती जागा पाहण्यासाठी सचिन आणि शैलेश जाऊन आले. नदीकाठावरचे फार्म हाऊस ….शांत आसमंत, भरगच्चं झाडी…. आम्हाला सहा-सात ‘जागा’ सापडल्या. त्यातली एक जागा इनडोअर होती; पण काचेच्या मोठ्या खिडक्या असल्याने त्याला वेगळा ‘फील’ होता. आमचे सारे युनिट तीन दिवसांसाठी ह्या लोकेशनवर पोहोचले. ‘आवाहन’ टीमची धावपळ आणि नियोजन अनेक पटींनी वाढले. नैसर्गिक प्रकाशात शूटिंग करणे, हे वेगळे तंत्र. मात्र उत्साह आणि योजकता ह्या बळावर आम्ही एकूण बारा भाग या निसर्गरम्य वातावरणात चित्रित केले.
आता एपिसोडस तयार होत होते. एका बाजूने एडिटिंग सुरु झाले होते. आम्ही बेचाळिसावा म्हणजे शेवटचा भाग पूर्ण केला आणि एका विलक्षण समाधानामध्ये सारेच एकमेकांसोबत स्तब्ध, निवांत शांततेमध्ये बसलो. केलेल्या संकल्पामधला एक टप्पा पार पडला होता. आता ही प्रस्तुती घेऊन पुढे जायचे होते, ह्या कार्यक्रमाचा प्रसार करण्यासाठी. ‘सह्याद्री’ मधले प्रमोद राजेभोसले आणि सहकारी ह्यांच्यासोबत बैठका होऊ लागल्या. दिनांक १ मे २०२२ रोजी, ‘सह्याद्री फार्म्स’च्या परिसरामध्ये निवडक शेतकरी कार्यकर्त्यांसाठी होणार होता ह्या चित्रपटमालिकेचा ‘प्रीमियर’, अर्थात मुहूर्ताचा शो!
(क्रमशः)
मनोगती - On Mind's Trail 