‘टॉंगलेन’ नावाची अनोखी गल्ली.

आचार्य पेमा चॉड्रोन. . . कसे वाटते आहे नाव ऐकायला ? . . . ह्या बाई आज छान, परिपक्व पंच्याऐशी  वर्षांच्या आहेत. कॅनडामधल्या बौद्ध मोनास्ट्रीमध्ये शिकवतात. बुद्ध विचारांचा, रोजच्या जीवनात वापर कसा करायचा ह्या संदर्भात त्यांनी अनेक लोकप्रिय पुस्तके लिहिली आहेत. ‘व्हेन थिंगज् फॉल ॲपार्ट’ आणि ‘वेलकमिंग द अनवेलकम्‘ ही त्यांची पुस्तके, मला खूप प्रभावी वाटली. तर त्यांच्या लिखाणामध्ये एका तंत्राबद्दल विस्तृतपणे लिहिले आहे. त्या तंत्राचे नाव आहे ‘टॉंगलेन.’ तिबेटी बुद्धशाखेमधून जी ध्यानतंत्रे विकसित झाली त्यातले हे एक. मी ह्या तंत्राचा सराव करायला सुरुवात केली आणि सुरुवातीलाच अडचणीत आलो . . . कसा ते सांगतो. 

इतर अनेक ध्यानतंत्राप्रमाणे ही पद्धत श्वासाच्या भानापासून सुरुवात करते. स्वतःच्या आणि इतरांच्या दुःख आणि वेदनांबरोबर समग्र अस्तित्वाला Connect म्हणजे जोडणे नव्हे तर एकजीव करणे असा ह्या पद्धतीचा हेतू. समजण्यासाठी आपण असे म्हणूया की, अपरिहार्यपणे ज्या भावनेचा सामना करायला लागतो त्याचे नाव दुःख (Pain). शरीरातला पाय मुरगळला किंवा जवळच्या व्यक्तीच्या वागण्यामुळे मनाचा अपमान झाला तर दुःख होते. ह्या दुःखाबद्दलच्या अनेक भावना मनात दाटून येतात. आता पुढे काय होणार ही असते भीती. ह्या सेटबॅकमुळे माझी लय गेली ह्याचे नैराश्य. ज्याच्या ‘मुळे’ हे घडले त्याबद्दलचा संताप. ह्या संतापाचे तीन पदर. स्वतःची चूक, दुसऱ्यांचे योगदान आणि परिस्थितीतील त्रासदायक घटक . . . ह्या सर्वांवरचा संताप. स्वतःच्या चुकीबद्दल स्वतःलाच गुन्हेगार मानणारी खंत . . . ह्या सार्‍यातून तयार होते ती वेदना (Suffering). 

आपले मन नेहमीच्या जगण्यामध्ये ही ‘जोडी’ वेगवेगळी करून पाहू शकत नाही. त्यातले घटक अलग करू शकत नाही. म्हणून ध्यानतंत्रामध्ये प्रथम पाहायचे असते की, अटळपणे आलेले दुःख कोणते आणि त्यावर आपल्या मनाने चढवलेले लेप कोणते. उदाहरणार्थ, माझ्या एकुलत्या एक भावंडाचा कोरोनामुळे मृत्यू झाला ह्याबद्दल असते, ते दुःख. पण मी त्या भावंडाला योग्य वेळी, योग्य ती मदत करू शकलो नाही ह्याबद्दलची खंत म्हणजे वेदना ! . . . चिंतन काय करायचे तर खंत ही भावना वास्तवाचा आधार असलेली आहे का याबद्दलचे. आपण चूक केली की चूक झाली ? . . . केलेली चूक गंभीर असेल पण तो गुन्हा होता का ? . . . आपण स्वतःला गुन्हेगार ठरवून काय साधणार आहोत ? . . . हा झाला वैचारिक भाग. त्याला  म्हणतात Contemplation ! पण हे Meditation नव्हे . . . ध्यानामध्ये भर असतो तो दुःख आणि वेदनेच्या स्वीकारावर ! म्हणूनच समुपदेशन म्हणजे Counselling नेहमी चिंतनाला मदत करते आणि मेडिटेशन म्हणजे ध्यान, स्वीकाराला मदत करते. ध्यानामुळे, स्वीकारासाठी मनाने घातलेल्या पूर्वअटी (Conditions) गळून पडायला मदत होते किंवा तशी मदत अपेक्षित असते. Unconditional म्हणजे विनाअट स्वीकाराचा अनुभव देण्यासाठी ध्यानामध्ये तंत्रे विकसित झाली त्यातलेच एक टॉंगलेन.

ह्या तंत्रामध्ये श्वासाबरोबर काही भावनांना आत घेण्याचा अनुभव रचायचा आहे . . . डिझाईन करायचा आहे. नि:श्वासाबरोबर काही भावनांना बाहेर पाठवायचा अनुभव रचायचा आहे. श्वास आहे Receiver आणि नि:श्वास आहे Transmitter. श्वास घेताना काय ‘आत’ घ्यायचे ते प्रथम पाहू. ह्या प्रकाराला आपण ‘आगमनक्रिया’ म्हणू आणि नि:श्वासाला ‘गमनक्रिया’ म्हणू. त्यातला ‘क्रिया’ हा शब्द ह्यापुढे मनात समजून घेऊ आणि फक्त आगमन-गमन म्हणू. तर माझी अडचण सुरू झाली आगमनाच्या सूचनेपासून. 

आपले नेहमीचे लॉजिक काय असते . . . त्रासदायक भावना काढून टाका, प्रेम-उत्साह-शांति आत घ्या. दिलासादायक भावनांचे रोपण करा, मनातली ‘निगेटिव्हिटी’ काढून टाका. आणि इथे सांगितले जाते आहे की समजा, मला भविष्याततल्या असुरक्षिततेबद्दल चिंता वाटतेय् तर त्या चिंतेला श्‍वासाबरोबर आत घ्या ! . . . अरे बापरे ! . . . आगमनाच्या उंबरठ्यावर पडलोच मी ठेंच लागून. आणि विचार करायला लागलो, असे का सांगितले असेल ? 

. . . चिंतेपासून (कोणत्याही त्रासदायक भावनेपासून) दूर पळायचे नाही. तसे केले तर ती भावना अधिक प्रभावी ठरेल. आगमन म्हणजे ह्या भावनांना सामोरे जाणे !

. . . परंतु त्यांना ‘React’ नाही व्हायचे. समजा चिंतेची भावना आत घेताना छातीचा ठोका चुकला किंवा छातीत थोडा त्रास झाला तरी तो बदल फक्त नोट करायचा . . . मला हे दोन्ही झाले होते. त्याचे कारण कोणत्या विचारात होते ? . . . चिंतेला आत घेतली आणि ती वाढली तर ! रिंपोंचे म्हणजे तिबेटन बुद्धगुरू म्हणतात, “आकाश मोठे की त्यातले ढग ? . . . मन मोठे आहे. त्यात उमटणारा, ढग कितीही मोठा असला तरी तो आकाश गिळू शकणार नाही . . . मनाच्या आकाशात ढगांची ये-जा पाहायची सवय लाव. ढग आकाशात असतात. आकाश ढगात राहत नाही.” माझे कोडे इथे उलगडले. माझ्या लक्षात आले की मी तोवर अतिशय सांभाळून आणि म्हणूनच अगदी  वरवरचे आगमन-गमन करत होतो. पण आता मी सांगितलेली प्रतिमा वापरून ढगांना ‘न नाकारता’ पाहायला लागलो. 

. . . आता खरी गंमत आली . . . चिंतेचे ढग आले . . . संतापाचे आले . . .  वैषम्याचे आले . . . नैराश्याचे आले. दुसरी ट्यूब पेटली. मी जरी ‘माझ्या’ चिंतेला आत घ्यायला बिचकत होतो तरी ती भावना फक्त माझी कुठे होती ? . . . म्हणजे मी ‘चिंता’ नावाच्या भावनेला सामोरे जातो आहे. एका मानवी भावनेला. सर्वांनी जिचा अनुभव कधी ना कधी घेतला आहे अशा भावनेला. म्हणजे कधी आकाश ढगांनी व्याप्त असेल. कधी वादळ असेल . . . कधी वारं ! . . . कधी मळभ कधी निवांत. वेदांतामधला शब्द, चिदाआकाश ! आतापर्यंत ठाऊक होता. हे ध्यान करताना कळला. 

. . . आणि अचानक, शीडातून हवा गेलेल्या गलबतासारखी ‘माझी’ चिंता मनात विसावली. ती आता पूर्वीसारखी भीषण वाटत नव्हती. मग मी हा प्रयोग, ‘संताप-अपमान’ ह्या भावनांसाठी केला. औदासिन्यासाठी केला. आणि होताहोता, माझ्या विश्वासात नवी ऊर्जा यायला लागली. कशी ? 

टॉंगलेन तंत्र सांगते की, नि:श्वासासोबत तुमच्यातला सारा सद्भाव एखाद्या कारंजासारखा जगासाठी बाहेर द्या. ज्या भावना ‘माझ्या’ म्हणून राखून ठेवण्याची आपली टेंडन्सी असेल त्या द्या. तुमचे डोळे बंद असले तरी चेहऱ्यावर स्मित येईलच. तो चेहरा हळूहळू आगमनाच्या क्षणालाही हसरा राहील. माझ्या नि:श्वासाच्या वेळी मी खूप प्रिय घटना आठवत राहिलो. माझ्या मुलीचे लग्न, नातवाचा जन्म, मुलाचे त्याच्या आवडत्या कोर्सला जाणे, संस्थेच्या कामातले यशाचे टप्पे . . . आणि ह्या सगळ्या प्रतिमांमधून जाणवणाऱ्या छान भावनांना वैयक्तिक ठेवायचे नाही.  सर्वांसोबत शेयर करायचे. नि:श्वासाच्या माध्यमातून. 

हे करताना मला एक व्हेरिएशन मिळाले. एकदा टॉंगलेन तंत्राप्रमाणे श्वास-नि:श्वास करायचा. त्यानंतर काही नेहमीचे श्वास-नि:श्वास. त्यामुळे मनाला स्वतःचा फिडबॅक घेता येतो. पण नंतरनंतर मला प्रत्येक श्वासाला टॉंगलेन जमू लागले. श्वासाचा दमदारपणा आणि स्थिरताही वाढली. आगमनाबरोबर मनातली मुक्तीची म्हणजे ‘सुटल्या’सारखी भावना मला जाणवत होती. गमनासोबत माझ्यातली ‘समाधानी’ वृत्ती वाढत होती. सुटणे म्हणजे Escape नव्हे तर सोडवणे ह्या अर्थाने सुटल्यासारखे वाटत होते. 

बुद्धविचारांमध्ये ‘Non-Rejection’ म्हणजेच ‘न-नकार’ ह्याकडून स्वीकाराकडे जाण्याचे हे तंत्र आहे. त्या पद्धतीने आपण सारे मनाच्या सर्व लाभदायक भावना आणि त्रासदायक भावना ह्यांचे संतुलन पाहू शकतो. आपल्या सगळ्यांमध्ये दुःखदायक भावनांचा चिखल आहे आणि सुंदर, सद्भावनांचे कमळ आहे. बौद्ध तत्त्वज्ञानामध्ये कमळाचे प्रतीक खूप महत्त्वाचे मानले आहे. चिखलातूनच कमळ फुलते. त्यातच ते राहते. पण स्वतःच्या गुणांचा सुगंध आणि सौंदर्याचा आस्वाद ते सर्वांना देत राहते. 

टॉंगलेन तंत्राचा सराव का करायचा ? आचार्य पेमा म्हणतात की, आपल्या इतरांच्या वेदनेबरोबर आपले नाते जुळावे म्हणून. माझ्या जगण्यामध्ये दुःख आणि वेदनेला स्थानच नाही हा अविवेकी अट्टाहास दूर व्हावा म्हणून ! . . . आपले व्यक्ती म्हणूनचे दुःख आणि ‘माणूस’ म्हणूनचे दुःख ह्यातले नाते समजून घेण्यासाठी टॉंगलेन मदत करते. मी हे तंत्र दोन्ही बाजूंनी वापरायचा सराव करायला लागलो. म्हणजे माझ्या भावनांसाठी. आणि इतरांना समजून घेण्यासाठी . . . माझ्या एका मैत्रिणीबरोबर माझी चर्चा झाली ती त्वचा आणि मन ह्यांच्या नात्याबद्दल . . . माझ्या पत्नीलाही सोरियासिसचा त्रास आहे. आणि मैत्रिणीला त्रास आहे ॲकनेचा . . . मी आता दोघींनाही टॉंगलेनतर्फे सद्भावना पाठवायला सुरुवात केली. हे तंत्र ‘रेकी’सारखे नाही. कारण त्यामध्ये तुमची एनर्जी ट्रान्सफर होते असा कोणताही दावा नाही. तुम्ही टॉंगलेन फक्त स्वतःसाठी करता. दुसऱ्यांबद्दल तुम्हाला प्रेम आणि आस्था आहे पण तुम्ही फक्त स्वतःच्या आतमध्ये ही प्रक्रिया जागवता. त्यामध्ये ‘हिलींग’चा कोणताही दावा नाही. आणि माझ्यासाठी हा मुद्दा अतिशय महत्त्वाचा आहे. कोणत्याही ध्यानपद्धतीने कोणताही दावा करू नये. कारण दावा म्हणजे Outcome . . . परिणाम ! ध्यान ही प्रक्रिया स्वतःसाठी आहे. वैयक्तिक अस्तित्वातले संकुचितपण जर मला विस्तारायचे असेल तर माझ्या जवळच्या माणसांच्या वेदनेबद्दलची एकजीव सहवेदना अनुभवण्यासाठी मी ध्यानसराव करत असतो . . . बुद्धविचार आपल्याला सांगतो की, वैयक्तिक दुःखाचे नाते संपूर्ण मानवतेच्या दुःखाबरोबर आहे हे लक्षात घ्या. त्या सगळ्यांसाठी तुमचा सद्भाव विस्तारीत करा आणि करत राहा. ह्या ध्यानाचा, त्यांच्यावर काय परिणाम होणार हा मुद्दाच नाही . . . तुम्ही काय स्वतःला मोठे हिलर समजताय् ! समजत असाल तर फक्त स्वतःच्या त्रासदायक भावनांची मलमपट्टी करा. तिकडे व्रण राहणार नाहीत असे पाहा. आणि ते करताना लक्षात घ्या की ‘माझे दुःख’ नावाचा प्रकार तुमच्या आत्मभावातून आलाय् ! तुमच्या ‘अहम् म्हणजे ‘मी’ पणापासून आलाय् ! तो संकुचित, खुराड्यातला ‘मी’ पणा तुमच्यात उत्क्रांतीच्या प्रवासात आला आहे खरा ! आचार्य पेमा म्हणतात, ‘Very ancient patterns of selfishness.’ तो मोडायला सुरुवात करूया. आपले वास्तवाचे भानच आपण विस्तारीत करू.

पेमामॅडम आपल्याला सांगतात की, तुम्ही हे ध्यानतंत्र स्वतःसाठी विकसित करा. जवळच्या नात्यांसाठी करा. हळूहळू ओळखीच्या आणि अनोळखी अशा अनेकांच्या वेदनेला आपल्या मनात जागा द्या आणि तुमचा सद्भाव तुमच्या मनाने वाटत जा . . . विस्तारत जा . . . असे तुम्ही करत राहिलात तर ज्ञानेश्वरांचा विश्वभाव तुमच्या अनुभवाला येईल. दुःख आणि वेदनेचे वैयक्तिक भाग तुटत जातील आणि सद्भावना आणि आस्थेचा विस्तार हळूहळू पर्यावरणापर्यंत पोहोचेल. म्हणजे टॉंगलेनचे ध्यान करायचे. आधी आणि नंतर ज्ञानोबांचे पसायदान मनातल्या मनात म्हणायचे. काय छान वाटते म्हणून सांगू . . . एकदा नाही अनेकदा करुन पाहा . . . सवय लागेपर्यंत ! . . . पसायदानाच्या शेवटच्या शब्दांचा अनुभव मला ह्या ‘कॉम्बो’मधून आला . . . सुखिया जाला !  सुखिया जाला ! . . . सुखिया जाला ! . . .

   

अस्तु !

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

anandiph@gmail.com 

बोधिचित्ताची मशागत

मोठ्या हौसेने बनवून घेतलेले लिखाणकामाचे एक डेस्क आमच्या घरात आहे. त्याचा शिरोभाग अगदी पारंपरिक ‘Writing Desk’ सारखा आहे.  ती फळी उचलली की आत प्रशस्त ड्रॉवर आहे. ह्या डेस्कचे पाय चांगले चार फूट लांब आहेत. त्या पायांना चाके आहेत. जिथे माझा मूड होईल लेखनासाठी बसायचा, तिथे हे डेस्क नेता येते. म्हणजे ते माझे ‘मोबाईल’ लेखन-टेबल आहे. पंचवीस वर्षांपूर्वी, ज्या घरामध्ये मी हे टेबल बनवून घेतले, ते घर मात्र त्यानंतर काही काळातच मला सोडावे लागले. आपण ज्या गोष्टींना ‘माझे’ समजून चालतो त्या गोष्टी ‘आपल्या’ नसतात, आपल्या इच्छेवर चालत नसतात हे जाणवण्याचा अनुभव होता तो . . . अत्यंत जवळची, प्राणप्रिय नाती कडू होता होता तुटण्याच्या टोकाला गेली होती. राहत होतो, त्या प्रशस्त घरावरचा हक्क कायमचा सोडून बाहेर पडायचे होते. ‘स्व’ कष्टाचे, कमाईचे अशा विशेषणांनी मढवलेल्या सार्‍या वस्तूही तिथेच सोडायच्या होत्या. रोजच्या लागणाऱ्या कपड्यांच्या दोन बॅगा आणि हे आवडते डेस्क घेऊन हा ‘रामराम’ सोहळा एकट्यानेच करायचा होता. 

परिस्थिती अशी होती की नवीन घर घ्यायला खिशात पैसे नव्हते. मोठ्या आशावादाने उभारणी केलेली संस्था आर्थिक दृष्टीने प्रचंड अडचणीमध्ये होती. आणि त्यात भर म्हणजे, दोन्ही पायांमध्ये रक्तवाहिन्यांच्या त्रासांमुळे सूज आणि वेदना. घरामध्ये कधीकधी खुरडत-खुरडत चालायला लागायचे . . . भरीला एका पायावर होऊ घातलेले अल्सर्स . . . ह्या सगळ्यामुळे स्वतःच्या प्रॅक्टिसकडे दुर्लक्ष. तिथून येणारी पैशाची आवक कमी. संस्थेवरच्या कर्जाचा डोलारा कमी करण्यासाठी दिवसा दहा ते पाच वेगवेगळे प्रशिक्षण कार्यक्रम घेऊन त्याचा निधी कर्जवसुलीसाठी द्यायचा. संध्याकाळपासून रात्री दहा-साडेदहा वाजेपर्यंत पेशंटस् पाहायचे. आणि विरंगुळा हरवलेल्या छताखाली येऊन, दमल्या शरीराने, झोपेची आराधना करायची.

आपले दुःख जेव्हा असे भळभळत असते तेव्हा आपण लगेच मलमपट्ट्या करायला लागतो. हे कुणामुळे झाले ? . . . ह्याला जबाबदार असलेल्या व्यक्ती कोणत्या ? . . . प्रत्येक दोषारोपातून आपण जखमेवर फुंकर घालण्याचा प्रयत्न करतो. दुःख कमी करण्यासाठी व्यसनांचा आश्रय घेतो . . . तेवढ्यापुरती सुटका. माझ्या मनात उत्पन्न झालेल्या जागृतीचा एक क्षण आठवतो आहे. त्या काळात नैमित्तिक धूम्रपानाची सवय वाढत चालली होती. मी कधी घरामध्ये सिगारेट ओढायचो नाही. पण मध्यरात्रीनंतरही मन जागे राहायचे म्हणून एकट्याने चोरटेपणी सिगारेट ओढायला सुरुवात झाली. एका रात्री अचानक वाटले की हा मार्ग बरा नाही. थांबलो. तो आजपर्यंत ! . . . काय झालं असेल त्या क्षणाला. एकतर अशा पर्यायांची निष्फळता कळली. पण अधिक महत्त्वाचे जाणवले की माझ्या जगण्यावर माझा परफेक्ट आणि कायमचा कंट्रोल नाही आहे; हे सत्य झाकण्यासाठी चाललेली धडपड आहे ही. मला माझीच जखम बघवत नाही आहे . . . पण ती आहे ना ! वाहती आहे ना  ! . . . अल्सर्स दोन प्रकारचे आहेत. शरीराचे आणि मनाचे.  सूजही दोन प्रकारची . . . Inflammation . . . भावनांचे आणि रक्तवाहिन्यांचे. कसे एकसाथ रिॲक्ट करताहेत हे सारे भाग. 

मनाची जखम भरायची तर ते Healing आतून सुरू व्हायला हवे ना ! . . . तर त्या रविवारी सकाळी, उन्हाळ्यातल्या दिवशी घरातून बाहेर पडण्याचा क्षण आला. माझे दोन सहकारी होते. एकाने बॅगा घेतल्या. दुसरा ढकलू लागला ते रायटिंग डेस्क. इमारत सोडली. सोसायटीच्या आवारात आलो . . . ओळखीचे कोणीही भेटू नये असे मन ओरडत होते. मेन गेटच्या जवळ एक उतार होता. त्यावरून डेस्क घरंगळत होतं, खडखड आवाज करत. गेटवरच्या वॉचमनने मला एक मूक सलाम केला, सवयीने. गेटबाहेरच्या रस्त्यावर आलो . . . आणि अचानक विचार आला, नवी सुरुवात, नवा प्रवास ! . . . डोक्यावर आकाश आहे, पायाखाली रस्ता . . . खडखडणारे डेस्क म्हणजे जगण्याचा नवा ताल. तुझा इगो भुईसपाट होतोय्. इगो म्हणजेच वास्तवाला वास्तवरुपात न पाहण्याचा अट्टाहास. बुद्ध म्हणतात त्याप्रमाणे, “That, which resists what is . . .” 

माझ्या आयुष्यातला तो पाच-सहाशे मीटर्सचा पायी प्रवास मला शिकवत होता. कशालाही ‘धरून-पकडून’ ठेवण्याच्या अट्टाहासाचा फोलपणा. सुरक्षिततेच्या हव्यासामधून स्वतःभोवती बांधलेले तट . . . खंदक ! आणि शेवटी त्यातच अडकलेला मी. माझा मुक्काम आता असणार होता अशा एका घरी, जिथे ह्या साऱ्या जायबंदीपणासकट माझा विलक्षण प्रेमाने स्वीकार झाला. माझ्या बहिणीच्या सासु-सासऱ्यांच्या घरी मी पुढचे काही महिने, ‘नॉन पेइंग गेस्ट’ म्हणून राहणार होतो. त्यांचे घर होते दुसऱ्या मजल्यावर. इमारतीला लिफ्ट नव्हती. आम्ही डेस्क चढवले जिन्यावरून. घरात आलो. आबा आणि आजींनी अगदी हसतमुख स्वागत केले. त्यांच्या नातवंडांचा मी ‘मामा.’ म्हणून त्या कुटुंबातले माझे नावच आहे ‘आनंदमामा.’ तर आबा म्हणाले, ‘मामा, ह्या बाल्कनीमध्ये तुझी स्टडीरूम करतो. आणि लागले की माझे डेस्क. त्यासमोर खुर्ची. शेजारी एक शेल्फ. हाताच्या अंतरावर, पंख्याचे बटण . . . समोरच हाताच्या अंतरावर माडाच्या झावळ्या . . .  मोकळे आकाश . . . क्षणभर बसलो तिथे. 

सत्याच्या सोबत, वास्तवाच्या बरोबर; अगदी आरामात राहण्याचा, सचैल असण्याचा क्षण होता तो. अस्थिरतेचा स्वीकार. अनित्याबरोबर दोस्ती . . . माझ्या दुःखामुळे माझ्या क्षमता आक्रसून घ्यायच्या की त्या क्षमतांचा विस्तार करायचा ? . . . दुःखाला अगदी धरून ठेवायचे ? . . . रोजचा न्यायनिवाडा करायचा ? की आत्ताच्या या भळभळत्या दुःखाकडून शिकायचे ? . . . 

मनात विचार आला, सहाशे मीटर्स अंतरावरच्या घरात असणारे ते दोघे . . . एक प्रौढ, एक अगदी छोटूला जीव ! काय करत असतील ? त्यांना माझी आठवण येत असेल का ? त्या दोघांमध्ये काय संभाषण होत असेल ? “बाबा कुठे गेला ?”  ह्या प्रश्नानंतर काय उत्तर मिळाले असेल ? मी पुन्हा गिरक्या घेत त्या आवर्तामध्ये गेलो . . . सावरलो. आयुष्यातल्या एकाही क्षणाला गोठवण्याची सिद्धी माझ्यात नाही . . . माझ्या सगळ्या संवेदना बदलत आहेत. दृष्टी आणि सृष्टी दोन्हीही गतिमान. माझ्या उध्वस्तपणाचाही कोणताच ‘सॉलिड’ भाग माझ्याकडे नाही, असणार नाही. तरीही माझ्या मनाला इतका ‘जडपणा’ का आला आहे ? . . . उत्तर मिळाले. कारण मी वाहत्या वाऱ्याचा बर्फ केलाय् . . . माझ्या विचार-भावनांना हलके करायचे की जड, ते माझा दृष्टिकोन ठरवतो. 

माझ्या हळव्या क्षणांना कमी लेखणे ही सवय, मी त्या दिवसापासून बदलायला लागलो. आणि अचानक स्वतःकडे आणि इतरांकडे पाहायची उत्सुकता जागृत झाली. आबा आणि आजींनी मला कधीच माझ्या दुःखाबद्दल विचारले नाही. काय सांगायचे, कधी सांगायचे हा चॉईस त्यांनी माझ्यावर सोडला. पण निरपेक्ष आपलेपणात ते कमी पडले नाहीत. त्यांच्या छायेखालचे चार-पाच महिने माझ्यासाठी इतका दिलासा देणारे होते की, त्यामुळे वास्तव स्वीकारून त्याला सतर्क कृतिशीलतेने सामोरे जाण्याची ऊर्जा मिळाली. यथावकाश मी घर तयार केले, नवा संसार सुरू झाला. संस्था आणि मी दोघेही सावरलो. आणि पाहता-पाहता पंचवीस वर्षे झाली. आज माझ्या समोर, उध्वस्त कालखंडातून जाणारी व्यक्ती जेव्हा येते तेव्हा माझ्या वेदनेतून मला आपुलकी मिळते. त्या व्यक्तीची वेदना न विचारताही मला कळते. आजीआबांनी दिलेली मायेची पाखर मी आनंदाने अशा व्यक्तीवर घालत राहतो. आणि त्यातून कशाचीच अपेक्षा नसते . . . म्हणजे पंचवीस वर्षापूर्वीचे दुःख, मला समृद्ध जगण्याची प्रेरणा देऊ शकते. दुःख-वेदनेमध्ये असलेली ही शक्ती मला माझ्या अपुरेपणाचे भान देते. स्वतःला आणि इतरांना मदत करताना माझ्याकडे काही जादुई-अमानवी शक्ती असणार नाहीत. प्रत्येक परिस्थितीला, संपूर्ण क्षमतेने तोंड देण्याची माझी ताकद आजही काही परिपूर्ण झालेली नाही. तसे व्हावे असा माझा आग्रह नाही. कारण दातदुखी असो की कमरेचा स्पाझम ! . . . नात्यामधला मनोभंग असू दे की व्यावसायिक अपयश ! . . . विरह असू दे की कायमचा वियोग . . . मी माझ्या ठसठसत्या, भळभळत्या भावनांकडे पाहत राहतो. त्याबद्दलच्या वैचारिक वादळांपासून स्वतःला सावधपणे दूर ठेवायचा प्रयत्न करतो. मुख्य म्हणजे माझ्या समर्थनासाठी ह्या दुःख-वेदनांचे रामायण-महाभारत रचत नाही. ह्या रचनेतूनच गुंते निर्माण होतात हे मला अनुभवाने कळते आहे. 

त्रंगपा रिंपोचे नावाचे बौद्धभिक्षु सांगतात की बोधिचित्त म्हणजे मनाच्या उन्नत अवस्थेकडे जायचे तर “Begin with a broken heart.” स्वतःच्या आणि दुसऱ्यांच्या दुःख-वेदनांपासून दूर पळणे, त्यांच्यापासून स्वतःचे संरक्षण करायला पाहणे ह्याचा उपयोग नाही होत. त्यामुळे आपण जगण्याच्या समग्र अनुभवापासून स्वतःलाच दूर नेतो. आपले मनोमय विश्व आक्रसत जाते. स्वतःबरोबरची मैत्री उसवते. दुसऱ्यांबरोबरचे कनेक्शन विरून जाते. भोवतालच्या परिस्थितीबद्दल आणि मानवी नात्यांबद्दलची भीती वाढीला लागते. ह्या भीतीच्या जाळ्यात माणूस अडकतो . . . पण तो स्वतःला मुक्तही करू शकतो आणि अतिशय रसपूर्ण आयुष्य जगू शकतो. जगणे परिपूर्ण करण्याचा अट्टाहास त्याच्यापासून दूर गेलेला असेल तर.  

. . . आत्ता ह्या क्षणाला, मी आणि माझे रायटिंग डेस्क एकमेकांकडे पाहत पंचवीस वर्षांची आमची दोस्ती अनुभवत आहोत. एका नाजूक, नि:शब्द शांततेमध्ये !

   

अस्तु !

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

anandiph@gmail.com 

हळवे क्षण आणि काळाचे उत्तर

सद्यःस्थितीमध्ये कसोटीच्या कालखंडातून जाताना आपल्यापैकी अनेकांना भावनिक अस्वास्थ्याच्या मनःस्थितीचा सामना करावा लागतो आहे. जवळच्या व्यक्ती, कुटुंबीय, मित्र ह्यांचा वियोग असू दे किंवा शारीरिक अस्वास्थ्याच्या सतत आदळणाऱ्या बातम्या. एक समाज म्हणूनच आपण Grief म्हणजे वियोगस्थितीमधून वाटचाल करत आहोत. अशा प्रसंगी प्रत्यक्षात आणता येईल अशा एका मानसिक ‘प्रयोग-अनुभवा’च्या सूचना सांगणारे हे लिखाण, थेट वापरता येईल असे.
कठीण काळाचा अनुभव घेताना आपल्याला सांगितले जाते की मनाला कणखर बनवा. मनाची ताकद वाढवा. असे करण्याची इच्छा आपल्या मनातही असतेच. नसते असे नाही, पण रोजच्या रोज दुःखदायक बातम्या आदळत राहतात आणि मनाची शक्ती ढासळत राहते. सुरुवात कशी करायची मनाला सावरण्याची ?
अत्यंत जिवलग व्यक्ती जग सोडून जाते. ओळखीच्या कुटुंबातल्या व्यक्तींवर असेच आघात होत राहतात. माध्यमांकडे जावे, तर मनाला उभारी देणाऱ्या बातम्यांची वानवा. काय बरे करायचे ?
आपल्या मनाचा हळवेपणा; त्या क्षणी दाटून येणाऱ्या वैफल्य, नैराश्य, औदासिन्य ह्या भावना (Helplessness, Hopelessness, Worthlessness) ह्या तिन्ही छटांसमवेत, सगळ्या भावनांना ‘आपलं’ मानायचे. म्हणजे स्वतःच्या ह्या Vulnerability कडे अगदी कनवाळूपणे पाहायचे. कमकुवत मनाचा पुरावा म्हणून नव्हे. आपले मन काही दगडाचे बनलेले नाही. दुःखद संवेदनांना मुर्दाडपणे सामोरे जाण्याचा मख्खपणा त्यात आलेला नाही ही खरे तर उपकारक गोष्ट आहे. विचार सुन्न झाले, भावना क्षुब्ध झाल्या आणि वर्तन सैरभैर झाले, अशा प्रसंगी तर ह्या सगळ्या ‘माणूस’ असण्याच्या खुणा आहेत.
स्वतःच्या दुःखभावनेकडे आस्थेने पाहताना लक्षात येईल, की काही काळ हे दुःख आपल्याला संपूर्णपणे व्यापून टाकणार आहे. प्राण कंठाशी आल्यासारखे होईल. ह्या दुःखाची काळोखी कधीच जाणार नाही असाही अनुभव येईल. जगण्यातली निरर्थकता जाणवत राहील. नव्या जोमाने जीवनावश्यक हेतू, उद्दिष्ट शोधण्याचे त्राणही राहणार नाही. अशावेळी पाहायचे स्वतःच्या चालणाऱ्या श्वासाकडे, दमलेल्या शरीराकडे. चुरचुरणारे डोळे, चव हरवलेले तोंड, आंबलेले शरीर आणि मरगळलेले मन ! . . . ही सारी अवस्था, ‘त्या क्षणाची’ सत्य परिस्थिती आहे. निखालस आहे. तिला अट्टाहासाने बदलायला जायचे नाही. अर्थहीन वाटणारे श्वास घेत राहायचे. कारण ते चालूच आहेत. ‘आपल्या’ मनाच्या इच्छेच्या पलीकडे श्वास ‘सुरु’ आहे, शरीर अजूनतरी ‘सुरु’ आहे. ह्या सत्याचीसुद्धा नोंद घ्यायची.
असा एक क्षण येईल, जेव्हा मन स्वतःच्या दुःखातून किंचित् बाहेर पडून आजूबाजूच्या जगाची दखल घेईल. मनाची जरासुद्धा इच्छा नसेल पण व्यवहारातले जग त्या ‘जोडणाऱ्या’ क्षणाला आणेलच समोर. त्यालाही सामोरे जायचे. नाकारायचे नाही. अगदी शिक्षा वाटेल दिनक्रमाची. अंघोळ, झोप, जेवण अशा साऱ्या क्रिया यांत्रिकपणे होतील. त्या यांत्रिकपणे होत आहेत ह्याची नोंद घ्यायची. मधूनच दुःखाचा उमाळा येईल. येऊ द्यायचा. घरातले छोटे मूल निरागसपणे खेळताना पाहून कधी नकळत हसू येईल. काही मिनिटे अशी जातील, जिथे वास्तवाला आवश्यक अशा विधानांची सरबत्ती होईल ठामपणे आपल्या कडून आणि पुन्हा विसावेल मन दुःखामध्ये. अस्तु !
घड्याळाचे काटे सरकत राहतील. दिवस-रात्रीची आवर्तने मंद वाटतील; पण चालू राहतील. मन दुःखद अनुभवातच रेंगाळत असेल. पण आता व्यवहारातले जगही माफक प्रमाणात आपले अस्तित्व दाखवायला लागले असेल. जेव्हा तुम्ही अगदी स्वतःबरोबर असाल तेव्हा डोळे मिटून घ्यायचे शांतपणे आणि आतल्या पडद्यावर एक चलतचित्र पाहायला लागायचे.
निवांत सागरकिनारा आहे. सकाळची वेळ आहे. तुम्ही वाळूमध्ये आहात. रात्रीचा थंडावा अजूनही वाळूच्या स्पर्शामध्ये आहे. तुमचे हात वाळूशी खेळताहेत. हळूहळू दोन्ही हात वाळूचा डोंगर रचू लागलेत. आता तुम्ही मन लावून तो डोंगर तयार करत आहात. त्याची उंची वाढते आहे, विस्तार वाढतो आहे. तुमच्या मनात विचार येतोय् की अगदी काळजीपूर्वक छोटेसे भुयारही/बोगदाही तयार करूया. तुम्ही ते काम सुरु करता. थापटून थापटून त्या डोंगराला मजबूत बनवता. आजूबाजूचे शिंपले त्याच्यावर लावता. तुम्ही अगदी रंगून गेला आहात ह्या सगळ्या अनुभवांमध्ये.
. . . आता डोंगर पूर्ण झालेला. तुम्ही त्याच्याकडे प्रेमाने, काहीशा अभिमानाने पाहत राहता आणि तुम्हाला जाणीव होते की अरे, वेळ निघून गेलाय. आता संध्याकाळ झाली आहे. सूर्य तर अस्ताचलाकडे झुकतो आहे. त्या सूर्याचे किरण तुमच्या टेकडीवर पडताहेत. तुम्ही तुमच्या त्या निर्मितीकडे डोळे भरून पाहत आहात.
तसेच पाहत असताना तुम्ही हळुवारपणे थोपटता त्या डोंगराला आणि संथपणे उभे राहता. त्याला पाहत-पाहत थोडेसे दूर जाता. सभोवार फक्त संधीप्रकाश आहे. समुद्राची गाज. खारा वारा आणि तुमची पावले त्या पर्वतापासून दूर दूर जाताहेत. तुम्ही वळून पाहता . . . आता त्या विस्तीर्ण किनाऱ्यावरच्या अंधारामध्ये, धूसर उंचवटा भासतो आहे, तो तुमच्या प्रेमाचा डोंगर. तुम्ही तरीही टक लावून पाहत राहता. अंधाराचे कण अधिक गडद बनतात. तुमची नजर आकाशाकडे जाते . . . तुम्ही पाहत राहता . . . लाटांचा आवाज अधिक तीव्र होतो. आता भरतीचा काळ सुरु होईल. तुम्ही विचार करता, त्या भरतीच्या प्रवाहात आपली निर्मितीसुद्धा विखुरली जाईल. म्हणजेच पुन्हा मूळात होती त्या वाळूच्या स्वरूपात येईल, आपला डोंगर.
. . . तुम्ही वाळूमध्ये एक-एक पाऊल रुतवत चालत असतानाच मनामधला हा स्क्रीन हळूहळू ऑफ करायचा. शांतपणे डोळे उघडायचे. स्वतःच्या श्वासांचा अनुभव घ्यायचा. काही क्षण पाहत राहायचे, मनात निर्माण होणाऱ्या विचारांकडे . . . मनःचक्षुंसमोर चितारलेल्या ह्या दृश्यपटाचा कसा संबंध जोडायचा मी माझ्या हळव्या मनःस्थितीशी. काय शिकवतो आहे हा प्रसंग मला ?
त्या अनुभवामधला सकाळ ते संध्याकाळ हा प्रवास . . . वाळूमधून तयार केलेली निर्मिती . . . त्या निर्मितीमधली आत्मीयता. काळजीपूर्वक केलेली एकएक कृती . . . त्या डोंगराचं पूर्ण होणे . . . त्यावर पडणाऱ्या किरणांची दिशा आणि तीव्रता बदलणे . . . आपले हात आणि वाळूचे नाते . . . डोंगर पूर्ण झाल्यावर हातांचे ‘मोकळे’ होणे . . . तरीही मधूनच डोंगराला थोपटणे . . . कलणारी संध्याकाळ. नात्यामधले मन हळुवारपणे काढून घ्यायची सुरुवात . . . समुद्राच्या ताब्यामध्ये ‘आपल्या’ डोंगराला सुपूर्द करणे. भरती आणि ओहोटी . . . त्यातली अपरिहार्यता . . . ‘वाळू ते डोंगर’ आणि ‘डोंगर ते वाळू’ हा प्रवास. त्यातला आपला ‘त्या वेळचा’ सहभाग . . . आणि आत्ताची पावले . . . त्याच वाळूमधली !
अशी सारी उजळणी करायची. शक्य झाल्यास हे विचार लिहून काढायचे. क्रमाक्रमाने काही दिवस लिहून ठेवायचे. त्यानंतर त्यात काही बदल होताहेत का ह्याची नोंद घ्यायची.
काही दिवस हे दृश्य नेमाने डोळ्यासमोर आणायचे. हळूहळू ते मनाच्या कोपऱ्यात स्थिरावेल. हळवेपणाला आव्हान न देताही काळाच्या प्रवाहाला जाणून घेत आपल्याला, म्हणजेच तुम्हाला आणि मला, पुढची पावले काळजीपूर्वक टाकता येतील.

अस्तु !

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

anandiph@gmail.com 

वाहती क्षणचित्रे . . . प्रवासाची !

विश्वासही बसत नाही की मनोविकारशास्त्राच्या त्या ओपीडीमध्ये म्हणजे, बाह्यरुग्ण विभागामध्ये प्रवेश करून चक्क चाळीस वर्षे झाली. आमच्या केईएम् हॉस्पिटलमध्ये ह्या विभागाचा नंबर होता पंधरा. पहिल्या मजल्यावर. लाकडी पार्टीशन्स टाकून केलेल्या अनेक खोल्या. लाकडाचे दरवाजे कमी पडतील तिकडे पडदे. पडदे कमी पडले तर टेबल-खुर्चीभोवती उभे राहणारे टेम्पोररी कापडी स्टॅन्ड ! . . . सकाळी नऊपासूनची जोरदार गर्दी. दोन टेबलांची नावेच होती, ‘सिटीऑल’ ओपीडी म्हणजे, अनेक वर्षे मनोविकारग्रस्त अशा रुग्णांना त्यांची महिनाभराची औषधे लिहून द्यायची. ‘Continue all medicines’ या वाक्याचे लघुरूप म्हणजे ‘Ctall.’ खरे तर हा शिकण्यासाठीचा खजिना असतो. मी अनेक वेळा साडेआठलाच यायचो. कारण त्यामुळे ह्या मंडळींशी प्रेमाचे चार शब्द बोलता यायचे. सगळ्यात ज्युनीयर असताना हे काम. हळूहळू तुम्ही पेशंटची हिस्टरी घेऊन वरिष्ठांना दाखवायला लागायचा. साधारणपणे एम्.डी. डिग्री मिळाली आणि तुम्ही लेक्चररच्या पोस्टला गेलात की मग स्वतंत्रपणे पेशंट्स पाहता यायचे. दर दीड-दोन तासांनी थंडगार लिंबू सरबत मिळायचे ह्या ओपीडीमध्ये. आमचा पुरातन आणि सनातन वॉर्डबॉय प्रल्हादसिंग अचूक निदान करायचा मनोविकारांचे ! त्याच्या गडवाली हिंदीमध्ये आम्हाला शिकवायचा. इथे येणारे सगळे रुग्ण काही श्रीमंत नसायचे. पण त्या काळात मध्यमवर्गसुद्धा जनरल हॉस्पिटलमध्येच यायचा. ऍप्रन सावरत डौलदार एन्ट्री  घेण्याचा प्रयत्न करताकरता गेली की पाच वर्षे ह्या ओपीडीमध्ये. 

तेव्हा आकर्षण होते प्रायव्हेट क्लिनिक नावाच्या ठिकाणाचे. अशा ठिकाणी प्रवेश झाला तो डॉ. विजय आजगावकर सरांच्या आशीर्वादाने आणि मदतीने. त्यांचे क्लिनिक होते मुंबईच्या, शिवाजी पार्क भागात म्हणजे अगदी मध्यवर्ती ठिकाणी. लहान मधुमेही मुलांसोबत आणि त्यांच्या कुटुंबांसोबत मी मनआरोग्याच्या दृष्टिकोनातून काम करू लागलो तो सरांमुळे. सर म्हणाले की, पाहत जा त्यांना माझ्या क्लिनिकमध्ये. म्हणून माझी ‘प्रॅक्टिस’ सुरू झाली. पैसे चार्ज करण्याचा प्रश्नच नव्हता. पुढे एम्.डी.ची परीक्षा पास झालो. लेक्चररशिप केली. तसे सर म्हणाले, कर माझ्याचकडे रीतसर प्रॅक्टीस सुरू ! . . . सरांचे बाबा म्हणजे अण्णा म्हणजे डॉ. श्री. सं. आजगावकर भारतातले ज्येष्ठ मधुमेहतज्ज्ञ. त्यांनी माझ्या पाकिटात शंभराची नोट ठेवून माझ्या प्रॅक्टिसचा शुभारंभ केला. सेवावृत्तीची नवीन इयत्ता. आता आपल्याला, स्वतःच्या कौशल्याचे पैसे घ्यायचे आहेत. ह्या प्रकारामध्ये मी अजूनही तसा कच्चा लिंबूच ! . . . संस्थेसाठी आजवर करोडो रुपयांचा निधी उभा केला पण स्वतःसाठी मागायची वेळ आली की मुखदुर्बळता ! . . . त्यामुळे प्रॅक्टिस सुरू केली तेव्हा ठरवले की तीस वर्षे हे काम करायचे मग नाही करायची पैशाची प्रॅक्टिस. 

दरम्यान संस्था सुरू झाली. आय.पी.एच. अर्थात् इन्स्टिट्यूट फॉर सायकॉलॉजिकल हेल्थ ! दोनच खोल्या मिळाल्या होत्या. त्यातल्या मोकळ्या बाल्कनी मध्येच बोलायचो पेशंट्सबरोबर. संस्थेच्या प्रवासात ह्या जागा बदलल्या. एक खोली अशी होती जिथे त्या रुग्णालयाच्या मालक डॉक्टरांच्या पत्नी खूप काळ ॲडमिट होत्या आणि तिथेच निवर्तल्या. त्या रुग्णालयात काम करणारे कुजबुजत सांगायचे की संध्याकाळनंतर तिथे बसू नका. तो मजलाच त्यांच्या निधनानंतर रिकामा पडलेला. त्या डॉक्टरांनी तो आमच्या संस्थेला दिला, मात्र आमच्या अडचणीच्या काळात. त्या मॅडमचेही आशिर्वाद असणार पाठीशी म्हणून तिथे काहीसे स्थिरावलो. पुढे माझ्या पेशंट पाहायच्या जागा त्याच इमारतीत बदलल्या. एका अंधाऱ्या खोलीला खिडकीच नव्हती. वीज गेली तर पायावरून उंदीर फिरायचा. सगळ्यांच्याच केबिन होत्या लाकडी पार्टीशन्स घालून केलेल्या . . . दीड वर्षांसाठी संस्था अजून एका ठिकाणी न्यावी लागली . . . तिथली अशीच मेक-शिफ्ट रचना ! . . . पण एकदा ओपीडीमध्ये पेशंटबरोबर संवाद सुरू झाला की वातावरणातल्या गैरसोयी वितळून जायच्या. 

संस्थेतल्या प्रॅक्टिस व्यतिरिक्त, घर-संसार चालवण्यासाठी माझे खाजगी क्लिनिक होते ठाण्यात. ती जागा ‘स्वतःची’ म्हणून घेतली होती. तिकडचे रुपडे जरा बर्‍यापैकी म्हणजे ‘दवाखान्यासारखे’ होते. पुढे पुढे रुग्णांना थांबायची जागा कमी पडायला लागली. बाहेरचा पॅसेज भरून जिन्यापर्यंत  उभी असलेली मंडळी पाहीली की मला खूपच शरमिंदे वाटायचे. वेगात ओपीडी संपवली तर पेशंटवर अन्याय. भरपूर वेळ घेतला तर थांबलेल्यांची गैरसोय. रात्रीचे साडेदहा अकरा वाजायचे कधीकधी. पण पेशंटसोबत बोलण्याचा इंटरेस्ट सरत नव्हता. 

होताहोता संस्था स्वतःच्या मालकीच्या जागेत गेली. मित्र-सहकाऱ्यांनी मला सांगितले की, माझी ‘केबिन’ ते डिझाईन करणार. फर्निचरची रचना त्यांची. केबिनमध्येच एक छोटी कॉन्फरन्स स्पेस. तिकडे ठेवलेले सोफासेट. माझ्यासाठी हा राजेशाही थाटच होता. पण बाकी काही बदलले नाही. खाजगी प्रॅक्टिसला पंचवीस वर्षे झाल्यावर मी ती सहकाऱ्यांच्या हातात देऊन मोकळा झालो. आता फक्त संस्थेद्वारा सेवा . . . आवडते काम कारण संपूर्ण टीम आहे मदतीला. शिकता येते, शिकवता येते. उपचाराला दिशा देता येते. संवादांमध्ये Value addition’  करता येते. अशाप्रकारे ठाण्याच्या केंद्रात जवळजवळ सोळा सायकिॲट्रिस्टच्यासोबत प्रॅक्टिस सुरूच असताना साडेतीन वर्षांपूर्वी संस्थेचे पुणे केंद्र सुरू झाले. इथे तर ठाण्यापेक्षा हवेशीर मोठी केबिन. सारी रचना केली,  माझ्या सायकिॲट्रिस्ट मुलीने डॉ. सुखदाने. “तू त्यात लक्ष घालायचे नाहीस” असा दम भरला गेला. पुण्याच्या केंद्रातली मोठी खोली म्हणजे ‘केबिन’ नाहीच. केंद्राच्या इमारतीत प्रवेश केल्यावर लोक म्हणतात की “खूप छान वाटतं इथे आल्यावर” . . . मलाही ती जागा आवडते. आजूबाजूला झाडे आहेत. पेशंटसोबत पाच-सहा नातेवाईक आले तरी छान आरामात बसतात. सिनेमात दाखवतात तसे मी खुर्चीतून उठून फिरू शकेन एवढी जागा ! . . . व्वा ! व्वा ! . . . काय माहोल आहे. असे म्हणताना माझ्या डोळ्यासमोर सगळ्या ‘जागांचे’ एक कोलाज जमा व्हायला लागते. का बरे आपण इतक्या उत्साहाने चाळीस वर्षे रुग्णसेवा देतोय ! . . . माझ्या शास्त्राविषयीची उत्सुकता, सर्वच माणसांबद्दल वाटणारी आपुलकी ! . . . आपल्याला जे येते आहे, कळले आहे ते जास्तीत जास्त विद्यार्थ्यांना शिकवावे, त्यांच्यासोबत शिकावे ही भावना ! . . . रोजची प्रॅक्टिस म्हणजे गाण्याचा रियाज . . . आणि मैफल सुद्धा ! स्थळ कुठलेही असेना का, तंबोरे जुळले बुद्धीचे आणि सूर लागला विचार-भावनांचा की गाणे सुरू ! कधी सलग आठ तास, कधी दहा तास ! त्यामध्ये यमनाच्या नमनाइतकीच भैरवीतले भजन महत्त्वाचे. पेशंट पहिला असो की शेवटचा ! . . . आपल्यासाठी तेवढ्याच महत्त्वाच्या. वैतागाचे क्षण येतात, चिडचिड होते. पण त्याचे प्रमाण कमी झाले आहे. कधीकधी ठरवून निर्धाराने टीकात्मक बोलावे लागते. अलीकडे तर सहकारी आधीच कानात सांगतात, “बत्ती द्या जरा . . . त्यासाठीच आणलेय ह्या पेशंटला.” उपचार करताना अडचण आली तर “सरांच्या पायावर घालून आणा” असाही वाक्प्रचार रूढ आहे. कामातले हे बदल काळाप्रमाणे आले आहेत . . . टीम बरोबर काम करत असल्याने मला खूपच स्वातंत्र्य मिळू लागले आहे. कारण प्रत्यक्ष उपचार आणि फॉलोअपची जबाबदारी विभागली जाते. पण पेशंटचे कार्ड हातात आले, चेहरा दिसला की त्याची सारी हिस्टरी आठवायला लागते. वैयक्तिक तपशीलसुद्धा. बऱ्याच गॅपनंतर पेशंट येतो आणि त्याची हिस्टरी मी सहकाऱ्यांना सांगतो तेव्हा ते त्यांच्या आयपॅडवर शोधत असतात. पण तरीही मी स्मृतीवर विसंबत नाही. आमच्याकडे असलेल्या केस फाइल्स मागवून हाताशी ठेवतो. आता ठाण्यासोबत पुण्याचे चार-पाच सहकारी, सायकिॲट्रीस्ट आणि दोन्हीकडचे अनेक सायकॉलॉजिस्ट, काऊन्सेलर्स सोबत असतात. त्यात भर पडते इंटर्नशिप  आणि ऑब्झर्वर पोस्ट करणाऱ्या विद्यार्थी-व्यावसायिकांची. ह्या विद्यार्थ्यांसाठी माझी ओपीडी हा वेगळा आणि भारावून टाकणारा अनुभव असतो असा फिडबॅक ते मला देतात. काही वर्षांपूर्वी समोर पेशंटच्या खुर्चीत बसलेल्या काही व्यक्ती कालांतराने स्वतःच मानसशास्त्रज्ञ बनून माझ्या शेजारी शिकायला बसल्या आहेत. खूप समाधान देणारे क्षण असतात हे. मुक्तांगण व्यसनमुक्ती केंद्रात तर ही प्रक्रिया सलग पस्तीस वर्षे सुरू आहे. तिकडचे माझे ऑफिस हे मी आणि बाबा (डॉ. अनिल अवचट) ह्यांच्या पाट्या लावलेले आहे. त्या टेबलाच्या ड्रॉवरमध्ये मला बाबाने ठेवलेला खाऊ, टी-बॅगज् सापडतात. तर कधी ओरेगामीचा एखादा प्राणीदेखील. त्या खोलीत खूप छान पेंटिंग्ज आहेत भिंतींवर लावलेली. त्यातली बहुतेक पेशंट्सनी काढलेली. ठाण्याच्या केबिनमध्ये दिनानाथ दलालांच्या शिवराज्याभिषेकाची ओरिजिनल कॉम्प्युटर इमेज आहे आणि चक्क हुसेन ह्यांचे एक ओरिजिनल. त्यांच्यासोबत, समोरच्या सोफ्टबोर्डवर असतात मी काढलेली रेखाचित्रे ! . . . पुण्याच्या ऑफिसमध्ये लेखिका उमाताई कुलकर्णींचे ऑइल पेंटिंग, बाबाची स्केचेस आणि कबीरने म्हणजे माझ्या मुलाने काढलेले वन्य जीवनाचे फोटोज् ! 

आपण नेहमी व्यक्तीचे अनुभव मांडतो, लिहितो . . . पण प्रत्येक अनुभव जिथे घडला ते नेपथ्य, ती जागा ! . . . मनोविकासकार्यकर्ता म्हणूनच्या वाटचालीमध्ये ह्यातली प्रत्येक जागा मला आवडली, अजूनही आवडते . . . प्रत्येक जागा आपापल्या परीने ‘पूर्ण’ असते. त्यातला अनुभवही ‘पूर्ण’ असतो. ओपीडीची अंधारी, कोंदट जागा आत्ताच्या ऑफिसच्या मानाने ‘गैरसोयी’ची होती का ? . . . अहं, त्यावेळी आपण कम्फर्टेबल होतो तिथे. तर आत्ता तुलना करून तिला ‘गैरसोयी’ची का म्हणायचं ? 

प्रत्येक जागेमधली त्रुटी शोधायची की त्या जागेने आपल्याला दिलेला आधार ? . . . चाळीस वर्षांमध्ये अनुभवलेल्या या जागांना जसा मी ‘Just as they are” असे पाहायला लागतो तशी गंमत काय होते ठाऊक आहे ? मीसुद्धा माझ्याकडे “Just as I am” असे पाहायला लागतो. ह्या साऱ्या जागा म्हणजे Spaces . . . एक अवकाश . . . त्यांच्यामुळे अनेक अनोळखी चेहरे ओळखीचे झाले. ओळखीची मंडळी जवळची झाली. जवळची मंडळी विकसित होताना पाहता आली. त्यांच्या सुख-दुःखाची कहाणी माझ्या अनुभवांशी जोडता आली. आपल्या सगळ्यांच्या वैयक्तिक विश्वाच्या केंद्रस्थानी अर्थातच आपण स्वतः असतो. पण ओपीडीच्या या साऱ्या जागांमुळे मला कळले की, जगाबरोबर जोडले जाणे हा स्वतःबरोबर जोडले जाण्याचा एक मार्ग आहे. माझ्याकडे येणाऱ्या सर्वांच्या आयुष्यात दुःख आणि वेदना असतात म्हणून ते माझ्याकडे येतात. त्यांच्यातील वर्तनाच्या त्रुटी, भावनांची आंदोलने आणि विचारांची वादळे ह्या सगळ्यांमध्ये ‘मी’ स्वतःलाही पाहत असतो . . . त्यामुळे परकेपण गळून जात असते. अडचणी, विकृती, गुण, दोष, क्षमता, अक्षमता, आधीनता, पराधीनता अशा सर्वांसकटचे ‘विश्वरूप’ दर्शन ज्यांनी मला सतत दिले, त्या ह्या साऱ्या जागा, त्या भिंती, त्या खिडक्या ह्या माझ्यासाठी पवित्र ज्ञानस्थानाच्या गाभार्‍यासारख्याच नाहीत का ? . . . मनआरोग्य क्षेत्रातला मी आणि पेशंटच्या स्थानावरची व्यक्ती ह्यांच्यातील परकेपणाचे पडदे जसे गळून पडत जातात तेव्हा हा भोवतालसुद्धा प्रसन्न होतो . . . खिडक्या हसतात . . . दरवाजे उघडतात . . . भिंतीवरची चित्रे रंग उधळतात . . . Just as they are ! 

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

          anandiph@gmail.com

पुरुषहृदय बाई . . .

( पूर्वप्रसिद्धी – लोकसत्ता चतुरंग पुरवणी )

माझ्या आठवणीमधला पहिला पुरुष आणि पहिली स्त्री म्हणजे माझे आई-वडील. आत्ता असे जाणवते की त्यांच्या काळाच्या मानाने, त्या दोघांनीही पारंपारीक स्त्री-पुरुष भूमिकांना छेद द्यायला सुरूवात केली होती. गेल्या शतकामधल्या चौथ्या दशकात त्यांनी प्रेमविवाह ठरवला होता. लग्नानंतर पुढचे शिक्षण घेऊन आईने, माँटेसरी शाळा सुरू केली होती. वडील रसायन शास्त्राचे प्राध्यापक. साम्यवादी विचारांकडून सानेगुरुजींच्या प्रभावाकडे आलेले. आमच्या घरात प्रत्यक्ष स्वयंपाक सोडला तर प्रत्येक घरगुती गोष्टीमध्ये वडिलांचा अर्थपूर्ण सहभाग असायचा. घरातल्या भाजीखरेदीपासून ते स्वच्छतेपर्यंत. त्यामुळे ही कामे पुरुषांची, ही स्त्रियांची असे विभाजन कधी जाणवले नाही. शिस्तीच्या बाबतीत आई वडिलांपेक्षा कोसभर जास्त कडक. वडील तसे ‘मातृहृदयी.’ फक्त आम्हा मुलांच्या संदर्भातच नव्हेत तर त्यांच्या असंख्य विद्यार्थ्यांच्या सोबत वागताना. आमच्या घरात आवाज चढायचा तो आईचा आणि वडील तिचे संपूर्ण म्हणणे ऐकून तिची समजूत काढायचे. त्यांच्या भांडणांचे टेन्शन आम्हाला कधी आले नाही. मी त्यांचे तिसरे अपत्य. माझे भाऊ-बहीण आणि मी ह्यात अनुक्रमे अकरा आणि साडेबारा वर्षाचे अंतर. आई-वडिलांनी एकत्र विचाराने असे ठरवले होते की आपली आर्थिक स्थिती सुधारली की तिसरे मूल होऊ द्यायचे. अशी चर्चाही त्यांच्यात व्हायची. माझे वडील आधी खानदेशात जळगावला, नंतर मराठवाड्यात अंबाजोगाईला आणि पुढे ठाण्याला नोकरी करायचे. अंबाजोगाईला मी आणि आई जायला निघालो होतो मुंबईहून. आम्ही कुर्डूवाडीला उतरलो. बार्शी लाईट ह्या रेल्वेने लातूरला आलो. तिथे वडील आम्हाला घ्यायला आले. लातूर ते अंबाजोगाई तासभराचा एसटी प्रवास. मी खिडकीत बसलो होतो मजा पाहत. अचानक आत पाहिले तर आई-बाबा हातात हात घट्ट धरून बसलेले. ते दृश्य मी अनेक कारणांनी विसरलेलो नाही. त्यातले महत्त्वाचे कारण हे की माझ्यासाठी, स्त्री-पुरुष नात्यामधल्या संयमी समजुतीची कायम बनलेली प्रतिमा आहे ती. 

प्रत्येक माणसाच्या घडणीमध्ये ह्या संस्कारांचे स्थान फार महत्त्वाचे असते. स्त्रीत्व आणि पुरुषतत्वाचे आपापले जनुकीय संचित घेऊन येतोच आपण सारे. पण त्याची अभिव्यक्ती होते ती ह्या  कौटुंबिक वातावरणामध्ये. आणि भोवतालची संस्कृती आपल्याला भेटते ती घराच्या संस्कार-खिडकी मधूनच. माझ्यातले पुरुषी वेगळेपण मला कळायला लागले ते हार्मोन्सच्या बदलातूनच. पण माझे स्वतःबद्दलचे एक निरीक्षण नोंदवायला हवे. ज्याला आपण प्रौढ लैंगिकता म्हणू, त्या भावनेच्या अस्फुट अशा अनुभवांना मी वयाच्या सहाव्या-सातव्या वर्षांपासून सामोरा गेलो. हे नेमके काय होत आहे हे कळायचे नाही. प्रौढ आयुष्यात समवयस्क मित्रांसोबत बोलताना अनेकांनी ह्याला दुजोरा दिला. त्यानंतर मानसशास्त्रामध्ये पपा फ्रॉइडची मांडणी वाचली. इडिपस आणि इलेक्ट्रा कॉमलेक्स म्हणजे मनोगंडांबद्दल त्याने लिहिले आहे. मनोगंड हा शब्द जरा तीव्र वाटेल पण पौगंडावस्थेआधीपासूनच लैंगिक पौरुषत्वाचे भान आणणाऱ्या संवेदना अनेकांना जाणवतात असे आढळले. 

आठवी-नववीमध्ये गेल्यावर पौरूषत्वाची लैंगिक भावना अधिक ठळक आणि ओळखीची झाली. खानोलकर, जयवंत दळवी, रत्नाकर मतकरी, मिलिंद बोकील, गौरी देशपांडे, सानिया अशा लेखकांच्या लिखाणाचा खरेतर ‘पुरुषी’ घडणीच्या संदर्भात विचार व्हायला हवा. ह्याच सुमारास समाजातले ‘पुरुषा’वतारही आपल्या समोर येतात. त्यातले काही तर आपल्या वर्गात, शाळेत किंवा कॉलेजात किंवा शेजारीपाजारी असतात. म्हणजे Nature (जनुकीय संचित), Nurture (कौटुंबिक संस्कार), Culture (भोवतालची संस्कृती) ह्या तीन घटकांमधून प्रत्येक पुरूषाची (आणि स्त्रीची सुद्धा) Signature म्हणजेच ‘एकमेवाद्वितीय अस्तित्वमुद्रा’ तयार होत असते. 

म्हणजेच एक व्यक्ती म्हणून प्रत्येक व्यक्तीची एक अस्तित्वमुद्रा असते आणि ती वेगवेगळी असते. पण पुरुषसमूह आणि स्त्रीसमूह ह्यांच्या अस्तित्वमुद्रेमध्ये काही फरक आहेत. ज्यामागे पुन्हा तेच तीन घटक आहेत. त्यांच्या तपशीलवार कॉन्ट्रीब्युशन्समध्ये न जाता आपण ज्याला सर्वसाधारणपणे ‘पुरुषी’ वृत्ती म्हटले आहे ती काय असते त्याकडे येऊया. स्वतःच्या वेगळेपणातले सामर्थ्य आणि मर्यादा ठाऊक असणे हे विवेकाचे लक्षण. त्यामधूनच सहकार्य निर्माण होते. स्वतःच्या वेगळेपणातून आलेले सामर्थ्य कोणत्याही प्रकारच्या सत्तेसाठी आणि शोषणासाठी वापरणाऱ्या वर्चस्ववादी वृत्तीला आपण पुरुषी वृत्ती म्हणत आलेलो आहोत. आणि ही व्याख्या सिद्ध करण्यास जगातल्या अनेक पुरुषांनी आजवर हातभार लावला आहे. त्यातून एक stereotype म्हणजे प्रारूप निर्माण झाले ते पुरुषी वृत्तीचे. ह्या  वृत्तीची अभिव्यक्ती काही स्त्रियांमध्येही झाल्याचे इतिहासाने पाहिलेले आहेच.

स्त्रीच्या वेगळेपणाचा, सामर्थ्याचा आणि मर्यादांचाही मनःपूर्वक स्वीकार आणि आदर करणे हे प्रत्येक पुरुषाचे कर्तव्य आहेच. माझ्या अनुभवाप्रमाणे लैंगिक सुखाकडे आणि स्त्री-पुरुष नात्याकडे पाहण्याचे दृष्टिकोन ह्या संदर्भात खूप महत्त्वाचे आहेत. स्त्री-पुरुषातील प्रेमभावनेकडे आम्ही पुरुष वर्चस्ववादाच्या नजरेतून पाहत असतो. सामाजिक व्यवहारात समानता जपणारे अनेक जण व्यक्तिगत जीवनात संकुचित असतात. अगदी जवळच्या वैयक्तिक स्त्री-पुरुष नात्यामध्ये मी जेव्हा लैंगिक दृष्टीने स्वतःला Deprived किंवा वंचित समजू लागलो तेव्हाच माझ्यातल्या आदिम, सत्तावादी भावना वर उसळल्या होत्या. त्यातून मी जे शिकलो त्याचा उपयोग मला स्त्री-पुरुष नात्याचे अनेक हळुवार बंध उलगडताना झाला. स्त्री आणि पुरुष ह्यांच्यातल्या परस्पर आकर्षणाच्या अनंत छटा असतात. रूढ समजुतीप्रमाणे प्रौढ स्त्री आणि पुरुष ह्यांच्यात affairsच असू शकते. लग्न म्हणजे मान्यताप्राप्त affair ! माझ्या सुदैवाने, माझ्या जीवनात अनेक जिवलग मैत्रिणी आल्या. मैत्री महत्त्वाची. ती मित्राबरोबरची असो की मैत्रिणीबरोबरची ! पण त्यातही मैत्रिणीच्या नात्यामध्ये असणाऱ्या शारीर प्रेमाकर्षणाच्या छटांना नाकारायचे कशाला ? त्यांचा स्वीकार करून संयमाने अभिव्यक्ती करता येते की.  त्यांना दडपायला भाग पाडत असते ते भोवतालचे वातावरण. स्वतःच्या विवेकाला साक्षी ठेवून जे स्त्री-पुरुष अशा नात्यांमध्ये खंबीर राहिले, राहतात ते एक नवा इतिहास लिहित आहेत. 

स्त्री-पुरुष नात्यामधले अनेक पदर गवसावे ह्यासाठी मैत्री हवी. आणि मैत्र म्हणजेच स्वीकार, समानता आणि नित्य आदर. लपवण्याची वृत्ती आली की गेलो आपण पारंपारीक आणि सेफ वाटणाऱ्या अतिसावध वाटेवर. त्यासाठी आपल्या नात्याची जाण आणि भान सतत तेवत ठेवायला हवे. एका संवादामध्ये मी जिवलग मैत्रिणीला म्हणालो, “आपल्या नात्याचे खूप भाग दिसतात मला. एका बाजूने मी तुझ्यासाठी Father Figure आहे. तुझा मेंटर आहे. दुसरीकडे अगदी जिवलग मित्र. तिसरीकडे तुझा सहकारी . . . आणि संपर्क झाला नाही तुझ्यामाझ्यात तर आतुर होणारा प्रेमी सुद्धा.” शपथेवर सांगतो, यातील शेवटचे वाक्य प्रामाणिकपणे म्हणायला खूप धैर्य लागले. पण त्या नात्याने, तोवर इतके सुरक्षाकवच दिले होते की व्यक्त होण्याची भीती पार झाली होती. 

प्रेमाकर्षण म्हणजे शरीरसंबंध, म्हणजेच व्यभिचार ! म्हणजेच चौकटीतल्या नात्यांवरचा अविश्वास . . . अरे, किती ठोकळेबाज विचार करावे मनाने. तरी बरे आज अनेक स्त्री-पुरुष, अनेक क्षेत्रांमध्ये एकत्र काम करतात, प्रवास करतात, एकत्र शिकतात, मजाही करतात. स्त्री-पुरुष नात्याचा एक आविष्कार शारीर प्रेममय समागमात निश्चितच आहे. पण तो प्रत्येक नात्याचा अंतिम टप्पा असायलाच हवा का ? शरीरांचा संवाद हा मनांच्या संवादाला अधिक सौंदर्यमय करण्यासाठी यावा. क्षणिक लालसेची वादळी अभिव्यक्ती म्हणून नको. तसेच वर्चस्वाची खूण म्हणूनही नको. म्हणजे मूलभूत प्रश्न कोणता आहे समजले का ? पुरुष आणि स्त्री ह्या दोघांच्या भावनांकाचा . . . इक्यू . . . EQ चा. ह्या नात्याच्या संदर्भातला समाजाचा भावनांक वाढण्याची गती आपल्या हातात नाही. पण शेवटी व्यक्तींच्या भावनिक परिपक्वतेवरच समाजाची परिपक्वता ठरणार की नाही ! 

भावनिक बुद्धिमत्ता काय करते ?  कोणत्याही नात्याला एका चौकटीत बसवत नाही. त्या नात्याच्या विविध छटा अनुभवायला, स्वीकारायला मदत करते. म्हणजे माझ्या काही मैत्रिणी ‘आई-मैत्रिण सुद्धा असतात. माझी मुलगी जीवाभावाची मैत्रीण असते. अडचणीच्या काळात शांत पाठराखण करणारी पत्नीसुद्धा काय वेगळी असते ? माझ्या ‘वहिनी’ नात्याने तर माझ्यावर सतत मायेची पाखर घातली आहे. माझ्या आजी-मावशी मैत्रिणींचे कौतुक ऐकायला माझे कान आसुसलेले असतात. माझ्या एका मॅडम म्हणजे माझी मोठी बहीणच होत्या. आणि मला ‘आनंद काका’ म्हणत हक्काने साद घालणाऱ्या माझ्या कर्तृत्ववान पुतण्या ! . . . अनेक वयोगटांमधल्या. वा, वा . . . काय मोहोर फुलून आलाय् स्त्री-पुरुष नात्यांचा. माझ्यातल्या त्या पारंपरिक पुरुषाला स्वतःचे उन्नयन (Sublimation) कसे करता आले असते इतकी सारी रेंज नसती तर . . . कुठेही जा, नेटवर्क मिळतेच. 

पारंपारीक, रूढ समीकरणाच्या बाहेर पडू इच्छिणाऱ्या पुरुषासाठी विनोबांच्या ब्रह्मचर्याच्या व्याख्या फार कामाला येतात. विविध ठिकाणी त्यांनी त्या लिहून ठेवल्या आहेत. विनोबा लिहितात, ‘विषयसेवन करू नको ही (ब्रह्मचर्यासाठी) अभावात्मक आज्ञा झाली. ब्रह्मचर्याला मी विशाल ध्येयवाद आणि तदर्थ संयमाचरण म्हणतो. मातृत्व आणि पितृत्व, पौरुषत्व आणि स्त्रीत्व ह्यांचा मनोहारी प्रेममय संगम म्हणजे ब्रह्मचर्य. ब्रह्मचर्य म्हणजे स्त्रियांना निर्भयपणे सामाजिक कार्यात भाग घेता येणे.’ पहिल्या व्याख्येमध्ये विशाल ध्येय आणि संयमावर भर आहे. दुसरी व्याख्या आहे स्त्रीत्व आणि पुरुषत्वाला विशिष्ट जेंडरमधूनच मुक्त करणारी. आणि तिसरी आहे सामाजिक व्यवहारामधल्या विवेकाला जपणारी. 

आता मूलभूत प्रश्न हा उरतो की पुरुषांनी स्वतःची भावनिक बुद्धिमत्ता वाढवली, स्वतःमधल्या वर्चस्ववृत्तीचे अगदी उन्नयन केले, तरी सोकावणाऱ्या काळाचे काय ? स्त्री शरीराकडे उपभोग्य वस्तू म्हणून पाहण्याची लाट व्यापारी संस्कृतीमध्ये आहेच की. स्त्रियांवरच्या अत्याचारांच्या बातम्या आजही येतच आहेत. समजा काही पुरुषांनी जाणीवपूर्वक प्रयत्न केले तरी ती ‘भिनलेली’ प्रवृत्ती कशावरून कमी होईल ? विज्ञानामध्ये अलीकडे ‘Epigenetics’ ही ज्ञानशाखा उदयाला आली आहे. पूर्वी आपण म्हणत होतो की जनुकीय संचित हे माणसाच्या संस्कार, संस्कृतीमुळे फारसे बदलत नाही. पण आज विज्ञान सांगते की जनुकीय संचित हे सुद्धा परिवर्तनीय असते. त्यावर योग्य ‘संस्कार’ झाले तर जनुकांचे कार्य बदलू शकते. म्हणजे विकासाकडे नेणाऱ्या विचारांच्या वाटेला नेटाने पुढे न्यायला हवे. पुरोगामी आणि प्रतिगामी हे शब्द वापरून गुळगुळीतही झालेत आणि त्यावर पूर्वग्रहांचे शेवाळे पण साचले आहे. मानवधर्मी, व्यापक वैचारिकतेला आणि भावनिक बुद्धिमत्तेला म्हणूया विश्वगामी दृष्टीकोन. ज्यांनी पुरुषवर्चस्वी संस्कृतीची कळतनकळत जडणघडण आणि जपणूक केली त्यांनीच आता आपापली व्यापक विचारवाट शोधायला हवी नाही का. 

सहज आठवल्या, कविवर्य बा. सी. मर्ढेकरांच्या ओळी

धैर्य आणि नम्रता दे, पाहण्या जे जे पहाणे l

वाकू दे बुद्धीस माझ्या, तप्त पोलादाप्रमाणे ll

अनुरूप भावनांक आणि लवचिक तरीही कणखर वृत्ती ह्यांचे सूचन करणाऱ्या ह्या ओळी सांप्रतकाळातले पुरुषसुक्त म्हणून घ्याव्या अशाच आहेत. 

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

   anandiph@gmail.com

‘वैद्यकसत्ता’ आणि चार दशके

( पूर्वप्रसिद्धी – साधना साप्ताहिक )

पंचेचाळीस वर्षांपूर्वी म्हणजे १९७६ साली मला मेडिकल कॉलेजमध्ये ऍडमिशन मिळाली. जी.एस्. मेडिकल कॉलेज आणि के.ई.एम्. रुग्णालयाचा प्रशस्त, ऐतिहासिक परिसर ओळखीचा होण्यात काही काळ गेला. पण वर्ष-दीड वर्षात माझे बस्तान बसले. अभ्यास सोडूनच्या अनंत अवांतर हालचाली सुरू झाल्या. त्यात महत्वाचे होते, मराठी वाङ्मय मंडळ. त्यामुळे छत्रछाया मिळाली डॉ. रवी बापट आणि डॉ. शरदिनी डहाणूकर ह्या संवर्धकांची. महाराष्ट्र टाईम्समध्ये काम करणारे पत्रकार अशोक जैन, बापट सरांचे मित्र. १९७८ साली, ‘हवा कॉलेजची’ हे सदर लिहिण्यासाठी Cub Reporters म्हणजे पत्रकार छाव्यांची निवड व्हायची होती. अशोक जैनांनी माझी रितसर लेखी परीक्षा घेतली. मी घेतलेली पहिली जाहीर मुलाखत होती दादा कोंडके ह्यांची. म.वा.मंडळाचे उद्घाटन हे ह्या मुलाखतीचे निमित्त होते. त्याचेच वृत्त लिहायला सांगितले मला अशोक जैनांनी. मीच त्या ‘Event’ चा भाग होतो पण त्यापासून बाजूला होऊन त्याच घटनेचे रिपोर्टिंग केले. ते जैनांना खूप आवडले. आणि मी नियमितपणे ‘हवा-कॉलेजची’ लिहू लागलो. ते लेख घेऊन मटाच्या कार्यालयात जावू लागलो. म्हणून दिनकर गांगल भेटले. भालचंद्र वैद्य आणि त्या वेळचा मटा परिवार मित्र बनला. रविवार पुरवणीसाठी लिहू लागलो. ‘ग्रंथाली’ वाचक चळवळीच्या नव्हाळीचे दिवस होते ते. एक दिवस दिनकर गांगलांनी एक इंग्रजी पुस्तक हातात दिले, ‘MEDICAL NEMESIS’.  लेखक होते इव्हान (आयव्हॅन) इलीच (एलीच) ! ‘नेमेसिस’ हा शब्दच तोवर ‘गेलेला’ नव्हता. केलेल्या चुकीबद्दलची अटळ अद्दल ! . . . शब्दार्थ सापडला. वैद्यकव्यवस्थेच्या दुष्कृत्यांचे प्रायाश्चित्त . . . महाराष्ट्रातल्या अव्वल दर्जाच्या वैद्यकीय महाविद्यालयामध्ये जेमतेम दुसर्‍या वर्षाला असलेल्या आणि डॉक्टर होण्याच्या इच्छेने भारावलेल्या तरुणाच्या हातात हे पुस्तक पडले. 

आयव्हॅन इलीच (१९२६-२००२) हे धर्मगुरू होते. १९६० साली त्यांनी अधिकृत धर्मगुरुपदाचा राजीनामा दिला. मधल्या कालावधीमध्ये त्यांनी चर्चच्या यंत्रणेविरोधात पुरेशी बंडखोरी केली होती. ते स्वतःला ‘Errant Pilgrim’ म्हणजेच ‘भरकटलेला यात्रेकरू’ म्हणायचे. त्यांचे पहिले पुस्तक प्रचलीत शिक्षण पद्धतीला छेद देणारे होते. Deschooling Society असे ह्या पुस्तकाचे नाव. मी हे पुस्तक त्यामानाने अलीकडच्या काळात वाचले. ह्या पुस्तकातही त्यांच्या ‘मेडिकल नेमेसिस’ पुस्तकाच्या मांडणीबद्दलच्या काही दिशा जाणवतात. शिक्षणव्यवस्था जन्माला आली ती ज्ञानप्रसारासाठी. माणसाने ‘शहाणे’ व्हावे म्हणून. पण त्या व्यवस्थेमुळे शहाणपण न पसरता खरे तर ज्ञानाबद्दलचे अज्ञानच पसरत चालले आहे. शाळा-कॉलेजांच्या ‘यंत्रणे’मुळे आपण शिक्षणापासून दूर चाललो आहोत ही भूमिका १९७१ साली हा लेखक मांडत होता. १९७५ साली त्यांनी ‘मेडिकल नेमेसिस’ प्रसिद्ध केले. ह्या पुस्तकाचे उपशीर्षक आहे, ‘Limits of Medicine’ म्हणजे वैद्यकशास्त्राच्या मर्यादा !

वैद्यकव्यवसाय निर्माण झाला तो फक्त आजाराच्या उपचारासाठी नव्हे तर आरोग्याच्या रक्षणासाठी. ‘स्वस्थानाम् स्वास्थ्यरक्षणम् । व्यधितानाम् परिमोक्षणम् च ।‘ ह्या आयुर्वेदवचनाचा हुंकार देशोदेशींच्या सर्व प्राचीन वैद्यकशास्त्रांमध्ये होता. शरीर, मन, समाज-पर्यावरण ह्यामध्ये भिन्नता नव्हती. सर्वसमावेशक दृष्टीकोन होता. युरोपामध्ये, सांस्कृतिक पुनरुज्जीवनाच्या कालखंडात (रेनेसान्स) एक नवा दृष्टीकोन रुजला. त्याला म्हणतात, ‘Biomedical Model.’ शरीर हे एक यंत्र आहे त्यातला बिघाड दूर करणारा तंत्रज्ञ म्हणजे डॉक्टर. जे दिसते, मोजता येते ते वैज्ञानिक. मन नावाचा प्रकार अर्थातच् ‘दिसत’ नाही. त्याचे वैद्यकशास्त्रात काय काम ? . . . मी विचार करतो म्हणून मी आहे, असे सांगणाऱ्या तत्त्वज्ञ-गणितज्ञ रेने डेकार्टेसने मन आणि शरीर ह्यांच्यामध्ये ‘द्वैत’ आहे असे मांडले. वैद्यकशास्त्र हे शरीरासाठी आणि तत्त्वज्ञान हे मनासाठी. त्याच्या लेखनामध्ये काळानुसार पुढेपुढे ‘अद्वैती’ कल्पना दिसू लागल्या पण रूढ झाली ती कार्टेशियन विचारसरणी. वैद्यकशास्त्र, आजारांच्या उपचारांवर लक्ष केंद्रित करू लागले. त्या काळाची ती गरजच होती. अनेक आजारांवर उत्तरे शोधायची होती. आधुनिक वैद्यकव्यवस्था ह्या बायोमेडिकल म्हणजे आजारकेंद्रित दृष्टिकोनातून निर्माण झाली. ह्या ‘व्यवस्थे’ला कळून चुकले की आपल्या व्यावसायिक ‘हिता’साठी आजारांचे अस्तित्व हा कळीचा मुद्दा आहे. म्हणून आजाराचे महत्त्व वाढल्याशिवाय ‘उपचारांचे’ आणि वैद्यकव्यवस्थेचे महत्त्व कसे वाढणार ? 

म्हणून डॉक्टर मंडळींना ‘जीवनदाते’ असे स्टेटस् मिळाले. त्यातून जन्माला आली वैद्यकसत्ता ! धर्मसत्ता आणि राजसत्तेइतकीच मातब्बर. ह्या सत्तेला स्वतःच्या प्रसारासाठी, जगण्याचे ‘वैद्यकीकरण’ म्हणजे ‘Medicalization’ करणे आवश्यक होते. जन्मापासून मरण्यापर्यंतचा प्रवास जितका ‘डॉक्टरी यंत्रणे’वर अवलंबून असेल तेवढा पथ्यकर. आरोग्याचे पुष्टीकरण हा मुद्दा दूर पडला तरी चालेल. आमच्या वैद्यकीय शिक्षणाच्या शाखांमध्ये PSM (Preventive Social Medicine) अर्थात् Community Medicine  (सध्याचे ह्या शाखेचे नाव) ह्या विषयाला अत्यंत गौण स्थान दिलेले आहे. असेच कमी महत्वाचे स्थान मनोविकारशास्त्रालाही दिले गेले. बहुतेक वैद्यकीय महाविद्यालयांमध्ये, सायकीॲट्री डिपार्टमेंट्स ही शवागार म्हणजे Morgue च्या जवळ असायची. मुद्दा असा की बायोमेडिकल दृष्टिकोनामध्ये मन आणि समाज-पर्यावरण ह्याला महत्त्व नाही. रुग्ण आणि त्यांच्या कुटुंबियांना सहप्रवासी मानायची वृत्ती नाही. जीवनाचे वैद्यकीकरण वाढत जाणे म्हणजे  Iatrogenesis ला आमंत्रण. तारक व्यवस्थेने तयार केलेले मारक आजार, म्हणजे Iatrogenic Disorders. अनास्थेमुळे, चुकीच्या पायाचे ॲप्युटिशन करणे हे ह्या अक्षम्य निष्काळजीपणाचे वैयक्तिक उदाहरण. पण अनेक आजारांच्या ‘उपचार’ पद्धतींमुळे होणारे दुष्परिणाम हा ह्याचाच व्यापक भाग. गंमत म्हणजे ह्या संकल्पनेची चर्चा फ्लॉरेन्स नाइंटिंगेलने केली आहे . . . हो तीच ! आधुनिक नर्सिंगची आई ! सन १८५५ ते १८६३ मध्ये तिने भारतात येऊन ‘रॉयल कमिशन ऑन इंडिया’चा भाग म्हणून अभ्यासपाहणी केली. ब्रिटिश सैनिकांच्या आजारांचे  उपचार करून त्याचा मृत्यूदर तेव्हाच कमी करता येईल, जेव्हा सामान्य भारतीय नागरिकांच्या सार्वजनिक आरोग्याचा दर्जा वाढेल ! आपल्याला आजही चक्रावून टाकेल असे संशोधन आहे ते. सार्वजनिक आरोग्याचे संवर्धन म्हणजेच आजारांचे प्रतिबंधन. इलीच मांडतात की हे तत्त्व झुगारून प्रचलित वैद्यकव्यवस्था फक्त स्वतःचा अहंकार आणि सत्ता जोपासत आहे. 

हे पुस्तक वाचून मी भांबावून गेलो. दिनकर गांगल म्हणत होते की ह्या पुस्तकाचे तू मराठी भाषांतर कर. १९७५ साली प्रसिद्ध झालेले पुस्तक तीन वर्षातच माझ्या हातात पडले होते. त्यावेळच्या कालगतीप्रमाणे ते ‘ताजे’ होते. ह्या विषयावर अधिक वाचायला हवे म्हणून मी माझ्या ॲनोटॉमीच्या शिक्षकांकडे गेलो. डॉ. एम्.एल्.कोठारी आणि डॉ. लोपा मेहता. कोठारीसर माझे आवडते प्राध्यापक. ह्या दोघांनी त्यांचे खाजगी ग्रंथालय मला खुले केले. नॉर्मन कजिनस ह्या लेखक संशोधकाची, शरीरमनाचे नाते  उलगडणारी पुस्तके मी वाचली ती सरांमुळेच. सर आणि मॅडमनी जी.एस्. मेडिकलच्या लायब्ररीमध्ये येणाऱ्या शास्त्रीय नियतकालिकांचे संदर्भ काढून दिले. अँटीबायोटिक्सच्या अतिवापरापासून सार्वजनिक आरोग्यावरचे दुर्लक्ष अशा अनेक सूत्रांवरचे संदर्भ मिळत गेले. आणि लक्षात आले की ह्या पुस्तकाचे भारतीयीकरण करूया. एका अर्थाने ती स्वतंत्र निर्मिती होईल. अधिक अर्थपूर्ण होईल हा प्रयास. बापटसर, डहाणूकर मॅडमनी भरघोस पाठिंबा दिला. मी पुस्तकाच्या प्रकरणांची आखणी केली. दरम्यान अभ्यास सुरू होता. म्हणजे पुस्तकाच्या निमित्ताने होणारा आरोग्यव्यवस्थेचा अभ्यास ! आणि पुस्तकाचे नाव सुचले, ‘वैद्यकसत्ता.’ हे पुस्तक प्रसिद्ध झाले तेव्हा माझी इंटर्नशिप संपून मनोविकारशास्त्रातील उमेदवारी सुरु झाली होती. साल होते १९८३. पण तोपर्यंत ह्या पुस्तकाने माझ्या विचारामध्ये जबरदस्त उलथापालथ घडवून आणली होती. वैद्यकव्यवसायाकडे पाहण्याचा सारा दृष्टिकोन एका पुस्तकामुळे बदलला होता. मला डॉक्टरी व्यवसाय ‘बायोमेडिकल’ पद्धतीने करायचा नाही तर अधिक सर्वसमावेशक, व्यापक दृष्टिकोनातून करायचा आहे ह्याची खात्री आणि विश्वास मला, ‘मेडिकल नेमेसिस’ आणि त्या निमित्ताने केलेल्या संशोधनामुळे आला. त्यातून ‘मन’ नावाच्या विषयाबद्दलचे वैज्ञानिक आकर्षण निर्माण झाले. दरम्यानच्या काळामध्ये मी कुष्ठरोगावर एक एकांकिका लिहिली होती. तिचे नाव होते ‘झडलेला मोहोर.’ रस्त्यावर भीक मागणाऱ्या जोडप्याची कहाणी होती ती. त्यापुढच्या वर्षीची एकांकिका होती ‘पार्टनर.’ होमोसेक्शुअल माणसाच्या भावनिक संघर्षावरची. ह्या दोन्ही एकांकिका खूप गाजल्या, आंतरमहाविद्यालयीन स्पर्धांमध्ये. पण महत्त्वाचा भाग असा की मी मेडिकल निदानांकडे व्यापक दृष्टीने पाहायला लागलो होतो . . . With symptoms, patient brings in a story, a script ! आजाराच्या लक्षणांच्या बरोबरीने येणारी माणसाची कहाणी समजून घ्यायची तर मनोविकारशास्त्रात पदव्युत्तर शिक्षण घेऊया. म्हणजे ध्येय नक्की झाले. 

व्यापक म्हणजे Bio-Psycho-Social अशा दृष्टिकोनाचा शास्त्रीय अभ्यास करू लागलो. त्यातून माझे पुढचे पुस्तक आले ‘आरोग्याचा अर्थ.’ पदव्युत्तर शिक्षण घेतानाच व्यसनाधीनता, लहान मुलांचा मधुमेह अशा समस्याग्रस्त व्यक्ती आणि कुटुंबांबरोबर काम करू लागलो. असे चाकोरीबाहेरचे काम करण्याचे मार्गदर्शन आणि पाठबळ मिळाले ते डॉ. एल.पी. शहा (मनोविकारशास्त्र प्राध्यापक) आणि डॉ. विजय अजगावकर (मधुमेहतज्ज्ञ) ह्यांच्यामुळे. आणि मनोविकारशास्त्र नव्हे तर मनआरोग्याच्या क्षेत्रात मी एक चक्क संस्था उभी करणार ह्याचे संकल्प टिपण मी तयार केले एम्.डी.ची डिग्री मिळण्याआधीच. 

हे सारे होत होते एक पुस्तक हाती आल्यामुळे. वैद्यकसत्ता प्रसिद्ध झाल्यावर ते गाजले. त्यावर चर्चा झाल्या. ग्रंथालीने अनेक शहरांमध्ये ह्या निमित्ताने कार्यक्रम केले. आजही ह्या दोन्ही पुस्तकांचे संयुक्त रूप ‘आरोग्याचा अर्थ’ ह्या नावाने उपलब्ध आहे. आपण लिहिलेली दोन पुस्तके चाळीस वर्षानंतर वाचकप्रिय आणि रेलेव्हंट आहेत ह्याचा आनंद मानायचा की आयव्हॅन एलीचनी केलेली मांडणी आज जास्तच महत्त्वाची वाटते आहे ह्याबद्दलचे दुःख ? . . . पण एक मात्र नक्की झाले. ह्या पुस्तकातल्या आशयाने माझ्यातल्या उमलत्या डॉक्टरच्या विचारधारेला एक भक्कम बैठक दिली. कदाचित् त्यामुळेच मी कायमच स्वतःला मनआरोग्य क्षेत्रामध्ये काम करणारा कार्यकर्ता मानू लागलो. ‘तज्ञपणा’ची झूल मनातून तरी केव्हाच उतरली. औपचारिक ओळखीसाठी पूर्वी मनोविकारतज्ज्ञ होतो, नंतर मनोविकासतज्ज्ञ झालो . . . पण Activist पणा काही लोपला नाही. हे सारे ऋण त्या एका पुस्तकाचे ! 

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

            anandiph@gmail.com

सहजस्वीकाराची प्रतिसाद-शैली

( पूर्वप्रसिद्धी महाराष्ट्र टाईम्स संवाद पुरवणी )

सर्वांसाठी म्हणून आपण काही उपदेशपर बोलावे आणि ते लगेचच सिद्ध करून दाखवायची पाळी स्वतःवर यावी. मार्च महिन्यातल्या शेवटच्या आठवड्यामध्ये, लागोपाठ दुसऱ्या वर्षी असा प्रसंग आला. गेल्या वर्षी कोरोनामळभ प्रथमच दाटून यायला लागले होते तेव्हा आमच्या आय्.पी.एच्. (इन्स्टिट्यूट फॉर सायकॉलॉजिकल हेल्थ) ह्या मनआरोग्यसंस्थेच्या त्रिदशकपूर्तीचा मोठा कार्यक्रम योजला होता. त्या उत्साहावर अर्थातच् पाणी पडले आणि अशा परिस्थितीत स्वतःचेच भावनिक नियोजन यशस्वी करून दाखवण्याची जबाबदारी अंगावर घ्यावी लागली. पण त्यातूनच भावनिक नियोजनाच्या संदर्भातले व्हिडिओ-ऑडिओ तयार झाले आणि आवाहन आय्.पी.एच्. ह्या संस्थेच्या नि:शुल्क यू ट्यूब चॅनेलवर दाखवले जाऊ लागले. त्याचा फायदा अनेकांना झाला. त्या आणि इतर लिखाणातून ‘करण्याचे दिवस-कळण्याचे दिवस’ हे पुस्तकही मनोविकास प्रकाशनाने प्रसिद्ध केले. कसोटीच्या काळातही कार्यक्षमता आणि सेवाभाव जपण्यामध्ये वर्ष गेले. गेल्या वर्षी, तेवीस मार्चला पहिला व्हिडिओ, यू ट्यूबवर टाकला. येत्या वर्षासाठी भावनिक नियोजन कसे असावे असा नवा व्हिडिओ तयार करून त्याच दिवशी अपलोड केला. पुढच्या दोन-तीन दिवसातच माझ्या मुलाला, कबीरला, कोरोनाची सौम्य लक्षणे दिसू लागली. तसा तो स्वतःच्या आरोग्याची सुयोग्य काळजी घेणारा. पण कोरोना घरात घुसला तो सर्वात् सुदृढ सदस्याच्या निमित्ताने. (तेही बरेच झाले एका अर्थाने.)

पालक म्हणून अनेकांमध्ये जो एक आंधळ्या मायेचा ट्रॅक असतो तो माझ्यात पहिल्यापासून ठळकपणे आहेच. “तुझी सगळी विवेकनिष्ठ विचारपद्धती तुझ्या मुलांपुढे थांबते” हे माझ्या बायकोचे आवडते वाक्य. मी जगाला नुकताच सांगून आलो होतो प्रतिक्रिया (Reaction) आणि प्रतिसाद (Response) ह्यातील फरक. प्रतिसाद हा  विचाराअन्ती येतो. प्रतिक्रिया तात्काळ आणि इम्पल्सिव्ह असते. मी माझ्या व्हिडिओमध्ये हेसुद्धा सांगितले होते की ह्या दुसऱ्या वर्षामध्ये आपल्या सर्वांना प्रतिसादाची सवयच नव्हे तर शैली तयार करायची आहे. 

आणि आता माझ्या सर्वात् हळव्या भावनिकतेवरच हा आघात. अशा प्रसंगी स्थिरचित्ताने योग्य पावले पत्नीने उचलली. तिने मला फोनवर आरटिपीसीआरचा रिझल्ट सांगितला. त्याआधीपासूनच त्याचे ‘होम आयसोलेशन’ सुरू केले होते. योग्य ती औषधयोजना करून ती कशी घ्यायची हे त्याला समजावून सांगितले. आम्हाला काळजी घरातल्या आत्याआजीची. पण त्यांची टेस्ट निगेटिव्ह आली. आरोग्य विभागाचे फोन आले. आमच्या घरावर, क्वारंनटाईनची पाटी लागली. घरी कामाला येणाऱ्या मदतनीसांची मदत बंद झाली. याआधीचे पूर्ण वर्षभर मी ठाण्यात आणि पुण्यामध्ये आय्.पी.एच्. संस्थेच्या बाह्यरूग्ण सेवेत नियमित रुग्ण पाहत होतो. ह्या वर्षभरात मी एक शिस्त पाळली की वैयक्तिक रुग्णसेवा थेट स्वरूपात द्यायची आणि ऑनलाईन वेळ समाजासाठी द्यायचा. ऑनलाईन रुग्णसेवेसाठी सहकाऱ्यांची मदत घ्यायची. ती जबाबदारी त्यांना द्यायची. 

आता क्वारंनटाईनमध्ये घरी बसायचे. पुढच्या अनेक दिवसांच्या अपॉइंटमेंट्स पूर्ण भरलेल्या. काय करायचे ? मनातून पर्याय आला तो, ऑनलाईन पण थेट ओपीडी करण्याचा. म्हणजे मी झूमवर असणार. त्यामुळे घरूनही मी माझ्या ऑफिसातल्या खुर्चीत. समोर येणाऱ्या प्रत्येक रुग्णाशी बोलणार. त्यामुळे एकही अपॉइंटमेंट टाळावी लागणार नाही. माझ्या समोर घरी लॅपटॉप आणि संस्थेतल्या ऑफिसात लॅपटॉपवर मी. आमच्या मनआरोग्यसेवेत शारीरिक तपासणी नसते त्यामुळे हे शक्य होते. माझे सहकारी मनोविकारतज्ज्ञ, मानसशास्त्रज्ञ त्या-त्या पेशंटप्रमाणे समोर यायचे. मानसशास्त्रीय तपासण्यांचे रिपोर्टस्, आधीच्या प्रिस्क्रिप्शनचे कागद स्कॅन करून माझ्या मोबाईलवर उमटायला लागले. त्यासाठी कार्यालयीन संयोजक, वैदेही भिडे सलग आणि सतत हजर होती ऑफिसात, ‘माझ्या’ शेजारी. 

मी रुग्णांशी बोलून, नवे प्रिस्क्रिप्शन लिहून ते वैदेहीला पाठवायचो. त्याची प्रत काढून किंवा व्हाट्सॲपवर ती रुग्णाला मिळायची. जिथे सहकारी डॉक्टर समोर असायचा तेव्हा फक्त सांगून भागायचे. आता प्रश्न होता येणाऱ्या लोकांचा प्रतिसाद असणार की प्रतिक्रिया ? पण सर्वांनी ही ॲरेंजमेंट इतक्या सहजपणे स्वीकारली की काही काही संवाद तर प्रत्यक्ष व्हावे एवढ्या इन्टेन्सली  झाले. वैयक्तिक वेदनांना वाट मिळाली. सांत्वनाचे शब्द झाले. कधी खेळकर गप्पा झाल्या. गंभीर मानसिक आजाराशी सामना करत डॉक्टर होऊन आता एम्.डी. करणारी माझी एक रुग्ण-मुलगी आली होती. तिच्या पहिल्या पगारातल्या १११११ रुपयांची देणगी आणि पेढे घेऊन. आपल्या एकुलत्या एक मुलाच्या मृत्यूनंतर वियोगातून सावरणाऱ्या जोडप्याबरोबर संवाद झाला. कुणी चिंतेशी सामना करणारा, कुणी डिप्रेशन आणि ओसीडी (OCD) शी ! तास सरत गेले तसा तो स्क्रीनही मध्येमध्ये विरघळून जायला लागला. नेहमी प्रत्यक्ष काम करताना जी तल्लीनता असते तीच. माझ्या ओपीडीमध्ये हास्यविनोदही खूप होतात. उपचार चुकवणारी एक मुलगी म्हणाली, “शपथ घेते डॉक्टर, आता नक्की घेईन गोळ्या.” तसा मी म्हणालो, “थांब, आता भगवद्‍गीताच मागवतो. तिच्यावर हात ठेव.”

त्याचप्रमाणे प्रसंगी दटावणीसुद्धा झाली. काही गोष्टी निक्षून सांगितल्या गेल्या. असा एकामागून एक येणार्‍यांचा सलग आठ-आठ तासांचा ओघ. मी माझे हे काम मन लावून करू शकत होतो त्याचे कारण आमच्या सगळ्या टीमचे सक्रिय सहकार्य. ज्या रुग्णाच्या मानसिक तपासणीचे निष्कर्ष सांगायचे तर तो यायच्या आधी मेलवर रिपोर्ट हातात. कुणाची औषधे ॲडजस्ट करताना टीममधल्या त्या व्यक्तीच्या काऊन्सेलरची निरीक्षणे पाठवलेली. आणि जे प्रत्यक्ष हजर होते ते सहकारी तर संवादात थेट सहभागी. आणि ह्या साऱ्या गोष्टी घड्याळाच्या काट्याप्रमाणे नेणारी आमची रिसेप्शनची टीम. ॲडमिनची कामे आणि मार्च एंडची अकाउंट्सची कामे ह्यांच्या मिटींगसुद्धा झाल्या. अकाउंट्स पाहणारी राजसी आणि व्यवस्था पाहणारे मंगेश बाणे आणि वैदेही भिडे ह्यांच्यासोबत महत्त्वाचे निर्णयसुद्धा घेऊन झाले. पहिल्या दिवशी ऑफिसातले लाईटच गेले दोनदा. आम्ही फोनवर शिफ्ट झालो. दुसऱ्या दिवशीपासून दोन्ही बाजूंना एक्स्ट्रा डोंगल तयार होते. 

आणि ह्या आठ-आठ तासांच्या सलग कामामध्ये मला सविताकडून (पत्नी) नियमितपणे खाऊ, चहा, नारळपाणी असा पुरवठा सुरू होता. आणखी काय हवं शांतपणे, मनःपूर्वक काम करण्यासाठी. शिवाय थोड्या-थोड्या वेळाने कबीरच्या खोलीच्या सीमारेषेवरून त्याच्यावर लक्षही देता येत होते. प्रतिसादाची शैली अर्थात् Response Pattern तयार व्हायला सुरुवात झाली बहुधा आपल्या मनात. मी स्वतःशीच म्हणालो. 

ओपीडीचे हे काम संपले की ऑनलाईन भाषणे सुरू हा तसा गेल्या वर्षभराचा शिरस्ता. भारतामधल्या बालरोगतज्ञांसाठी, ‘पालकांचे समुपदेशन’ ह्या विषयावर आय्.पी.एच्. तर्फे आम्ही एक प्रशिक्षण कार्यक्रम तयार केलाय्. त्यातले माझे सत्र झाले. ह्या कोर्ससाठी ३४०० च्या वर बालरोगतज्ञ सहभागी झाले आहेत. कधी पोहोचलो असतो आपण इतक्या लोकांपर्यंत तसेही फायदाच की हा सध्याच्या काळाचा. अकोले भागातून भाऊ चासकरचा फोन आला. त्याच्या गटातल्या शिक्षिकांसाठी झूमचे सत्र घेण्यासाठी. म्हटले चला घेऊया . . . तर तो कार्यक्रम ७००० लोकांनी फेसबुकवर ऐकला. थोडक्यात काय, दिवसाचे तास कामाने भरून जात होते. 

आधीच्या लॉकडाऊनची आठवण म्हणून भांडी घासणे आणि ‘झिरो सिंक पॉलिसी’ला उजाळा मिळालाच. पण दोन नियतकालिकांसाठीचे लेखही तयार झाले . . . वा, वा ! त्यात भर व्हेरीयर अलविन ह्या अवलिया मानववंशशास्त्रज्ञाच्या डॉ. रामचंद्र गुहांनी लिहिलेल्या चरित्राच्या वाचनाची. पुस्तक पूर्ण केले आणि बंगलोरस्थित मित्र डॉ. अजित भिडेच्या माध्यमातून डॉ. गुहांचा मेल आयडी मिळवला. मी लिहिलेल्या पत्राला उत्तर देताना ते म्हणाले, ‘लेखकांपेक्षा डॉक्टर बिझी असतात. मला वेळ सांग, मीच फोन करतो.’ इतक्या मोठ्या लेखकाशी बोलायला मिळणार म्हणून मी त्या पुस्तकावरचे एक टिपणच तयार केले. आणि ठरलेल्या दिवशी, ठरलेल्या वेळी डॉ. गुहांचा फोन आला. अर्धा तास गप्पा झाल्या. एका नव्या मैत्रीची सुरुवात क्वारंनटाईनमुळे झाली. वालपोला राहुला ह्या श्रीलंकेतल्या ज्येष्ठ बौद्ध तत्त्वज्ञांची पुस्तके वाचायला घेतली. ब्रिटिशांविरुद्धच्या स्वातंत्र्यलढ्यामध्ये बौद्ध भिक्षुंनी सामील व्हायला हवे असे सांगणारे हे तत्त्वज्ञ. फारच इंटरेस्टिंग माणूस ! आणि गंभीर वाचनाचा उतारा म्हणून पत्नीसोबत रोज खेळायचे पत्त्याचे डावदेखील . . . क्वारंनटाईन नावाचा प्रकार लादला गेलाय आपल्यावर ! घराच्या दारावर चक्क ‘प्रवेश निषिद्ध’ अशी पाटी लागली आहे. असू दे की . . . घराच्या आत जास्तीत जास्त उत्पादक, मजेचे असे जे काही करता येईल ते आपण करतोच आहोत. मला अचानक साक्षात्कार झाला माझ्या अव्वल भारतीयपणाचा. जुळवून घेण्याची शक्ती. कटकट-कटकट न करता पर्याय काढत काढत पुढे जात राहायचे. मानसशास्त्रीय संज्ञा काहीही असोत, कोट्यावधी सामान्य भारतीयांच्या जातकुळीचा अनुभव माझ्या कुटुंबाच्या माध्यमातून व्यक्त होतोय्. माझ्या जगण्यात तुलनेने खूपच सुखसोयी आणि आर्थिक-सामाजिक स्थिरता आहे. अतिशय कठीण परिस्थितीशी सामना करत कोणताही गाजावाजा न करणाऱ्या अनाम भारतीयांना जाणीवही नसेल त्यांच्या चिवटपणाची. बदलांना सामावून घेत टिकून राहणाऱ्या आशावादाची. त्यांनी केव्हाच् आत्मसात् केली आहे प्रतिसादाच्या सहजस्वीकाराची शैली. 

आशावादी ते आशामुक्त

अगदी अशक्य झालेल्या परिस्थितीला तोंड देत असताना आपले मन शोधत असते, एका अनमोल भावनेचा शिडकावा . . . आशा ! “माझा पेशंट होणार ना हो बरा ?” असे कळवळून विचारणाऱ्या नातेवाईकांना आम्ही डॉक्टरमंडळी लागलीच काही तर्कशुद्ध, कटू सत्य सांगायला जात नाही. पहिल्यांदा समोरच्याचे दुःख, समजून आणि उमजून घ्यावे लागते. ‘समज’ म्हणजे वैचारिकता आणि ‘उमजणे’ म्हणजे भावनिकता असे ह्या शब्दांकडे पाहावे. तर, कसोटीच्या काळामध्ये आपण प्राणपणाने सामना करत असतो अडचणींचा ! समोर आशेचा किरण दिसत नसतानाही . . . कारण ‘आशा’ . . . ! अनेकदा, ही भावना ‘आगामी’ म्हणजे पुढे भविष्यात येऊ शकणारी शक्यताच असते. अशावेळी आपण ‘आशेची आशा’ धरतो . . . ‘रात्रीच्या गर्भात उद्याचा असे उषःकाल’ अशा ओळी मनात जागवतो. 

पण तरीही समोरची परिस्थिती बदलणे सोडाच, अधिकच विदारक वळणे घेताना दिसते. मनातले मूलभूत मृत्यूभय जागे होऊ लागते. ह्या भयभावनेतून, उरलीसुरली आशाही नष्ट होऊ लागते. माणसे कर्तव्य करत राहतात; पण यांत्रिकपणे ! कधी पूर्ण कोलमडतात आणि नैराश्य-चिंता ह्याच्या आजाराच्या वाटेला लागतात. मनाला वळण लावायचे कसे असा यक्षप्रश्न निर्माण होतो. काही जण सर्व आशा देवावर आणि दैवावर केंद्रित करतात. काही जण आत्मकेंद्रित कोश निर्माण करतात. मग तो ओढवून घेतलेल्या सततच्या कामांचा असेल किंवा व्यसनांचा. अनेकांना अशा वेळी, स्क्रीनचा ‘प्राणवायू’ अपरिहार्य होऊ लागतो. काही जण स्वतःमधली आक्रमकता अनेक रूपांनी प्रकट करतात. 

तर ह्या पार्श्वभूमीवर मानसविज्ञान माणसाच्या मनाला कोणत्या पद्धतीने वापरावे ह्याची अनेक मार्गदर्शक तत्त्वे देते. त्यातले ‘आशा’ ह्या संदर्भातले मार्ग आपण पाहूया. 

समोरच्या वास्तवाकडे संपूर्ण नकारात्मक पद्धतीने पाहिले तर उरलीसुरली आशाही अस्ताला जाईल. म्हणून त्या परिस्थितीमध्येही काहीतरी पॉझिटिव्ह शोधा, ही एक मूलभूत शिकवण. ‘पेला अर्धा भरला आहे की पेला अर्धा सरला आहे’ ह्या ओळी किंवा ‘Bright ring around a dark cloud’ असे वर्णन आपण करतो. आता समजा समोरचा ग्लास रिकामाच असेल तर, किंवा संपूर्ण आभाळ काळ्या ढगांनीच भरले असेल तर !

तर म्हणायचे की, हे ‘आत्ताचे’ वास्तव आहे. कायमचे किंवा अनंतकाळचे वास्तव नाही. आत्ता ह्या क्षणी मला ठाम राहून सतत मागोवा घेत राहायचा आहे, माझ्या नियंत्रणातील घटक कोणते आणि नियंत्रणाच्या बाहेरचे घटक कोणते ? आमच्या मुक्तांगण व्यसनमुक्ती केंद्राच्या प्रार्थनेमध्ये म्हटले आहे त्याप्रमाणे, 

जे टाळणे अशक्य ।

दे शक्ती ते सहाया ।।

जे शक्यसाध्य आहे ।

निर्धार दे कराया ।।

अशा प्रकारे मनाने धीर धरला. खचल्या कर्तृत्वाला पुन्हा हात दिला. पण तरीही परिस्थिती बदलायचे नाव घेत नाही. बोगद्याच्या दुसर्‍या टोकाचा प्रकाश दिसतच नाही. त्यामुळे ‘आशेची आशा’ मरते. आणि त्यालाच नैराश्य म्हणायचे. 

तर निर्धाराने उभे राहताना, ‘तितिक्षे’चा चिवटपणा दाखवताना आणि नैराश्याला दूर ठेवण्यासाठी आपण आपल्या उद्दिष्टांना पुन्हा एकदा स्मरतो. जागृत करतो. अचानक विचार येतो की, ‘अरे आपणच नसलो, तर कशाची उद्दिष्टे आणि कसलं काय ?’ आणि आपल्या अस्तित्वाविषयीच साशंकता निर्माण झाली, की Resilience अर्थात् चिवटपणा तुटतो. मग व्हिक्टर फ्रँकेलसारखे महर्षि सांगतात की, ‘तुझे विचार करण्याचे स्वातंत्र्य गमावू नकोस. मृत्यूची टांगती तलवार तुझ्यावर सततची लटकत असतानाही, तुझी विचारशक्ती शेवटच्या क्षणापर्यंत वापरत राहा.’ 

मनात प्रश्न येतो, ‘कशासाठी ? . . . एवढे करूनही शाश्वती काय ? आशा काय ?’

नेमक्या अशा क्षणी उपलब्ध असणारी एक मानसिक पर्यायांची जोडी आता आपण पाहणार आहोत. त्या जोडीचे नाव आहे Hopeless अर्थात् गडद नैराश्य किंवा आशानाश. आणि दुसरा पर्याय आहे ‘Hope-Less.’ म्हणजे आशेपासून आपल्या मनाला मुक्त करण्याचे प्रयत्न. आपण पाहिलेल्या आधीच्या टप्प्यांसोबतच आपण जर ही दुक्कल मनात घोळवायला सुरुवात केली तर फायदा होतो. आता ‘आशामुक्ती’ कशी साधायची, त्याच्या पायऱ्या पाहूया. 

काहीतरी चांगले घडावे, अशी इच्छा माझ्या मनात असते. ह्या इच्छेला गोंजारायचे नाही, घोळवायचे नाही. असे केले, की इच्छेचे रूपांतर आशेमध्ये होते. चांगले घडायला हवे अशी ‘इच्छा’ मनात उत्पन्न झाली रे झाली, की त्या इच्छेला पोषक कृती लगेच, उत्स्फूर्तपणे करायची. आणि अशा कृतींची, वर्तनाची योजनासुद्धा करायची. त्यामध्ये शक्य झाल्यास इतरांना सहभागी पण करायचे. पण हे सारे करताना मनाला सांगायचे की, जे काही तू करतो आहेस त्यामागची इच्छासुद्धा तुझ्या डोक्यात येणार नाही इतके मग्न कर स्वत:ला ! . . . जमत नाही आहे ? . . . चालेल, एक क्षण तरी कर !

म्हणजेच इच्छित परिणामांचा विचार क्रमाक्रमाने कमी तीव्र करायचा. आपल्या परंपरेमध्ये ‘फलासक्ती’ हा शब्द वापरला आहे. त्याचा अर्थ Insistence on outcome thinking. माझ्या मनासारखे घडायलाच हवे अशी तीव्र आशा असेल तर तितकीच तीव्र निराशा वेढून टाकण्याची शक्यता अधिक. म्हणजे, आशेचा हेका सोडणे, ही पहिली पायरी. मग विचारांचा ट्रॅक कोणता घ्यायचा ? तर ‘मागणी’च्या ट्रॅकवरचे अट्टाहासाचे विचार कमी करायचे. इतक्या दिवसामध्ये परिस्थिती इतकी सुधारायलाच हवी, अशी समीकरणे रचायची नाहीत. भर द्यायचा तो समस्या सोडवण्यासाठीच्या योजनाबद्ध कृतीवर. असे झाले, की विचार ‘अपेक्षा’ ह्या ट्रॅकवर येतात. आपण आपले वर्तन निष्ठेने करायचे आणि आशादायक तसेच निराशादायक परिणामांची शक्यता ध्यानात ठेवायची. असे झाले, तर हेक्याची तीव्रता कमी होऊन आपण फलासक्तीमधून फलआशेकडे येऊ. त्यानंतर येईल ‘फलकामना’ म्हणजे इच्छा. तिच्यात व्हायलाच हवे हा ‘च’ नाही. पण मी आत्ता या क्षणाला शक्य ते सर्व करणार‘च’ असा निर्धाराचा ‘च’ मात्र असेल. 

कसोटीच्या काळातली ‘स्थितप्रज्ञ’ म्हणजे स्थिर भावनिकतेची व्याख्या नेमकी हीच आहे. आशा आणि निराशा ह्या संभाव्य भावना आहेत. त्या ह्या क्षणासाठी फक्त शक्यता आहेत. मला आता स्वतःला करायचे आहे ‘क्षणस्थ’ ! मन सैरावैरा पळू लागले तर त्याची शक्ती, स्वीकारलेल्या कामाची गुणवत्ता किंवा सौंदर्य वाढवण्यासाठी वापरायची. 

असे करताना शरीर आणि मन थकणार. त्या क्षणी पुन्हा मन प्रश्न करणार, “कशासाठी करतो आहेस हे सर्व ? काय मिळणार तुला ?” तर आपण सांगायचे, “आत्ताचा थकवा ही सुद्धा मिळकत आहे. मी निवडलेल्या कामामध्ये मी आपलेपणाने स्वतःला विरघळून टाकले त्याची मिळकत आहे थकवा आणि मनःपूर्वक काम केल्याचे समाधान.” 

काहीतरी ‘मिळवण्यासाठी’ किंवा ‘मिळण्यासाठी’ म्हणून आपण कृती करायला लागू तेव्हा आपण लगेच ‘आशा-निराशे’च्या भोवऱ्यात सापडणार. मिळण्या-मिळवण्याचा हिशोबीपणा आपण काही काळासाठी तरी, सस्पेन्स अकाऊंट’ मध्ये ठेवूया का ? 

नेमक्या अशावेळी आपल्या अगदी आजूबाजूला, अत्यंत दाहक परिस्थितीमध्ये वैयक्तिक स्वार्थाची पुरणपोळी भाजून घेणारेही काही दिसतील. पुन्हा मन जाईल निराशेकडे. आपण त्यांना वेसण घालणे सोडाच पण साधे फटकारू शकत नाही, ह्याबद्दल त्रागा आणि खंत वाटेल. ही आपल्या विवेकाची कसोटी असेल. कधीकधी सामूहिक ध्येयापासून दूर नेणाऱ्या प्रवृत्तींचा थेट सामना करावा लागेल, तर कधीकधी त्या वर्तनाची फक्त नोंद घेऊन भविष्यातील कृतीसाठी राखून  ठेवावी लागेल. पण ह्या अशा आत्ममग्न गटात सहभागी न होण्याचा पर्याय आपल्याकडे असेल. लक्षात येईल, की ह्या स्वार्थी वागण्यामागे परिणामांची आसक्ती सगळ्यात तीव्र असते. प्राप्तीची न शमणारी तहान आणि आंधळी आत्ममग्नता एकमेकांना खतपाणी घालतात.

तर समजूया की, अशा परिस्थितीलाही तोंड देत आपण कर्तव्याच्या प्रक्रियेमध्ये स्वतःला अगदी विरघळून टाकले. आशा-निराशा नावाच्या हिंदोळ्यावर बसायचे जाणीवपूर्वक नाकारले. तर मग, मला पुढे जाण्याची प्रेरणा देणारी भावना नेमकी कोणती असेल ? 

भारतीय सैन्यदलामध्ये करीयर करून निवृत्त झालेल्या एका मित्राबरोबर गप्पा चालल्या होत्या. युद्धभूमीवर, युद्ध सुरू असतानाचे अनुभव हा मित्र सांगत होता. “बंकरमध्ये बसून आम्ही दुश्मनाच्या हल्ल्याला चोख उत्तर द्यायचो. फायरिंगमध्ये गॅप पडली, की मी सहकाऱ्यांना सांगायचो, थोडा वेळ झोपतो मी. उठवण्याची गरज नाही. फायरिंग सुरू झाले की मी उठेनच. आणि अवघडलेल्या बंकरमध्ये झोपून जायचो मी निवांत.” त्याच्या आवाजात ना प्रौढी होती, ना अतिउत्साह. ते फक्त ‘रिपोर्टिंग’ होते. 

“कसे शक्य व्हायचे तुला हे”, मी विचारले. 

“ही प्रॅक्टिस असते आम्हाला . . . “Courage to relax with the uncertainty !” तो म्हणाला. खूप वर्षापूर्वी घडलेला हा प्रसंग आज आठवला. अधांतरी, अनिश्चित अवस्थेचा पूर्ण स्वीकार करून मन आणि शरीराला आरामात शिथिल करता येणे हे किती महत्वाचे. आणि कर्तव्यात कसूर न करता ! त्यावेळी हे मन असते आशा-निराशेच्या सगळ्या हिशोबांपल्याड. “तुम्ही लोक काय सांगता अशा वेळी स्वतःला ? . . .” मी विचारले होते.

“सांगायला नाही लागत . . . आपोआप येते मनात . . . Do your Best . . . Leave the rest.” तो जणू मला ‘आशामुक्ती’ची व्याख्या देत म्हणाला. 

अशीच व्याख्या मला दिली होती शरीरामध्ये कॅन्सर वागवणाऱ्या एका मैत्रिणीने. तिच्या केसचे ‘टर्मिनल’ म्हणजे अंतिम टप्प्याचे निदान डॉक्टरांनी केले आणि काही दिवसातच ती आम्हाला  नेहमीपेक्षा जास्तच आनंदी, ॲक्टिव्‍ह दिसायला लागली होती. “निराशा आणि आशा, अशा दोन्ही भावनांमधून सुटका करून घेतली मी माझी”, ती मला सांगत होती. मग एकच सूत्र उरले, प्रत्येक अनुभवाची गुणवत्ता वाढवणे, सौंदर्य वाढवणे.” तिचा तो सहज आवाज मला अजूनही आठवतो आहे. कशाकशाचा स्वीकार केला असेल तिने. जगण्याच्या नश्वरतेचा, अटळ मृत्यूचा, अपरिहार्य वेदनांचा ? आणि असे केल्यावर ही माणसे अगदी ‘मोकळी’ झाली होती. चक्क ‘जगायला’ लागली होती. 

अशी माणसे आपल्याला सांगतात की, ‘आशेचा किरण’ हा उत्तम जगण्यासाठी उपयुक्त; पण अपरिहार्य नाही. आशेच्या आग्रहाला पूर्ण ऑप्शनला टाकूनही जगण्याला जवळ घेता येते. माझा सैन्यदलातला मित्र म्हणाला होता, “There is no other hand to hold, barring your two hands.” . . . आधारासाठी दुसऱ्या कुणाच्या हाताची गरज नसते. माझे दोन हात एकमेकांना भेटले की झाले. अशा वेळी माणसे ‘आशामुक्त’ होऊन अत्यंत कटू वास्तवाचा सामना सहजपणे करू शकतात. प्रत्येक क्षणाचा समतोल राखू शकतात. ते स्वतःमधला सद्भाव (Goodness) जागवत असतात. आणि इतरांविषयीच्या आस्थेने स्वतःला कार्यमग्न ठेवत असतात.

आशेवर जग चालते, असे आपण म्हणतो. आशेच्या पल्याड गेलेले ‘होप-लेस’ मनसुद्धा खूप छान चालते. कारण आता ते मन निराश नसते, निर्भय असते. भगवान बुद्धांचा एक शिष्य भिक्षा मागायला निघाला. त्याला गावामध्ये भिक्षा मिळाली नाही. चंद्रमौळी झोपडीत राहणार्‍या आणि शरीराने खंगलेल्या एका आजीने त्याला हसऱ्या चेहऱ्याने बोलावले आणि अर्धी भाकरी वाढली. तिच्याकडे एक भाकरी करण्याएवढेच पीठ होते. त्यानंतरच्या जेवणाचा ठिकाणा नव्हता. ती भिक्षा घेऊन शिष्य बुद्धांकडे जातो, तर बुद्ध ह्या आजीसारख्या अनाम लोकांबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करताना म्हणतात की, ‘असे अदृश्य खांब असतात म्हणून आभाळ कोसळत नाही’ . . . म्हणजे, आशामुक्त होण्याचा प्रकार याआधीसुद्धा अनेकांनी केलेला असतो. मनासारखे घडण्याच्या इच्छेला, गिरवून ‘आशा’ करायची नाही. आशा उत्पन्न झाली, तर तिला मनात चिकटवून घ्यायची नाही . . . आणि उद्दिष्ट मात्र असे निवडायचे, की ज्यात स्वहितासोबत परहितसुद्धा जपायचे आहे. शेवटच्या भाकरीपर्यंत हे जपले गेले, तर ‘आशामुक्त’ जगणे खूप समाधानी असेल, विनास्पर्धेचे आणि दर्जेदार ! . . . भोवतालची परिस्थिती बिकट होत जात असली तरीही ! 

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

          anandiph@gmail.com

मनावरचा कंट्रोल, का आणि कसा ठेवायचा

ह्या प्रश्नाने ग्रासल्या गेलेल्या व्यक्तींची अजिबात कमतरता नाही आपल्या जगण्यामध्ये. जो तो सांगतोय् दुसऱ्याला, मनाचा कंट्रोल ठेवा. मनाला कंट्रोलमध्ये ठेवा. आता आपण अगदी मूलभूत मांडणी, सोपेपणाने करूया. 

मन म्हणजे काय ? . . . तर विचार आणि भावना. मूळामध्ये ह्या दोन्ही गोष्टी स्थिर आहेत की प्रवाही ? तर त्या गतिशील म्हणजे सतत बदलणाऱ्या आहेत. एका विषयावरचे विचार बदलते असतात. ‘तोच-तोच’ विचारही प्रत्येक वेळी नव्याने येत असतो. विचार म्हणजे काय तर सतत सुरू असलेली ‘अंतर्वाणी.’ मुख्य म्हणजे Self-Talk. आपल्या मेंदूमध्ये ‘भाषा’ नावाची सॉफ्टवेयर्स आहेत. त्यामुळे आपण विचारांना भाषेमध्ये ठेवतो. आपल्या पंचेंद्रियांकडून ज्या संवेदना आपल्या ‘मना’पर्यंत पोहोचतात त्यांचे रूपांतरही आपण तात्काळ, सेल्फटॉक मध्ये करतो. ‘पाणी शरीराला थंड, गरम, कडकडीत लागत आहे’ . . . ‘चहा गोड, जास्त दुधाचा, मसालेदार आहे’ . . . ‘डेटॉलचा वास हॉस्पिटलची आठवण करून देतो.’ इत्यादी इत्यादी. प्रत्येक सेल्फ-टॉकबरोबर निर्माण होते ती भावना. माझ्या शरीराला झेपणारे उष्ण पाणी स्नानाला मिळाले तर सुखद भावना. नाही तर त्रासिक. चहामधल्या घटकांचे माझ्या सवयीचे मिश्रण झाले तर भावना छान ! . . . आता आपण ‘सवय’ ह्या शब्दाकडे येऊ. कोणत्याही अनुभवाला ‘सुखद’ की ‘त्रासदायक’ ठरवायचे हे सवयीवर असते. आणि सवय ठरते विचारांच्या सततच्या पुनरोक्तीवर. म्हणजे एखाद्या अनुभवाला सेल्फटॉक आला ‘मस्त’ की मन आपल्या वर्तनाला तो ‘मस्त’ अनुभव पुन्हा घ्यायला सांगते. की पुन्हा तो सेल्फटॉक ! समजा, प्रत्यक्ष तो अनुभव घेतला नाही पुन्हा तरी आपलेच विचार त्या अनुभवाचे दृश्य डोळ्यासमोर उभे करू शकतात. कारण सेल्फटॉक जसा भाषेतून येणारा असतो तसा तो दृश्यामधून येणारा असतो. असे होताहोता विचारांच्या ‘सवयी’ घट्ट झाल्या की त्याला म्हणतात वृत्ती (Beliefs). काही प्रसंगी ह्या वृत्तीमध्ये येणारा सेल्फटॉक आपले मन मोकळेपणी पुन्हा तपासते. तर कधी न तपासता फक्त पुन्हा उगाळते. कधी आपण विचारांची संथा घोकतो तर कधी विचाराच्या गाण्यांचा रियाज करतो. विचारांचे इंधन आणि भावनांची ठिणगी मिळाली की वर्तनाची गाडी हलते, चालते, धावते. आणि स्वतःचा ताल आणि लयही कमावते आणि गमावते. 

आपल्या विचार-भावना-वर्तन ह्यांनी आपणच ठरवलेल्या ‘आदर्श’ सवयीप्रमाणे जातच राहायला हवे ह्या अट्टाहासातून ‘कंट्रोल’ हा शब्द जन्म घेतो. खरे तर प्रवाही गोष्टीला कंट्रोल करून ‘स्थितीशील’ बनवता येईल का ? मनाचा प्रवाह एकाच ‘आदर्श’ लयीत धावू शकेल का ? मूळात  विचार आणि भावना ही काय जनावरे आहेत की पक्षी ? बाह्य साधनांनी त्यांची गती ‘कंट्रोल’ करावी ? मनाला सतत ‘प्रशासक’ हवाच का ? हवा असेल तर तो बाहेरून आणायचा ? . . . म्हणून देव आणि उपासनाधर्म ह्या संकल्पना आल्या. कारण आपणच आपल्या विचारांचे ‘नियामक’ तरी होऊया हे एकीकडे पटते पण बाह्य आधार हा मनाला जास्त सुखद वाटतो खरा. 

आपल्या मनातच असलेला ‘मन-नियोजक’ जागृत करण्याच्या पद्धतीला म्हटले आहे ध्यान ! त्यासाठी पुन्हा एक ‘सवय’ लावायला लागणार. कोणती ही सवय ? . . . तर सेल्फटॉक-भावनांच्या आपल्याच प्रवाहाकडे किंचित् विलग होऊन पाहण्याची. बहुतेक सर्व ध्यानपद्धतींचा कणा आहे हा. पुढचा प्रश्न येईलच. कसे पाहायचे ? तर बरीच मंडळी ‘दूरस्थ’ आणि ‘तटस्थ’ ह्या दोन भूमिकांमध्ये गडबड करतात. स्वतःच्या अंतर्विश्वाकडे पहिल्या टप्प्यावरतरी ‘दूरस्थ’पणे पाहणे सोपे पडते. त्यावेळी मनात स्वतःबद्दलची आपुलकी हवी आणि स्वतःला समजून घेण्याबद्दलचे कुतूहल हवे. आपुलकी असेल तर ओलावा असतो. करड्या शिक्षकांपेक्षा प्रेमळ शिक्षक आपल्याला आवडतात. आणि लहान मुलांमध्ये कुतूहल असते म्हणून ते पट्कन् शिकतात. 

तर ह्या भावना मनात धरून आपल्या विचार अर्थात् स्वगत अर्थात् अंतर्वाणीकडे पाहण्यासाठी मदत व्हावी अशा काही टिपस् आणि ट्रिक्स बघूया. 

तुम्ही एका प्लॅटफॉर्मवर उभे आहात. समोरच्या प्लॅटफॉर्मवर उलट दिशेने जाणारी ट्रेन येणार आहे. तुम्हाला काही त्या दिशेने जायचे नाही आहे. पण तुमची ट्रेन लेट आहे. तर समोरच्या प्लॅटफॉर्मवरच्या गर्दीकडे तुम्ही पाहत आहात. त्यातला एकएक माणूस म्हणजे तुमचा एकएक विचार. त्या माणसाच्या हालचाली म्हणजे त्या विचारातले बदल. तो गर्दीत लुप्त पण होईल किंवा तुम्ही दुसऱ्या माणसाकडे पाहाल. अशा पद्धतीने स्वतःच्या विचारांकडे पाहता येते. तुम्ही हायवेवर बसलेले आहात. समोरून जाणारा ट्रॅफीक म्हणजे तुमचे विचार. कधी वाहता रस्ता तर कधी ट्रॅफीक जॅम. एकाच विचारावर अडून राहाल. अजून एक दृश्य आहे नव्या देशात गेलेल्या पर्यटकाचे. त्याला अभ्यास करायचा असतो. जिज्ञासा असते समजून घेण्याची. पण स्थानिक माणसासारखा त्याचा ‘जीव’ नसतो गुंतलेला. 

आता ‘पाहायला’ लागल्यावर दोन फाटे फुटतात. आपण प्लॅटफॉर्मवरची माणसे, वाहने, पर्यटनस्थळ ह्याच्या तपशीलात खूप गुंतायला लागतो हा पहिला फाटा. म्हणजे विचारांच्या खोलातले विचार. दुसरा फाटा असतो, ह्या विचारांच्यावरचे आपले शेरे-ताशेरे अर्थात् जजमेंटस्. आता पुढचा टप्पा काय, तर तपशील आणि शेरे-ताशेरे ह्यांना समजून घेऊन बाजूला ठेवायची सवय. तपशिलाच्या किंवा निवाड्याच्या अंगाने जायला लागलो आपण की फक्त चुचकारून म्हणायचे, “आत्ता नको नेहमीसारखे . . . फक्त पाहायचे . . . नो तपशील, नो ताशेरे” हा टप्पा गाठायला वेळ आणि चिकाटी लागू शकते. 

तिसरा टप्पा येऊ लागला हे कधी समजायचे ? . . . मध्येच रिकामा प्लॅटफॉर्म दिसायला लागतो. बिनागर्दीचा क्षण. नि:शब्द हायवे दिसायला लागतो. अशा वेळी आपण काहीही ‘करायचे’ नाही. फक्त पाहायचे. आता प्लॅटफॉर्म आणि हायवे निवांत होतात. आणि आपल्याला जो दिसतो तो कॉन्शसनेस म्हणजे निखळ आत्मभाव. असे त्याला अध्यात्माच्या भाषेत म्हणतात. पण ती परिभाषा आपण तूर्तास बाजूला ठेवू. आता समजू की ह्या नव्या ध्यानसवयीच्या सरावासाठी तुम्ही रोजची पाच मिनीटे, तीन वेळांना दिलीत तर त्यात सातत्य राखण्याचा प्रयत्न करूया. सगळ्यात महत्त्वाचे म्हणजे आपले मन लगेच परिणाम म्हणजे Results  किंवा Outcome कडे जाते. आपल्याला Input-Output ची खूपच सवय झाली असते. इथे आपण म्हणायचे की “मी स्वतःला स्वतःच्या मनाकडे पाहण्याची सवय लावत आहे.” ती चांगली की वाईट, त्यातून काय हाती लागणार आणि कधी; हा विचार नाही. ‘निर्विकल्प’ ह्या शब्दाचा एक अर्थ हाच आहे. आपल्या मनात परिणामांचे विकल्प सतत निर्माण होत असतात. सविकल्प असते ते  कॉन्सनट्रेशन, ध्यान नाही. 

आता ह्या ‘सरावा’च्या बाहेर असू ना आपण उरलेला दिवसभर ! तेव्हा काय करायचे ? तर त्यावेळी आपल्या सेल्फटॉकमधल्या विवेकी आणि अविवेकी सेल्फटॉकमध्ये असलेला फरक पाहण्याचा प्रयत्न करावा. तिथे आपली ‘अनॅलिटिकल’ बुद्धी वापरावी. अशा वेळी तुम्ही विवेकनिष्ठ मानसशास्त्राचे नेम वापरा, कॉग्निटिव्ह थेरपीचे वापरा किंवा व्यवहारातील तारतम्य वापरून स्वहित-परहिताची सांगड घालण्याचा प्रयत्न करा. कधी उच्च मानवी मूल्यांना प्राधान्य द्याल तर कधी अगदीच आत्मकेंद्रित स्वार्थाने वागाल. हळूहळू ध्यानस्थितीतील ‘पाहण्याचा’ फायदा तुमच्या व्यावहारिक जगण्यामधल्या चिकित्सक मनाला व्हायला लागेल. सर्व मानसोपचारपद्धतींमध्ये ‘शिकणे’ म्हणजे Learning आहे तर सर्व ध्यानपद्धतीमध्ये ‘घडणे’ म्हणजे Happening आहे. 

तपशील-ताशेऱ्यांशिवाय ‘पाहायला’ शिकणे म्हणजे ‘जे जसे आहे तसे पाहणे’ असते असे तत्त्वज्ञान सांगते. गौतम बुद्ध तर धम्माचे सार ‘एही पश्य’ असेच सांगतात. वेदान्तामध्ये ‘साक्षी’भाव अनुभवण्याची साधना म्हणतात. अद्वैत तत्त्वज्ञानाच्या मांडणीमध्ये ह्या सृष्टीमध्ये ज्या संरचना म्हणजे Systems चालतात त्यांनाच ईश्वर म्हटलेले आहे. ही संकल्पना मुर्तीमधल्या देवाची नव्हे. आपले शरीर आणि आपले मन ह्यासुद्धा संरचनाच असल्यामुळे त्यांच्याकडे ‘पाहणे’ ही एक प्रकारे ईश्वरोपासनाच ठरते नाही का ? म्हणजे ज्यांना ‘भक्ती’ हवी त्यांनीही अशा ‘ईश्वरा’ची नेमाने उपासना करावी. शरीरातील श्वास आणि मनातील विचार ह्या दोहोंकडे विना तपशील, विना शेरे पाहणे म्हणजेच योग की ! 

मध्येमध्ये निवांत प्लॅटफॉर्म-हायवे जसा विचारात जाणवावा तसा श्वास आणि निःश्वासामधला क्षणही पाहावा. त्याला योगाच्या परिभाषेत ‘कुंभक’ म्हणतात. शरीर आणि मनातला हा निवांतपणा सरावादरम्यान हळूहळू वाढत जातो असा अनुभव आहे. पण पुढे काय ? कंट्रोल कधी ?

अहो, पाहणे हाच कंट्रोल. निवांत अनुभव येणे हेच नियोजन. आपल्या विचार-भावनांची रहदारी, खळबळ, जॅम, ॲक्सीडेंट हे सारे शांत होताना ‘पाहणे’ आणि त्याची सवय लावणे ह्यालाच शहाण्या माणसांनी आत्मज्ञान म्हटले. मग प्रश्न उरतो की हा ‘कंट्रोल’ ज्याला साधला तो कोण ? हा पुढच्या अभ्यासाचा आणि तत्त्वविचाराचा विषय झाला. इयत्ता पहिलीमध्ये आपल्याला सापेक्षतावादाचा सिद्धांत नाही कळला तरी चालेल. 

मनाचा परफेक्ट कंट्रोल आलेल्यांना मग बुद्ध, स्थितप्रज्ञ, अर्हत्, कर्मयोगी म्हणायचे का ? अहो, हे सारे  बेंचमार्कस् खूप पुढच्या टप्प्यावर येतील. आपण सध्याला बुद्ध बनण्यापेक्षा बोधिवृक्ष बनूया का ? 

बुद्धाला ध्यानातून ज्ञान झाले ते पहिल्यापासून ‘पाहणारा’ कोण होता. बोधिवृक्ष. बोधिवृक्षाच्या  मनात काहीही ‘महत्त्वाकांक्षा’ होती का ? अजिबात नाही. पण तो वृक्ष सतत पाहत राहिला. त्याच्या छायेखाली बुद्धाच्या विचार-भावनांचे वादळ शमत गेले. शरीर-मनाची लय एकरुप झाली. वृक्ष पाहत राहिला तो प्रत्येक क्षण, विना तपशील विना शेरे ! . . . आणि आजवर फक्त आपल्या ‘असण्या’तून तो आपल्याला एक दृष्टी देतोय् की नाही. बुद्ध व्हायला जमेल की नाही ठाऊक नाही पण सावली देणारा, ऋतुंना समभावाने अंगावर घेणारा, तो पाहणारा . . . द्रष्टा बोधिवृक्ष मनात ठेवूया आणि चला सुरू करूया ध्यानाचा रियाज ! 

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

anandiph@gmail.com

मृत्यूला नवे परिमाण : आत्मनिष्प्राण

आपण सगळेजण जगण्यासाठी जितके धडपडतो त्याचे मूळ नेमके कशात बरे असेल ? . . . विज्ञान आपल्याला सांगते की सार्‍या उत्क्रांती प्रवाहाच्या मुळाशी आहे जगण्याची प्रेरणा . . . स्वतःचे अस्तित्व टिकवण्याची ही आदिम इच्छा विश्वामध्ये जेव्हा पहिला जीव उत्पन्न झाला तेव्हापासूनच होती. Survival म्हणजे अस्तित्व टिकवणे हे व्रत अगदी एकपेशीय अमिबापासून  सर्व प्राणिमात्रांमध्ये दिसते. बरे फक्त अस्तित्व टिकवणेच नाही तर त्याचा प्रवाह (Continuity) राखणे हा सुद्धा आद्य इच्छेचाच भाग . . . म्हणजे जीवसृष्टीची रचना ही ‘जगण्या’भोवती झाली. पण त्याच रचनेचा एक अपरिहार्य भाग आहे विलय . . . मृत्यू ! मग ते झाडाचे निष्पर्ण होणे असो की माणसाच्या प्राणाचे उडून जाणे.  उत्पत्ती आणि लय ह्यांचा हा चक्राकार प्रवास माणसाला जेव्हा ‘कळला’ तेव्हा काय झाले असेल . . . साधारण सत्तर हजार वर्षे लोटली ह्या घटनेला असे शास्त्रज्ज्ञ  मानतात . . . माणसाला ‘मी’ची जाणीव झाली. ‘आत्मभाव’ गवसला. ज्या क्षणी ‘मी’ आला त्याच क्षणी ‘तो’ निर्माण झाला, ‘आम्ही’ निर्माण झाले . . . काही काळातच ‘मी’ला कळले की ह्या ग्रहावरचा त्याचा निवास कायमचा नाही. ‘मी’ची जाणीव, ते भान नव्हते तेव्हा जगण्यालाही ‘अर्थ’ नव्हता आणि म्हणूनच मरणालाही नव्हता.

आता मात्र ‘माझा’ जन्म-मृत्यू ही कल्पना मेंदूत तयार झाली. पुनरोत्पादनामध्ये निर्माण होणारी पिले ‘माझी’ संतती झाली. प्राण्यामध्येही पिल्लाबद्दलचा आदिम ‘माझा’भाव असतो. माणसाने त्यात हळूहळू ‘वात्सल्य’ ह्या भावनेची भर घातली. संवर्धन हे मूल्य विकसित केले. पण ती फार पुढची गोष्ट.  ‘मी’ आता आजूबाजूला जन्म आणि मृत्यू अनुभवायला लागला. जन्म म्हणजे बेरीज . . . बेरीज म्हणजे वाढ . . . वाढ म्हणजे आनंद. कनेक्शन लावले मेंदूने. मृत्यू म्हणजे उणे . . . मृत्यू म्हणजे वजाबाकी. हे सर्किटही तयार झाले. आणि अशाप्रकारे ‘जगणे’ झाले नॉर्मल. मरणे झाले त्रासदायक. जगण्यासाठी लागणाऱ्या प्रक्रियेमध्ये समूहाचा सहभाग ठळक होत गेला. विविध कौशल्यांची माणसे एकत्र आली आणि टिकली तर जगण्याचा दर्जाही सुधारतो असे लक्षात आले. आता माणसाचा मृत्यू म्हणजे त्या ‘कौशल्या’चाही मृत्यू. त्यामुळे वजाबाकीला एक डायमेन्शन अधिकचे मिळाले. पुढे स्थायी जीवनपद्धती निर्माण झाल्यावर नात्यांमधील भावनिक गुंतवणूक वाढली आणि गुंतागुंत सुद्धा. आता मृत्यूबरोबर, मृत आणि राहिलेली व्यक्ती, राहिलेला समूह आणि मृत व्यक्ती ह्यांच्या नात्याचीही अखेर होते हे सत्य लक्षात आले. आणि शरीर नसतानाही ‘मनात’ नाते टिकू शकते हे कळले. त्या नात्याला जगवण्याचे, उजळवून किंवा काळोखून टाकण्याचे प्रकार आले. मृत्यू म्हणजे स्मरणाच्या माध्यमातून विविध भावनांची ‘उजळणी’ करणारा अनुभव झाला. 

माणसाचा सामाजिक-सांस्कृतिक पसारा वाढला तो गेल्या दहा हजार वर्षांमध्ये. कारण बारा हजार वर्षांपूर्वी शेतीचा शोध लागला. भटका माणूस स्थायी झाला . . . स्थानिक झाला. पूर्वी भटक्या माणसाला लोभ आणि मोह, दोन्ही मर्यादित असायचे. आता हा एका वातावरणात गुंगला, गुंतला . . .स्वामित्वाची भावना आली, सवयींचा आपलेपणा आला. अनुभवांमध्ये विविधता आली. नात्यांना स्थैर्य आले. आणि त्यामुळे माणसाच्या आनंदाची जातकुळी बदलली. ‘चांगले’ जगणे जसजसे आकर्षक बनायला लागले तेवढा जगण्याचा मोह वाढायला लागला. आणि मृत्यू नकोसा होऊ लागला. पिरॅमिडसच्या बंदिस्त अवकाशात जपले जाऊ लागले मृत्यूनंतरचे जीवन. त्याचवेळी माणसाच्या ‘विचारी’ मेंदूने जगण्याचा आणि मरण्याचा ‘अर्थ’ लावायलाही सुरुवात केली. साधारण चार-पाच हजार वर्षांपूर्वी माणूस ह्या टप्प्यावर आला की त्याला मृत्यूचे ‘भय’ वाटायला लागले. त्या भयावर मात करायला कर्मकांडे आली. स्वर्ग-नरकाच्या कल्पना आल्या. पुनर्जन्माची थियरी निघाली . . . उद्देश एकच, मृत्यूच्या भयावर मात. अमृताच्या प्राप्तीसाठीच्या देव-असुरांच्या कहाण्या आपल्याला जगण्याची आसक्ती दाखवतात. एकीकडे तत्त्वज्ञानाची वाट सांगत होती की जन्म-मृत्यू म्हणजे फक्त ‘व्यक्त-अव्यक्त’ असा बदल ! पण ययातिच्या कहाणीतला राजा मात्र स्वतःचे सामर्थ्य पणाला लावतो कशाला तर तारुण्य राखण्यासाठी . . .  थोडक्यात जगण्याचा सोस. 

अशाप्रकारे सारेच मृत्यू दुःखदायक होत गेले. जरामरण म्हणजे वार्धक्यामुळे आलेला मृत्यू त्यातल्या त्यात कमी असह्य. जर वीरमरण म्हणजेच उच्च ध्येयासाठी झाला मृत्यू तर तो अधिक श्रेयस्कर . . . दुसर्‍याचा जीव वाचवण्यासाठी स्वतःचा जीव देणे हा सुद्धा मृत्यू. पण तरीही तो उच्च मानला गेला . . . कारण त्यात जीवनाला टिकवण्याचा हेतू होता. एका माणसाने दुसऱ्याचा प्राण ‘घेणे’ हे कधी न्याय्य समजावे तर कधी अन्याय्य, कधी नैतिक कधी अनैतिक ह्याचे संकेतही निर्माण झाले. तुलनेने सारे ‘अकालमृत्यू’ हे अधिक दुःखद. कारण ते कदाचित्  टळले असते, टाळता आले असते तर . . . म्हणजे टाळता येऊ शकणारा मृत्यू जर घडला तर वेदना जास्त. आणि जर माणसाने स्वतःच्या हाताने स्वतःची प्राणज्योत मालवली तर . . . हा तर अतिशय वेगळा, अकालमृत्यू. त्याची दाहकता विशेष ! . . . आपण अशा व्यक्तीचा अंत टाळण्यासाठी पुरेसे असे काही नाही करू शकलो ह्याची तीव्र खंत किंवा मॅनेजेबल रुखरुख राहणारच पाठी राहिलेल्यांच्या मनात. 

तर मग अशा माणसाच्या मनात नेमके काय बरे होत असेल ? ते सर्वांना समजून घेता येईल का ? आणि त्यातून आपली व्यक्ती, कुटुंब, समाज म्हणूनची ‘आत्मनिष्प्राण’ ह्या घटनेला समजून घेण्याची कुवत वाढवता येईल का ? . . . काय झाले आहे, आत्महत्या-आत्मघात-आत्मनाश हे शब्द जजमेंटल आहेत. ते जणू त्या व्यक्तीलाच ‘चुकीची’ ठरवतात. समजून नाही घेत. त्या तुलनेत ‘स्वतःच स्वतःचा प्राण घेणे’ ह्या क्रियेला ‘आत्मनिष्प्राण’ असे का म्हणू नये ? ही क्रिया नेमकी कशी घडते मनामध्ये ते समजण्यासाठी आपण शारीरिक आजारांच्या एका गटाचे उदाहरण घेऊ. त्या गटाला म्हणतात, Auto-immune Disorders. ह्या आजारात काय होते . . . शरीराच्या रोगप्रतिकारशक्‍तीच्या प्रतिनिधी असलेल्या पांढऱ्या पेशींना एक समज असते . . . ‘आपला’ कोण आणि ‘परका’ कोण हे ह्या पेशींना नेमके कळते. बाहेरून बॅक्टेरिया किंवा व्हायरस् आला तर त्याच्या विरोधात ह्या पेशी मोहीम उघडतात. कधी कधी मात्र असे घडते की ह्या पेशी त्याच शरीरातल्या ‘आपल्या’ असणाऱ्या पेशींना ‘परके’ मानायला लागतात. त्यांच्यावरच हल्ला करतात. त्यातून अनेक शारीरिक त्रास उद्भवतात. शरीराच्या अनेक संस्थांना ह्या आजाराचा उपद्रव होतो. महत्त्वाचा मुद्दा काय तर बाह्य आक्रमणाविरुद्ध वापरायची रणनीती आप्तस्वकीयांवरच वापरली जाणे. रुमॅटॉईड आर्थ्रायटीस, मल्टिपल स्क्लेरॉसिस, एसएलई, ग्लुटेन सेन्सिटिव्ह एनंटेरोपॅथी अशी अनेक नावे आपल्या कानावर पडत असतात. ते आजार ह्या गटात येतात. लहान वयात होणाऱ्या मधुमेहाच्या मागेसुद्धा हा घटक असावा असे काही शास्त्रज्ञ मानतात. 

‘आत्मनिष्प्राण’ प्रक्रियेमध्ये नेमके असेच होते. सुमारे शंभर हजार वर्षांपासून माणसाच्या मेंदूमध्ये आदिम भावना निर्माण झाल्या. त्या कशा ? . . . तर त्या आदिमानवाला हरघडी सामना करावा लागायचा जगण्याला आव्हान देणाऱ्या जीवशास्त्रीय धोक्यांना. कधी जंगली जनावरे, कधी नैसर्गिक आपत्ती तर कधी दुसऱ्या टोळ्यांची माणसे. ह्या धोक्यांना तोंड देण्यासाठी त्याच्याकडे तीन पर्याय होते. 

• आक्रमण = FIGHT
• पळ काढणे = FLIGHT
• भिजून जाणे (लपून बसणे) = FREEZE

ह्या तीन पर्यायांबरोबरच आदिम भावना निर्माण झाल्या. 

FIGHT = संताप (Anger)

FLIGHT = भीती (Fear)

FREEZE =  नैराश्य (Depression)

म्हणजे हे तिन्ही पर्याय वापरायचे होते स्वतःच्या संरक्षणासाठी. जीवशास्त्रीय धोक्यांचा सामना करायला. पुढच्या काळात, संस्कृतीचा विकास झाला आणि आव्हानांमध्ये भर पडली ती मनोसामाजिक आव्हानांची . . . त्या प्रवासामध्ये मेंदूमध्येही अधिक विचारी प्रगत भावना आणि विकासाकडे  नेणाऱ्या उन्नत भावना तयार झाल्या . . . परंतु ‘धोका : Danger : Challenge’ आले की प्रथम जागृत होतात आदिम भावना. त्या आहेत मेंदूच्या हार्डवेअरचा भाग ! 

बाह्य आव्हानांना तोंड देण्यासाठी वापरायच्या ह्या भावना !. . . ‘परक्या’साठी वापरायच्या आहेत. स्वतःसाठी नाही. परंतु मनाच्या प्रतिकारशक्तीमध्ये असा बदल होतो की ह्या आदिम भावना स्वतःच्याच विरोधामध्ये वापरल्या जाऊ लागतात. ह्या तीव्र भावना स्वतःच्याच विरोधात कशा वापरल्या जातात त्यावर मानसशास्त्रज्ज्ञ कार्ल मेंनींजर ह्यांनी प्रकाश टाकला आहे. आत्मनिष्प्राण करण्याचा हेतू असणाऱ्या व्यक्तीच्या मनात असणार्‍या भावनांचे त्यांनी तीन गटांमध्ये वर्गीकरण केले. हे तीन प्रधान हेतू असतात, स्वतःचा प्राण घेण्यामागे असे त्यांचे म्हणणे. 

To kill = Anger : (मरून मारणे = क्रोध) 

‘मला ‘आत्मनिष्प्राण’ क्रिया करून उरलेल्यांना अद्दल घडवायची आहे. मी काही ह्यांना सोडणार नाही. अगदी माझ्या मृत्युनंतरही नाही.’ 

To Die = Fear = (मरण हाच पर्याय = जगण्याची भीती)

‘जगण्याची इतकी भीती वाटते आहे मला . . . इतके असह्य झाले आहे जगणे की एकच वाट आहे पळण्याची . . .  ह्या परिस्थितीपासून स्वतःला सोडवण्याची . . . आत्मनाश.’ 

To get killed = Depression : (प्राण जाऊ देणे = नैराश्‍य) 

‘काही अर्थ राहिला नाही जगण्यामध्ये. जे काही आहे त्याला जगणे कशासाठी म्हणायचे ? . . . हे आहे श्वासोश्वास सुरू असलेले मरणच. म्हणजे फक्त श्वास तर बंद करायचाय्.’

आत्मनिष्प्राण करण्यामागचा हेतू, भावना आणि त्यावेळची विचारधारा म्हणजेच मानसिक प्रतिकारशक्तीचा स्वतःवरच केलेला घाव. शारीरिक प्रतिकारशक्ती जेव्हा अशी चूक करते तेव्हा कुणी त्या चुकीसाठी त्या व्यक्तीला जबाबदार धरते का ? . . . तिच्या कुटुंबियांना जबाबदार धरते का ? . . . नक्कीच नाही. 

शारीरिक प्रतिकारशक्तीप्रमाणेच मानसिक प्रतिकारशक्तीसुद्धा प्रत्येकवेळी बिनचूक वागत नाही. कारण स्खलनशीलता (Falliability) हा संपूर्ण जीवसृष्टीचा गुणधर्म आहे. प्रत्येक निर्मिती पूर्ण आहे पण परिपूर्ण नाही . . . म्हणून तर उत्क्रांतीचा प्रवाह आहे. म्हणजे Suicide Prevention अर्थात् आत्महत्या प्रतिबंधक असे वेगळे काही करण्याची गरज नाही. मानसिक प्रतिकारशक्ती वाढवण्याचे सर्व प्रयत्न हे आत्मनिष्प्राण प्रतिबंधनाचे असणारच आहेत. मानसिक प्रतिकारशक्ती तीन पद्धतीने सशक्त करायची. भावनिक नियमन, विवेकनिष्ठ विचार आणि विधायक वर्तन !

म्हणजेच व्यक्ती ‘जगण्याचे’ सॉफ्टवेअर का नाकारते ? तर ऑटो-इम्यून चूक होते म्हणून. ‘आपले’ आणि ‘परके’ ह्यातला भेद जसा शारीरिक पातळीवर नष्ट होतो तसाच तो भावनिक-वैचारिक पातळीवर होतो म्हणून . . . ह्याचा अर्थ असा की ‘आत्मनिष्प्राण प्रवृत्ती’ हा एक व्हायरस आहे, जो ‘आयुष्’ ह्या सॉफ्टवेअरला तात्पुरते निकामी बनवतो. बारकाईने पाहिले तर ध्यानात येईल की आत्मभाव म्हणजे ‘सेल्फ’चे सत्व निर्माण होणे ही उत्क्रांतीमधली जीवनाभिमुख, विकासाभिमुख प्रक्रिया होती. त्या ‘आत्मभावा’लाच ‘संपूर्णपरभाव’ मानणे हा मानसिक प्रतिकारशक्तीच्या मुळावरचा घाव आहे. 

आता ह्या ‘ऑटो-इम्यून’ चुकीच्या तीन वेगळ्या प्रजाती आहेत किंवा उपगट आहेत.

• Acute Auto immune Mind Error : हा तीव्र स्वरूपाचा झटका ज्यामध्ये विचार आणि भावनांचा ‘आपपरभाव’ हरवतो आणि माणसाची मानसिक प्रतिकारशक्ती स्वतःवरच हल्ला करते. ह्याला रुढ मानसशास्त्रीय भाषेत Impulsive Attempt of DSH (Deliberate Self Harm) असे म्हणतात. 
• Chronic Auto immune Mind Error : ह्या प्रकारामध्ये हा व्हायरस हळूहळू पसरतो. व्यक्तीची खात्री पटते की ही अवघड अवस्था कायमची राहणार आणि सुटका होण्याचा किंवा प्रतिकार करण्याचा एकमेव पर्याय आहे आत्मनिष्प्राण प्रक्रिया सुरू करणे. 
• Acute on Chronic, Autoimmune Mind Error एकंदर मानसिक प्रतिकारशक्ती काही प्रमाणात खच्ची झालेली असते. त्यावर असे काही ताजे आघात होतात की काठावरचा समतोल पूर्णपणे अस्ताव्यस्त व्हावा. 

‘मनाची चूक’ अर्थात् विचार-भावनांचा गोंधळ झाल्यामुळे व्यक्तीचे त्यावेळचे स्वतःच्या अस्तित्वाबद्दलचे जजमेंट चुकते. ते जजमेंट का चुकते ? . . . त्याचे कारण आहे त्या क्षणी मानसिक प्रतिकारशक्तीचा ‘आपपरभाव’ हरवणे . . . व्यक्तीला नाही दोष द्यायचा. परिस्थितीलाही नाही. दैवालाही नाही . . . मानसिक प्रतिकारशक्तीमधली एक अत्यंत महागडी चूक ! . . . पण चूकच ! 

संपूर्णपणे टाळू शकतो का आपण ही चूक ? . . . उत्तर नकारात्मक आहे. चूक टाळण्याचे कसोशीचे प्रयत्न करू शकतो का ? . . . त्याचे उत्तर होकारात्मक आहे. कसे ? 

जगण्यातील सर्व शक्यतांकडे समतोल बुद्धीने कसे पाहावे हा ह्या प्रतिबंधक वाटेचा पाया हवा. ‘जगणे सुंदर आहे, त्याचा स्वीकार करा’ अशा घोषणा काही टिकणार नाहीत. कारण सर्वसाधारण जगण्यामध्ये सुद्धा सगळे अनुभव सुखद नसतात. ऑटोइम्यून चूक काय करते तर समतोल दृष्टिकोनावर घाला घालते. जगणे महाकठीणच नव्हे तर अशक्य झाले आहे असे सतत स्वतःला सांगते. आणि स्वतःच स्वतःचा नाश करणे हे अपरिहार्य, उपयुक्त आणि नैतिक मानते. ही तीनही विशेषणे महत्त्वाची आहेत. मला जर जगण्याबरोबर डील (Deal) करण्याची एकही वाट दिसत नसेल तर माझा मृत्यु अपरिहार्य होतो. असे केल्याने माझी सुटका होईल म्हणजे उपयुक्त. आणि अशा परिस्थितीमध्ये ही कृती ‘योग्य’ आहे हे सुद्धा तो स्वतःला सतत सांगून स्वतःभोवती ‘नैतिक’ आवरण तयार करतो. ह्या चुका सुधारण्याचे आणि कमीत कमी होऊ देण्याचे शैक्षणिक सॉफ्टवेअर तयार करायचे ते मनाची आघातप्रतिकारशक्ती वाढवण्याचा एक भाग म्हणून. 

त्यामध्ये व्यक्तीला दोषी धरण्याचे कारण नाही. कायद्याच्या दृष्टीने पूर्वी, जीव देणे आणि जीव घेणे ह्यांना एकाच पद्धतीने पाहिले जायचे. त्यामुळे आत्महत्या करणे ह्या गोष्टीला गुन्ह्याचे स्वरूप होते. ‘आत्महत्या करायला प्रवृत्त करणे’ असाही भाग कायद्यामध्ये आहे. मुळामध्ये ‘ऑटोइम्यून एरर’ एखाद्या व्यक्तीमध्ये ॲक्टिव्ह असताना त्या व्यक्तीला नॉनजजमेंटल स्वीकाराची गरज असते. तसा न मिळणे म्हणजे ताप आलेला असताना झालेले कुपथ्य. आता काही जण असे ‘मुद्दाम’ किंवा हेतुपूर्वक करत असतील तर तो गुन्हा मानायचा की नाही हा प्रश्न कायदा क्षेत्रातील तज्ञांचा. पण तसे करताना मूळ व्यक्ती स्वतःचा जीव घेत होती हे कायद्याविरोधी आहे हा सूर राहतोच. ‘ऑटोइम्यून एरर’ प्रमाणे आपण त्या ‘व्यक्ती’ला ‘गुन्हेगार’ म्हणून पाहतच नाही आहोत. म्हणून मनोविकारशास्त्रातला DSH अर्थात Deliberate Self Harm हा शब्दही Auto-immune self-harm करायला हवा. कारण Deliberate ह्या शब्दामध्ये त्या व्यक्तीची ‘जबाबदारी’ दाखवलेली आहे. 

आत्मनिष्प्राण कृती करणार्‍यांचा एक गट असा असतो जिथे त्यांना थेट प्राण घेण्याची इच्छा नसते तर अशी कृती अगदी नियंत्रित स्वरूपामध्ये करून काही भावनिक फायदे उठवायचे असतात. अशा प्रयत्नांमध्ये त्यांच्यातील काही जण अपघाताने तीव्र अशा परिणामांना सामोरे जातात. म्हणजे व्यक्तीचा अंदाज असतो की, झोपेच्या ‘क्ष’ संखेच्या गोळ्या खाल्ल्या तर त्रास होईल पण जीव जाणार नाही. प्रत्यक्षात तसे घडत नाही. गंभीर परिणाम होतात. मला असे वाटते की ही सुद्धा ऑटोइम्यून प्रक्रियेची सुरुवात मानली पाहिजे. कारण इथेही ती व्यक्ती स्वतःला त्या त्या क्षणापुरती ‘नॉनसेल्फ’ मानायला लागली आहे. मानसिक आरोग्य क्षेत्रात काम करणारे व्यावसायिकही अशा प्रयत्नांना ‘नवटंकी’ म्हणतात असे मी पाहिले आहे . . . हॅम्लेटच्या प्रसिद्ध वाक्याचा आधार घेत आत्मनिष्प्राण करण्याचा निर्णय घेणाऱ्यांची तीन गटांमध्ये विभागणी केली आहे.

• To be = आपण आता वाचले त्याप्रमाणे ती ऑटोइम्यून चुकीची सुरुवात असेल. 
• To be or Not to be =  मानसिक प्रतिकारशक्ती दोलायमान झालेली आहे. इथे ‘चूक’ किंवा error अधिक तीव्रतेकडे जात आहे. 
• Not to be = सर्वात् तीव्र स्वरूपाचा एपिसोड. इथे व्यक्तीची खात्री झाली आहे की स्वतःलाच ‘परका’ मानून ‘त्या’ व्यक्तीचे प्राण घ्यायचे आहेत. आत्मभावाचे संपूर्ण परभावामध्ये रूपांतर ! 

म्हणूनच आत्मनिष्प्राण कृती ही Distress म्हणजे भावनिक तणावाची तीव्र आणि टोकाची परिणिती आहे आणि ती होण्यासाठी ऑटोइम्यून चूक कारणीभूत ठरते असे आपण म्हणू. व्यक्तीचे वय, शिक्षण, समज, व्यक्तिमत्व, कर्तृत्व ह्यापैकी कोणत्याही घटकाचा असे घडण्याशी Exclusive म्हणजे खास एकमेव संबंध नसतो. म्हणजे ‘इतका प्रतिभावान तरी असे कसे केले ?’ किंवा ‘असे करताना आपल्या माणसाचा, अगदी स्वतःच्या मुलाचा विचारही कसा केला नाही ?’ असे विचार आपल्या मनात येतील. परंतु अशावेळी मनाची सारी आघातप्रतिकारशक्ती स्वतःवरच उलटते हे ध्यानात घेऊन आपण त्या व्यक्तीवर लेबले लावणार नाही. 

मेजर डिप्रेसीव्ह डिसऑर्डर किंवा इम्पल्स कंट्रोल डिसऑर्डर अशी निदानांची लेबले आम्ही मनोविकारतज्ज्ञ लावत असतो पण ही ऑटोइम्यून भूमिका केंद्रस्थानी धरून विवेकनिष्ठ मानसोपचार किंवा सीबीटी ह्या मानसशास्त्रीय शाखांमधून एखादा प्रतिबंधक प्रशिक्षणक्रम तयार करता येईल का ह्याचाही विचार केला पाहिजे. आपल्या जवळची एखादी गुणवान् व्यक्ति जेव्हा आत्मनिष्प्राण कृती करते तेव्हा आपण सारेच विद्ध होतो. आणि ‘आपल्या हातात काय असणार’ असा विचार करत स्वस्थ बसतो. पुन्हा एकदा आपल्या दिनचर्येला लागतो. त्या व्यक्तीच्या आठवणींना उजाळा देतो. माध्यमे आणि समाजमाध्यमे कोणते मुद्दे चघळत राहतात. तर नेमकी कुणाकुणाची जबाबदारी घटनेमागे ? आरोप-प्रत्यारोप आणि संशयाचे धुके निर्माण होते. कधी जाणीवपूर्वक उभारले जाते. पण वैयक्तिक आणि सामुहिक ‘आघात प्रतिकारशक्ती’ वाढवणे ह्यासाठी ठोस प्रयत्न करण्याचे प्रमाण कमी असते. आत्मनिष्प्राण क्रियेला ‘गुन्हा’ म्हणून न पाहावे असा दृष्टिकोन नुकत्याच पारीत झालेल्या मनआरोग्यामध्ये आलेला आहे. त्यापलीकडे जाऊन ह्या व्यक्तीला सामाजिक, नैतिक दृष्टीकोनातून ‘दोषी’ असाही शिक्का न लावता जे वर्तन घडले ते का घडले आणि ते टाळण्यासाठी काय करावे ह्यांच्या विस्तृत पर्याययोजना प्रत्यक्षात आणाव्या लागतील. त्यामध्ये छंदांबद्दलचे प्रोत्साहन असू दे की व्यापक ध्येयाची दृष्टी देणारे प्रशिक्षण . . . त्या सगळ्यांमध्ये निरोगी आणि विनाअट आत्मस्वीकाराचे तत्त्व कसे अधोरेखित करायचे त्याचे इनपूटस् द्यावे लागतील. 

विशिष्ट प्रसंगांमध्ये विशिष्ट व्यक्ती अशा का वागतात ह्या प्रश्नाचे परिपूर्ण उत्तर मिळणे कठीण आहे. परंतु त्या प्रश्नाकडे पाहण्याचा एक दृष्टिकोन सर्वांपुढे ठेवण्याचा हा प्रयत्न ! . . . त्यावर सांगोपांग चर्चा व्हावी आणि त्यातून मनाच्या ह्या ऑटोइम्यून आजारावर उपचार आणि प्रतिबंधनासाठी नवी दिशा मिळावी अशी इच्छा आहे. 

• डॉ. आनंद नाडकर्णी