पुरुषहृदय बाई . . .

( पूर्वप्रसिद्धी – लोकसत्ता चतुरंग पुरवणी )

माझ्या आठवणीमधला पहिला पुरुष आणि पहिली स्त्री म्हणजे माझे आई-वडील. आत्ता असे जाणवते की त्यांच्या काळाच्या मानाने, त्या दोघांनीही पारंपारीक स्त्री-पुरुष भूमिकांना छेद द्यायला सुरूवात केली होती. गेल्या शतकामधल्या चौथ्या दशकात त्यांनी प्रेमविवाह ठरवला होता. लग्नानंतर पुढचे शिक्षण घेऊन आईने, माँटेसरी शाळा सुरू केली होती. वडील रसायन शास्त्राचे प्राध्यापक. साम्यवादी विचारांकडून सानेगुरुजींच्या प्रभावाकडे आलेले. आमच्या घरात प्रत्यक्ष स्वयंपाक सोडला तर प्रत्येक घरगुती गोष्टीमध्ये वडिलांचा अर्थपूर्ण सहभाग असायचा. घरातल्या भाजीखरेदीपासून ते स्वच्छतेपर्यंत. त्यामुळे ही कामे पुरुषांची, ही स्त्रियांची असे विभाजन कधी जाणवले नाही. शिस्तीच्या बाबतीत आई वडिलांपेक्षा कोसभर जास्त कडक. वडील तसे ‘मातृहृदयी.’ फक्त आम्हा मुलांच्या संदर्भातच नव्हेत तर त्यांच्या असंख्य विद्यार्थ्यांच्या सोबत वागताना. आमच्या घरात आवाज चढायचा तो आईचा आणि वडील तिचे संपूर्ण म्हणणे ऐकून तिची समजूत काढायचे. त्यांच्या भांडणांचे टेन्शन आम्हाला कधी आले नाही. मी त्यांचे तिसरे अपत्य. माझे भाऊ-बहीण आणि मी ह्यात अनुक्रमे अकरा आणि साडेबारा वर्षाचे अंतर. आई-वडिलांनी एकत्र विचाराने असे ठरवले होते की आपली आर्थिक स्थिती सुधारली की तिसरे मूल होऊ द्यायचे. अशी चर्चाही त्यांच्यात व्हायची. माझे वडील आधी खानदेशात जळगावला, नंतर मराठवाड्यात अंबाजोगाईला आणि पुढे ठाण्याला नोकरी करायचे. अंबाजोगाईला मी आणि आई जायला निघालो होतो मुंबईहून. आम्ही कुर्डूवाडीला उतरलो. बार्शी लाईट ह्या रेल्वेने लातूरला आलो. तिथे वडील आम्हाला घ्यायला आले. लातूर ते अंबाजोगाई तासभराचा एसटी प्रवास. मी खिडकीत बसलो होतो मजा पाहत. अचानक आत पाहिले तर आई-बाबा हातात हात घट्ट धरून बसलेले. ते दृश्य मी अनेक कारणांनी विसरलेलो नाही. त्यातले महत्त्वाचे कारण हे की माझ्यासाठी, स्त्री-पुरुष नात्यामधल्या संयमी समजुतीची कायम बनलेली प्रतिमा आहे ती. 

प्रत्येक माणसाच्या घडणीमध्ये ह्या संस्कारांचे स्थान फार महत्त्वाचे असते. स्त्रीत्व आणि पुरुषतत्वाचे आपापले जनुकीय संचित घेऊन येतोच आपण सारे. पण त्याची अभिव्यक्ती होते ती ह्या  कौटुंबिक वातावरणामध्ये. आणि भोवतालची संस्कृती आपल्याला भेटते ती घराच्या संस्कार-खिडकी मधूनच. माझ्यातले पुरुषी वेगळेपण मला कळायला लागले ते हार्मोन्सच्या बदलातूनच. पण माझे स्वतःबद्दलचे एक निरीक्षण नोंदवायला हवे. ज्याला आपण प्रौढ लैंगिकता म्हणू, त्या भावनेच्या अस्फुट अशा अनुभवांना मी वयाच्या सहाव्या-सातव्या वर्षांपासून सामोरा गेलो. हे नेमके काय होत आहे हे कळायचे नाही. प्रौढ आयुष्यात समवयस्क मित्रांसोबत बोलताना अनेकांनी ह्याला दुजोरा दिला. त्यानंतर मानसशास्त्रामध्ये पपा फ्रॉइडची मांडणी वाचली. इडिपस आणि इलेक्ट्रा कॉमलेक्स म्हणजे मनोगंडांबद्दल त्याने लिहिले आहे. मनोगंड हा शब्द जरा तीव्र वाटेल पण पौगंडावस्थेआधीपासूनच लैंगिक पौरुषत्वाचे भान आणणाऱ्या संवेदना अनेकांना जाणवतात असे आढळले. 

आठवी-नववीमध्ये गेल्यावर पौरूषत्वाची लैंगिक भावना अधिक ठळक आणि ओळखीची झाली. खानोलकर, जयवंत दळवी, रत्नाकर मतकरी, मिलिंद बोकील, गौरी देशपांडे, सानिया अशा लेखकांच्या लिखाणाचा खरेतर ‘पुरुषी’ घडणीच्या संदर्भात विचार व्हायला हवा. ह्याच सुमारास समाजातले ‘पुरुषा’वतारही आपल्या समोर येतात. त्यातले काही तर आपल्या वर्गात, शाळेत किंवा कॉलेजात किंवा शेजारीपाजारी असतात. म्हणजे Nature (जनुकीय संचित), Nurture (कौटुंबिक संस्कार), Culture (भोवतालची संस्कृती) ह्या तीन घटकांमधून प्रत्येक पुरूषाची (आणि स्त्रीची सुद्धा) Signature म्हणजेच ‘एकमेवाद्वितीय अस्तित्वमुद्रा’ तयार होत असते. 

म्हणजेच एक व्यक्ती म्हणून प्रत्येक व्यक्तीची एक अस्तित्वमुद्रा असते आणि ती वेगवेगळी असते. पण पुरुषसमूह आणि स्त्रीसमूह ह्यांच्या अस्तित्वमुद्रेमध्ये काही फरक आहेत. ज्यामागे पुन्हा तेच तीन घटक आहेत. त्यांच्या तपशीलवार कॉन्ट्रीब्युशन्समध्ये न जाता आपण ज्याला सर्वसाधारणपणे ‘पुरुषी’ वृत्ती म्हटले आहे ती काय असते त्याकडे येऊया. स्वतःच्या वेगळेपणातले सामर्थ्य आणि मर्यादा ठाऊक असणे हे विवेकाचे लक्षण. त्यामधूनच सहकार्य निर्माण होते. स्वतःच्या वेगळेपणातून आलेले सामर्थ्य कोणत्याही प्रकारच्या सत्तेसाठी आणि शोषणासाठी वापरणाऱ्या वर्चस्ववादी वृत्तीला आपण पुरुषी वृत्ती म्हणत आलेलो आहोत. आणि ही व्याख्या सिद्ध करण्यास जगातल्या अनेक पुरुषांनी आजवर हातभार लावला आहे. त्यातून एक stereotype म्हणजे प्रारूप निर्माण झाले ते पुरुषी वृत्तीचे. ह्या  वृत्तीची अभिव्यक्ती काही स्त्रियांमध्येही झाल्याचे इतिहासाने पाहिलेले आहेच.

स्त्रीच्या वेगळेपणाचा, सामर्थ्याचा आणि मर्यादांचाही मनःपूर्वक स्वीकार आणि आदर करणे हे प्रत्येक पुरुषाचे कर्तव्य आहेच. माझ्या अनुभवाप्रमाणे लैंगिक सुखाकडे आणि स्त्री-पुरुष नात्याकडे पाहण्याचे दृष्टिकोन ह्या संदर्भात खूप महत्त्वाचे आहेत. स्त्री-पुरुषातील प्रेमभावनेकडे आम्ही पुरुष वर्चस्ववादाच्या नजरेतून पाहत असतो. सामाजिक व्यवहारात समानता जपणारे अनेक जण व्यक्तिगत जीवनात संकुचित असतात. अगदी जवळच्या वैयक्तिक स्त्री-पुरुष नात्यामध्ये मी जेव्हा लैंगिक दृष्टीने स्वतःला Deprived किंवा वंचित समजू लागलो तेव्हाच माझ्यातल्या आदिम, सत्तावादी भावना वर उसळल्या होत्या. त्यातून मी जे शिकलो त्याचा उपयोग मला स्त्री-पुरुष नात्याचे अनेक हळुवार बंध उलगडताना झाला. स्त्री आणि पुरुष ह्यांच्यातल्या परस्पर आकर्षणाच्या अनंत छटा असतात. रूढ समजुतीप्रमाणे प्रौढ स्त्री आणि पुरुष ह्यांच्यात affairsच असू शकते. लग्न म्हणजे मान्यताप्राप्त affair ! माझ्या सुदैवाने, माझ्या जीवनात अनेक जिवलग मैत्रिणी आल्या. मैत्री महत्त्वाची. ती मित्राबरोबरची असो की मैत्रिणीबरोबरची ! पण त्यातही मैत्रिणीच्या नात्यामध्ये असणाऱ्या शारीर प्रेमाकर्षणाच्या छटांना नाकारायचे कशाला ? त्यांचा स्वीकार करून संयमाने अभिव्यक्ती करता येते की.  त्यांना दडपायला भाग पाडत असते ते भोवतालचे वातावरण. स्वतःच्या विवेकाला साक्षी ठेवून जे स्त्री-पुरुष अशा नात्यांमध्ये खंबीर राहिले, राहतात ते एक नवा इतिहास लिहित आहेत. 

स्त्री-पुरुष नात्यामधले अनेक पदर गवसावे ह्यासाठी मैत्री हवी. आणि मैत्र म्हणजेच स्वीकार, समानता आणि नित्य आदर. लपवण्याची वृत्ती आली की गेलो आपण पारंपारीक आणि सेफ वाटणाऱ्या अतिसावध वाटेवर. त्यासाठी आपल्या नात्याची जाण आणि भान सतत तेवत ठेवायला हवे. एका संवादामध्ये मी जिवलग मैत्रिणीला म्हणालो, “आपल्या नात्याचे खूप भाग दिसतात मला. एका बाजूने मी तुझ्यासाठी Father Figure आहे. तुझा मेंटर आहे. दुसरीकडे अगदी जिवलग मित्र. तिसरीकडे तुझा सहकारी . . . आणि संपर्क झाला नाही तुझ्यामाझ्यात तर आतुर होणारा प्रेमी सुद्धा.” शपथेवर सांगतो, यातील शेवटचे वाक्य प्रामाणिकपणे म्हणायला खूप धैर्य लागले. पण त्या नात्याने, तोवर इतके सुरक्षाकवच दिले होते की व्यक्त होण्याची भीती पार झाली होती. 

प्रेमाकर्षण म्हणजे शरीरसंबंध, म्हणजेच व्यभिचार ! म्हणजेच चौकटीतल्या नात्यांवरचा अविश्वास . . . अरे, किती ठोकळेबाज विचार करावे मनाने. तरी बरे आज अनेक स्त्री-पुरुष, अनेक क्षेत्रांमध्ये एकत्र काम करतात, प्रवास करतात, एकत्र शिकतात, मजाही करतात. स्त्री-पुरुष नात्याचा एक आविष्कार शारीर प्रेममय समागमात निश्चितच आहे. पण तो प्रत्येक नात्याचा अंतिम टप्पा असायलाच हवा का ? शरीरांचा संवाद हा मनांच्या संवादाला अधिक सौंदर्यमय करण्यासाठी यावा. क्षणिक लालसेची वादळी अभिव्यक्ती म्हणून नको. तसेच वर्चस्वाची खूण म्हणूनही नको. म्हणजे मूलभूत प्रश्न कोणता आहे समजले का ? पुरुष आणि स्त्री ह्या दोघांच्या भावनांकाचा . . . इक्यू . . . EQ चा. ह्या नात्याच्या संदर्भातला समाजाचा भावनांक वाढण्याची गती आपल्या हातात नाही. पण शेवटी व्यक्तींच्या भावनिक परिपक्वतेवरच समाजाची परिपक्वता ठरणार की नाही ! 

भावनिक बुद्धिमत्ता काय करते ?  कोणत्याही नात्याला एका चौकटीत बसवत नाही. त्या नात्याच्या विविध छटा अनुभवायला, स्वीकारायला मदत करते. म्हणजे माझ्या काही मैत्रिणी ‘आई-मैत्रिण सुद्धा असतात. माझी मुलगी जीवाभावाची मैत्रीण असते. अडचणीच्या काळात शांत पाठराखण करणारी पत्नीसुद्धा काय वेगळी असते ? माझ्या ‘वहिनी’ नात्याने तर माझ्यावर सतत मायेची पाखर घातली आहे. माझ्या आजी-मावशी मैत्रिणींचे कौतुक ऐकायला माझे कान आसुसलेले असतात. माझ्या एका मॅडम म्हणजे माझी मोठी बहीणच होत्या. आणि मला ‘आनंद काका’ म्हणत हक्काने साद घालणाऱ्या माझ्या कर्तृत्ववान पुतण्या ! . . . अनेक वयोगटांमधल्या. वा, वा . . . काय मोहोर फुलून आलाय् स्त्री-पुरुष नात्यांचा. माझ्यातल्या त्या पारंपरिक पुरुषाला स्वतःचे उन्नयन (Sublimation) कसे करता आले असते इतकी सारी रेंज नसती तर . . . कुठेही जा, नेटवर्क मिळतेच. 

पारंपारीक, रूढ समीकरणाच्या बाहेर पडू इच्छिणाऱ्या पुरुषासाठी विनोबांच्या ब्रह्मचर्याच्या व्याख्या फार कामाला येतात. विविध ठिकाणी त्यांनी त्या लिहून ठेवल्या आहेत. विनोबा लिहितात, ‘विषयसेवन करू नको ही (ब्रह्मचर्यासाठी) अभावात्मक आज्ञा झाली. ब्रह्मचर्याला मी विशाल ध्येयवाद आणि तदर्थ संयमाचरण म्हणतो. मातृत्व आणि पितृत्व, पौरुषत्व आणि स्त्रीत्व ह्यांचा मनोहारी प्रेममय संगम म्हणजे ब्रह्मचर्य. ब्रह्मचर्य म्हणजे स्त्रियांना निर्भयपणे सामाजिक कार्यात भाग घेता येणे.’ पहिल्या व्याख्येमध्ये विशाल ध्येय आणि संयमावर भर आहे. दुसरी व्याख्या आहे स्त्रीत्व आणि पुरुषत्वाला विशिष्ट जेंडरमधूनच मुक्त करणारी. आणि तिसरी आहे सामाजिक व्यवहारामधल्या विवेकाला जपणारी. 

आता मूलभूत प्रश्न हा उरतो की पुरुषांनी स्वतःची भावनिक बुद्धिमत्ता वाढवली, स्वतःमधल्या वर्चस्ववृत्तीचे अगदी उन्नयन केले, तरी सोकावणाऱ्या काळाचे काय ? स्त्री शरीराकडे उपभोग्य वस्तू म्हणून पाहण्याची लाट व्यापारी संस्कृतीमध्ये आहेच की. स्त्रियांवरच्या अत्याचारांच्या बातम्या आजही येतच आहेत. समजा काही पुरुषांनी जाणीवपूर्वक प्रयत्न केले तरी ती ‘भिनलेली’ प्रवृत्ती कशावरून कमी होईल ? विज्ञानामध्ये अलीकडे ‘Epigenetics’ ही ज्ञानशाखा उदयाला आली आहे. पूर्वी आपण म्हणत होतो की जनुकीय संचित हे माणसाच्या संस्कार, संस्कृतीमुळे फारसे बदलत नाही. पण आज विज्ञान सांगते की जनुकीय संचित हे सुद्धा परिवर्तनीय असते. त्यावर योग्य ‘संस्कार’ झाले तर जनुकांचे कार्य बदलू शकते. म्हणजे विकासाकडे नेणाऱ्या विचारांच्या वाटेला नेटाने पुढे न्यायला हवे. पुरोगामी आणि प्रतिगामी हे शब्द वापरून गुळगुळीतही झालेत आणि त्यावर पूर्वग्रहांचे शेवाळे पण साचले आहे. मानवधर्मी, व्यापक वैचारिकतेला आणि भावनिक बुद्धिमत्तेला म्हणूया विश्वगामी दृष्टीकोन. ज्यांनी पुरुषवर्चस्वी संस्कृतीची कळतनकळत जडणघडण आणि जपणूक केली त्यांनीच आता आपापली व्यापक विचारवाट शोधायला हवी नाही का. 

सहज आठवल्या, कविवर्य बा. सी. मर्ढेकरांच्या ओळी

धैर्य आणि नम्रता दे, पाहण्या जे जे पहाणे l

वाकू दे बुद्धीस माझ्या, तप्त पोलादाप्रमाणे ll

अनुरूप भावनांक आणि लवचिक तरीही कणखर वृत्ती ह्यांचे सूचन करणाऱ्या ह्या ओळी सांप्रतकाळातले पुरुषसुक्त म्हणून घ्याव्या अशाच आहेत. 

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

   anandiph@gmail.com

‘वैद्यकसत्ता’ आणि चार दशके

( पूर्वप्रसिद्धी – साधना साप्ताहिक )

पंचेचाळीस वर्षांपूर्वी म्हणजे १९७६ साली मला मेडिकल कॉलेजमध्ये ऍडमिशन मिळाली. जी.एस्. मेडिकल कॉलेज आणि के.ई.एम्. रुग्णालयाचा प्रशस्त, ऐतिहासिक परिसर ओळखीचा होण्यात काही काळ गेला. पण वर्ष-दीड वर्षात माझे बस्तान बसले. अभ्यास सोडूनच्या अनंत अवांतर हालचाली सुरू झाल्या. त्यात महत्वाचे होते, मराठी वाङ्मय मंडळ. त्यामुळे छत्रछाया मिळाली डॉ. रवी बापट आणि डॉ. शरदिनी डहाणूकर ह्या संवर्धकांची. महाराष्ट्र टाईम्समध्ये काम करणारे पत्रकार अशोक जैन, बापट सरांचे मित्र. १९७८ साली, ‘हवा कॉलेजची’ हे सदर लिहिण्यासाठी Cub Reporters म्हणजे पत्रकार छाव्यांची निवड व्हायची होती. अशोक जैनांनी माझी रितसर लेखी परीक्षा घेतली. मी घेतलेली पहिली जाहीर मुलाखत होती दादा कोंडके ह्यांची. म.वा.मंडळाचे उद्घाटन हे ह्या मुलाखतीचे निमित्त होते. त्याचेच वृत्त लिहायला सांगितले मला अशोक जैनांनी. मीच त्या ‘Event’ चा भाग होतो पण त्यापासून बाजूला होऊन त्याच घटनेचे रिपोर्टिंग केले. ते जैनांना खूप आवडले. आणि मी नियमितपणे ‘हवा-कॉलेजची’ लिहू लागलो. ते लेख घेऊन मटाच्या कार्यालयात जावू लागलो. म्हणून दिनकर गांगल भेटले. भालचंद्र वैद्य आणि त्या वेळचा मटा परिवार मित्र बनला. रविवार पुरवणीसाठी लिहू लागलो. ‘ग्रंथाली’ वाचक चळवळीच्या नव्हाळीचे दिवस होते ते. एक दिवस दिनकर गांगलांनी एक इंग्रजी पुस्तक हातात दिले, ‘MEDICAL NEMESIS’.  लेखक होते इव्हान (आयव्हॅन) इलीच (एलीच) ! ‘नेमेसिस’ हा शब्दच तोवर ‘गेलेला’ नव्हता. केलेल्या चुकीबद्दलची अटळ अद्दल ! . . . शब्दार्थ सापडला. वैद्यकव्यवस्थेच्या दुष्कृत्यांचे प्रायाश्चित्त . . . महाराष्ट्रातल्या अव्वल दर्जाच्या वैद्यकीय महाविद्यालयामध्ये जेमतेम दुसर्‍या वर्षाला असलेल्या आणि डॉक्टर होण्याच्या इच्छेने भारावलेल्या तरुणाच्या हातात हे पुस्तक पडले. 

आयव्हॅन इलीच (१९२६-२००२) हे धर्मगुरू होते. १९६० साली त्यांनी अधिकृत धर्मगुरुपदाचा राजीनामा दिला. मधल्या कालावधीमध्ये त्यांनी चर्चच्या यंत्रणेविरोधात पुरेशी बंडखोरी केली होती. ते स्वतःला ‘Errant Pilgrim’ म्हणजेच ‘भरकटलेला यात्रेकरू’ म्हणायचे. त्यांचे पहिले पुस्तक प्रचलीत शिक्षण पद्धतीला छेद देणारे होते. Deschooling Society असे ह्या पुस्तकाचे नाव. मी हे पुस्तक त्यामानाने अलीकडच्या काळात वाचले. ह्या पुस्तकातही त्यांच्या ‘मेडिकल नेमेसिस’ पुस्तकाच्या मांडणीबद्दलच्या काही दिशा जाणवतात. शिक्षणव्यवस्था जन्माला आली ती ज्ञानप्रसारासाठी. माणसाने ‘शहाणे’ व्हावे म्हणून. पण त्या व्यवस्थेमुळे शहाणपण न पसरता खरे तर ज्ञानाबद्दलचे अज्ञानच पसरत चालले आहे. शाळा-कॉलेजांच्या ‘यंत्रणे’मुळे आपण शिक्षणापासून दूर चाललो आहोत ही भूमिका १९७१ साली हा लेखक मांडत होता. १९७५ साली त्यांनी ‘मेडिकल नेमेसिस’ प्रसिद्ध केले. ह्या पुस्तकाचे उपशीर्षक आहे, ‘Limits of Medicine’ म्हणजे वैद्यकशास्त्राच्या मर्यादा !

वैद्यकव्यवसाय निर्माण झाला तो फक्त आजाराच्या उपचारासाठी नव्हे तर आरोग्याच्या रक्षणासाठी. ‘स्वस्थानाम् स्वास्थ्यरक्षणम् । व्यधितानाम् परिमोक्षणम् च ।‘ ह्या आयुर्वेदवचनाचा हुंकार देशोदेशींच्या सर्व प्राचीन वैद्यकशास्त्रांमध्ये होता. शरीर, मन, समाज-पर्यावरण ह्यामध्ये भिन्नता नव्हती. सर्वसमावेशक दृष्टीकोन होता. युरोपामध्ये, सांस्कृतिक पुनरुज्जीवनाच्या कालखंडात (रेनेसान्स) एक नवा दृष्टीकोन रुजला. त्याला म्हणतात, ‘Biomedical Model.’ शरीर हे एक यंत्र आहे त्यातला बिघाड दूर करणारा तंत्रज्ञ म्हणजे डॉक्टर. जे दिसते, मोजता येते ते वैज्ञानिक. मन नावाचा प्रकार अर्थातच् ‘दिसत’ नाही. त्याचे वैद्यकशास्त्रात काय काम ? . . . मी विचार करतो म्हणून मी आहे, असे सांगणाऱ्या तत्त्वज्ञ-गणितज्ञ रेने डेकार्टेसने मन आणि शरीर ह्यांच्यामध्ये ‘द्वैत’ आहे असे मांडले. वैद्यकशास्त्र हे शरीरासाठी आणि तत्त्वज्ञान हे मनासाठी. त्याच्या लेखनामध्ये काळानुसार पुढेपुढे ‘अद्वैती’ कल्पना दिसू लागल्या पण रूढ झाली ती कार्टेशियन विचारसरणी. वैद्यकशास्त्र, आजारांच्या उपचारांवर लक्ष केंद्रित करू लागले. त्या काळाची ती गरजच होती. अनेक आजारांवर उत्तरे शोधायची होती. आधुनिक वैद्यकव्यवस्था ह्या बायोमेडिकल म्हणजे आजारकेंद्रित दृष्टिकोनातून निर्माण झाली. ह्या ‘व्यवस्थे’ला कळून चुकले की आपल्या व्यावसायिक ‘हिता’साठी आजारांचे अस्तित्व हा कळीचा मुद्दा आहे. म्हणून आजाराचे महत्त्व वाढल्याशिवाय ‘उपचारांचे’ आणि वैद्यकव्यवस्थेचे महत्त्व कसे वाढणार ? 

म्हणून डॉक्टर मंडळींना ‘जीवनदाते’ असे स्टेटस् मिळाले. त्यातून जन्माला आली वैद्यकसत्ता ! धर्मसत्ता आणि राजसत्तेइतकीच मातब्बर. ह्या सत्तेला स्वतःच्या प्रसारासाठी, जगण्याचे ‘वैद्यकीकरण’ म्हणजे ‘Medicalization’ करणे आवश्यक होते. जन्मापासून मरण्यापर्यंतचा प्रवास जितका ‘डॉक्टरी यंत्रणे’वर अवलंबून असेल तेवढा पथ्यकर. आरोग्याचे पुष्टीकरण हा मुद्दा दूर पडला तरी चालेल. आमच्या वैद्यकीय शिक्षणाच्या शाखांमध्ये PSM (Preventive Social Medicine) अर्थात् Community Medicine  (सध्याचे ह्या शाखेचे नाव) ह्या विषयाला अत्यंत गौण स्थान दिलेले आहे. असेच कमी महत्वाचे स्थान मनोविकारशास्त्रालाही दिले गेले. बहुतेक वैद्यकीय महाविद्यालयांमध्ये, सायकीॲट्री डिपार्टमेंट्स ही शवागार म्हणजे Morgue च्या जवळ असायची. मुद्दा असा की बायोमेडिकल दृष्टिकोनामध्ये मन आणि समाज-पर्यावरण ह्याला महत्त्व नाही. रुग्ण आणि त्यांच्या कुटुंबियांना सहप्रवासी मानायची वृत्ती नाही. जीवनाचे वैद्यकीकरण वाढत जाणे म्हणजे  Iatrogenesis ला आमंत्रण. तारक व्यवस्थेने तयार केलेले मारक आजार, म्हणजे Iatrogenic Disorders. अनास्थेमुळे, चुकीच्या पायाचे ॲप्युटिशन करणे हे ह्या अक्षम्य निष्काळजीपणाचे वैयक्तिक उदाहरण. पण अनेक आजारांच्या ‘उपचार’ पद्धतींमुळे होणारे दुष्परिणाम हा ह्याचाच व्यापक भाग. गंमत म्हणजे ह्या संकल्पनेची चर्चा फ्लॉरेन्स नाइंटिंगेलने केली आहे . . . हो तीच ! आधुनिक नर्सिंगची आई ! सन १८५५ ते १८६३ मध्ये तिने भारतात येऊन ‘रॉयल कमिशन ऑन इंडिया’चा भाग म्हणून अभ्यासपाहणी केली. ब्रिटिश सैनिकांच्या आजारांचे  उपचार करून त्याचा मृत्यूदर तेव्हाच कमी करता येईल, जेव्हा सामान्य भारतीय नागरिकांच्या सार्वजनिक आरोग्याचा दर्जा वाढेल ! आपल्याला आजही चक्रावून टाकेल असे संशोधन आहे ते. सार्वजनिक आरोग्याचे संवर्धन म्हणजेच आजारांचे प्रतिबंधन. इलीच मांडतात की हे तत्त्व झुगारून प्रचलित वैद्यकव्यवस्था फक्त स्वतःचा अहंकार आणि सत्ता जोपासत आहे. 

हे पुस्तक वाचून मी भांबावून गेलो. दिनकर गांगल म्हणत होते की ह्या पुस्तकाचे तू मराठी भाषांतर कर. १९७५ साली प्रसिद्ध झालेले पुस्तक तीन वर्षातच माझ्या हातात पडले होते. त्यावेळच्या कालगतीप्रमाणे ते ‘ताजे’ होते. ह्या विषयावर अधिक वाचायला हवे म्हणून मी माझ्या ॲनोटॉमीच्या शिक्षकांकडे गेलो. डॉ. एम्.एल्.कोठारी आणि डॉ. लोपा मेहता. कोठारीसर माझे आवडते प्राध्यापक. ह्या दोघांनी त्यांचे खाजगी ग्रंथालय मला खुले केले. नॉर्मन कजिनस ह्या लेखक संशोधकाची, शरीरमनाचे नाते  उलगडणारी पुस्तके मी वाचली ती सरांमुळेच. सर आणि मॅडमनी जी.एस्. मेडिकलच्या लायब्ररीमध्ये येणाऱ्या शास्त्रीय नियतकालिकांचे संदर्भ काढून दिले. अँटीबायोटिक्सच्या अतिवापरापासून सार्वजनिक आरोग्यावरचे दुर्लक्ष अशा अनेक सूत्रांवरचे संदर्भ मिळत गेले. आणि लक्षात आले की ह्या पुस्तकाचे भारतीयीकरण करूया. एका अर्थाने ती स्वतंत्र निर्मिती होईल. अधिक अर्थपूर्ण होईल हा प्रयास. बापटसर, डहाणूकर मॅडमनी भरघोस पाठिंबा दिला. मी पुस्तकाच्या प्रकरणांची आखणी केली. दरम्यान अभ्यास सुरू होता. म्हणजे पुस्तकाच्या निमित्ताने होणारा आरोग्यव्यवस्थेचा अभ्यास ! आणि पुस्तकाचे नाव सुचले, ‘वैद्यकसत्ता.’ हे पुस्तक प्रसिद्ध झाले तेव्हा माझी इंटर्नशिप संपून मनोविकारशास्त्रातील उमेदवारी सुरु झाली होती. साल होते १९८३. पण तोपर्यंत ह्या पुस्तकाने माझ्या विचारामध्ये जबरदस्त उलथापालथ घडवून आणली होती. वैद्यकव्यवसायाकडे पाहण्याचा सारा दृष्टिकोन एका पुस्तकामुळे बदलला होता. मला डॉक्टरी व्यवसाय ‘बायोमेडिकल’ पद्धतीने करायचा नाही तर अधिक सर्वसमावेशक, व्यापक दृष्टिकोनातून करायचा आहे ह्याची खात्री आणि विश्वास मला, ‘मेडिकल नेमेसिस’ आणि त्या निमित्ताने केलेल्या संशोधनामुळे आला. त्यातून ‘मन’ नावाच्या विषयाबद्दलचे वैज्ञानिक आकर्षण निर्माण झाले. दरम्यानच्या काळामध्ये मी कुष्ठरोगावर एक एकांकिका लिहिली होती. तिचे नाव होते ‘झडलेला मोहोर.’ रस्त्यावर भीक मागणाऱ्या जोडप्याची कहाणी होती ती. त्यापुढच्या वर्षीची एकांकिका होती ‘पार्टनर.’ होमोसेक्शुअल माणसाच्या भावनिक संघर्षावरची. ह्या दोन्ही एकांकिका खूप गाजल्या, आंतरमहाविद्यालयीन स्पर्धांमध्ये. पण महत्त्वाचा भाग असा की मी मेडिकल निदानांकडे व्यापक दृष्टीने पाहायला लागलो होतो . . . With symptoms, patient brings in a story, a script ! आजाराच्या लक्षणांच्या बरोबरीने येणारी माणसाची कहाणी समजून घ्यायची तर मनोविकारशास्त्रात पदव्युत्तर शिक्षण घेऊया. म्हणजे ध्येय नक्की झाले. 

व्यापक म्हणजे Bio-Psycho-Social अशा दृष्टिकोनाचा शास्त्रीय अभ्यास करू लागलो. त्यातून माझे पुढचे पुस्तक आले ‘आरोग्याचा अर्थ.’ पदव्युत्तर शिक्षण घेतानाच व्यसनाधीनता, लहान मुलांचा मधुमेह अशा समस्याग्रस्त व्यक्ती आणि कुटुंबांबरोबर काम करू लागलो. असे चाकोरीबाहेरचे काम करण्याचे मार्गदर्शन आणि पाठबळ मिळाले ते डॉ. एल.पी. शहा (मनोविकारशास्त्र प्राध्यापक) आणि डॉ. विजय अजगावकर (मधुमेहतज्ज्ञ) ह्यांच्यामुळे. आणि मनोविकारशास्त्र नव्हे तर मनआरोग्याच्या क्षेत्रात मी एक चक्क संस्था उभी करणार ह्याचे संकल्प टिपण मी तयार केले एम्.डी.ची डिग्री मिळण्याआधीच. 

हे सारे होत होते एक पुस्तक हाती आल्यामुळे. वैद्यकसत्ता प्रसिद्ध झाल्यावर ते गाजले. त्यावर चर्चा झाल्या. ग्रंथालीने अनेक शहरांमध्ये ह्या निमित्ताने कार्यक्रम केले. आजही ह्या दोन्ही पुस्तकांचे संयुक्त रूप ‘आरोग्याचा अर्थ’ ह्या नावाने उपलब्ध आहे. आपण लिहिलेली दोन पुस्तके चाळीस वर्षानंतर वाचकप्रिय आणि रेलेव्हंट आहेत ह्याचा आनंद मानायचा की आयव्हॅन एलीचनी केलेली मांडणी आज जास्तच महत्त्वाची वाटते आहे ह्याबद्दलचे दुःख ? . . . पण एक मात्र नक्की झाले. ह्या पुस्तकातल्या आशयाने माझ्यातल्या उमलत्या डॉक्टरच्या विचारधारेला एक भक्कम बैठक दिली. कदाचित् त्यामुळेच मी कायमच स्वतःला मनआरोग्य क्षेत्रामध्ये काम करणारा कार्यकर्ता मानू लागलो. ‘तज्ञपणा’ची झूल मनातून तरी केव्हाच उतरली. औपचारिक ओळखीसाठी पूर्वी मनोविकारतज्ज्ञ होतो, नंतर मनोविकासतज्ज्ञ झालो . . . पण Activist पणा काही लोपला नाही. हे सारे ऋण त्या एका पुस्तकाचे ! 

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

            anandiph@gmail.com

सहजस्वीकाराची प्रतिसाद-शैली

( पूर्वप्रसिद्धी महाराष्ट्र टाईम्स संवाद पुरवणी )

सर्वांसाठी म्हणून आपण काही उपदेशपर बोलावे आणि ते लगेचच सिद्ध करून दाखवायची पाळी स्वतःवर यावी. मार्च महिन्यातल्या शेवटच्या आठवड्यामध्ये, लागोपाठ दुसऱ्या वर्षी असा प्रसंग आला. गेल्या वर्षी कोरोनामळभ प्रथमच दाटून यायला लागले होते तेव्हा आमच्या आय्.पी.एच्. (इन्स्टिट्यूट फॉर सायकॉलॉजिकल हेल्थ) ह्या मनआरोग्यसंस्थेच्या त्रिदशकपूर्तीचा मोठा कार्यक्रम योजला होता. त्या उत्साहावर अर्थातच् पाणी पडले आणि अशा परिस्थितीत स्वतःचेच भावनिक नियोजन यशस्वी करून दाखवण्याची जबाबदारी अंगावर घ्यावी लागली. पण त्यातूनच भावनिक नियोजनाच्या संदर्भातले व्हिडिओ-ऑडिओ तयार झाले आणि आवाहन आय्.पी.एच्. ह्या संस्थेच्या नि:शुल्क यू ट्यूब चॅनेलवर दाखवले जाऊ लागले. त्याचा फायदा अनेकांना झाला. त्या आणि इतर लिखाणातून ‘करण्याचे दिवस-कळण्याचे दिवस’ हे पुस्तकही मनोविकास प्रकाशनाने प्रसिद्ध केले. कसोटीच्या काळातही कार्यक्षमता आणि सेवाभाव जपण्यामध्ये वर्ष गेले. गेल्या वर्षी, तेवीस मार्चला पहिला व्हिडिओ, यू ट्यूबवर टाकला. येत्या वर्षासाठी भावनिक नियोजन कसे असावे असा नवा व्हिडिओ तयार करून त्याच दिवशी अपलोड केला. पुढच्या दोन-तीन दिवसातच माझ्या मुलाला, कबीरला, कोरोनाची सौम्य लक्षणे दिसू लागली. तसा तो स्वतःच्या आरोग्याची सुयोग्य काळजी घेणारा. पण कोरोना घरात घुसला तो सर्वात् सुदृढ सदस्याच्या निमित्ताने. (तेही बरेच झाले एका अर्थाने.)

पालक म्हणून अनेकांमध्ये जो एक आंधळ्या मायेचा ट्रॅक असतो तो माझ्यात पहिल्यापासून ठळकपणे आहेच. “तुझी सगळी विवेकनिष्ठ विचारपद्धती तुझ्या मुलांपुढे थांबते” हे माझ्या बायकोचे आवडते वाक्य. मी जगाला नुकताच सांगून आलो होतो प्रतिक्रिया (Reaction) आणि प्रतिसाद (Response) ह्यातील फरक. प्रतिसाद हा  विचाराअन्ती येतो. प्रतिक्रिया तात्काळ आणि इम्पल्सिव्ह असते. मी माझ्या व्हिडिओमध्ये हेसुद्धा सांगितले होते की ह्या दुसऱ्या वर्षामध्ये आपल्या सर्वांना प्रतिसादाची सवयच नव्हे तर शैली तयार करायची आहे. 

आणि आता माझ्या सर्वात् हळव्या भावनिकतेवरच हा आघात. अशा प्रसंगी स्थिरचित्ताने योग्य पावले पत्नीने उचलली. तिने मला फोनवर आरटिपीसीआरचा रिझल्ट सांगितला. त्याआधीपासूनच त्याचे ‘होम आयसोलेशन’ सुरू केले होते. योग्य ती औषधयोजना करून ती कशी घ्यायची हे त्याला समजावून सांगितले. आम्हाला काळजी घरातल्या आत्याआजीची. पण त्यांची टेस्ट निगेटिव्ह आली. आरोग्य विभागाचे फोन आले. आमच्या घरावर, क्वारंनटाईनची पाटी लागली. घरी कामाला येणाऱ्या मदतनीसांची मदत बंद झाली. याआधीचे पूर्ण वर्षभर मी ठाण्यात आणि पुण्यामध्ये आय्.पी.एच्. संस्थेच्या बाह्यरूग्ण सेवेत नियमित रुग्ण पाहत होतो. ह्या वर्षभरात मी एक शिस्त पाळली की वैयक्तिक रुग्णसेवा थेट स्वरूपात द्यायची आणि ऑनलाईन वेळ समाजासाठी द्यायचा. ऑनलाईन रुग्णसेवेसाठी सहकाऱ्यांची मदत घ्यायची. ती जबाबदारी त्यांना द्यायची. 

आता क्वारंनटाईनमध्ये घरी बसायचे. पुढच्या अनेक दिवसांच्या अपॉइंटमेंट्स पूर्ण भरलेल्या. काय करायचे ? मनातून पर्याय आला तो, ऑनलाईन पण थेट ओपीडी करण्याचा. म्हणजे मी झूमवर असणार. त्यामुळे घरूनही मी माझ्या ऑफिसातल्या खुर्चीत. समोर येणाऱ्या प्रत्येक रुग्णाशी बोलणार. त्यामुळे एकही अपॉइंटमेंट टाळावी लागणार नाही. माझ्या समोर घरी लॅपटॉप आणि संस्थेतल्या ऑफिसात लॅपटॉपवर मी. आमच्या मनआरोग्यसेवेत शारीरिक तपासणी नसते त्यामुळे हे शक्य होते. माझे सहकारी मनोविकारतज्ज्ञ, मानसशास्त्रज्ञ त्या-त्या पेशंटप्रमाणे समोर यायचे. मानसशास्त्रीय तपासण्यांचे रिपोर्टस्, आधीच्या प्रिस्क्रिप्शनचे कागद स्कॅन करून माझ्या मोबाईलवर उमटायला लागले. त्यासाठी कार्यालयीन संयोजक, वैदेही भिडे सलग आणि सतत हजर होती ऑफिसात, ‘माझ्या’ शेजारी. 

मी रुग्णांशी बोलून, नवे प्रिस्क्रिप्शन लिहून ते वैदेहीला पाठवायचो. त्याची प्रत काढून किंवा व्हाट्सॲपवर ती रुग्णाला मिळायची. जिथे सहकारी डॉक्टर समोर असायचा तेव्हा फक्त सांगून भागायचे. आता प्रश्न होता येणाऱ्या लोकांचा प्रतिसाद असणार की प्रतिक्रिया ? पण सर्वांनी ही ॲरेंजमेंट इतक्या सहजपणे स्वीकारली की काही काही संवाद तर प्रत्यक्ष व्हावे एवढ्या इन्टेन्सली  झाले. वैयक्तिक वेदनांना वाट मिळाली. सांत्वनाचे शब्द झाले. कधी खेळकर गप्पा झाल्या. गंभीर मानसिक आजाराशी सामना करत डॉक्टर होऊन आता एम्.डी. करणारी माझी एक रुग्ण-मुलगी आली होती. तिच्या पहिल्या पगारातल्या १११११ रुपयांची देणगी आणि पेढे घेऊन. आपल्या एकुलत्या एक मुलाच्या मृत्यूनंतर वियोगातून सावरणाऱ्या जोडप्याबरोबर संवाद झाला. कुणी चिंतेशी सामना करणारा, कुणी डिप्रेशन आणि ओसीडी (OCD) शी ! तास सरत गेले तसा तो स्क्रीनही मध्येमध्ये विरघळून जायला लागला. नेहमी प्रत्यक्ष काम करताना जी तल्लीनता असते तीच. माझ्या ओपीडीमध्ये हास्यविनोदही खूप होतात. उपचार चुकवणारी एक मुलगी म्हणाली, “शपथ घेते डॉक्टर, आता नक्की घेईन गोळ्या.” तसा मी म्हणालो, “थांब, आता भगवद्‍गीताच मागवतो. तिच्यावर हात ठेव.”

त्याचप्रमाणे प्रसंगी दटावणीसुद्धा झाली. काही गोष्टी निक्षून सांगितल्या गेल्या. असा एकामागून एक येणार्‍यांचा सलग आठ-आठ तासांचा ओघ. मी माझे हे काम मन लावून करू शकत होतो त्याचे कारण आमच्या सगळ्या टीमचे सक्रिय सहकार्य. ज्या रुग्णाच्या मानसिक तपासणीचे निष्कर्ष सांगायचे तर तो यायच्या आधी मेलवर रिपोर्ट हातात. कुणाची औषधे ॲडजस्ट करताना टीममधल्या त्या व्यक्तीच्या काऊन्सेलरची निरीक्षणे पाठवलेली. आणि जे प्रत्यक्ष हजर होते ते सहकारी तर संवादात थेट सहभागी. आणि ह्या साऱ्या गोष्टी घड्याळाच्या काट्याप्रमाणे नेणारी आमची रिसेप्शनची टीम. ॲडमिनची कामे आणि मार्च एंडची अकाउंट्सची कामे ह्यांच्या मिटींगसुद्धा झाल्या. अकाउंट्स पाहणारी राजसी आणि व्यवस्था पाहणारे मंगेश बाणे आणि वैदेही भिडे ह्यांच्यासोबत महत्त्वाचे निर्णयसुद्धा घेऊन झाले. पहिल्या दिवशी ऑफिसातले लाईटच गेले दोनदा. आम्ही फोनवर शिफ्ट झालो. दुसऱ्या दिवशीपासून दोन्ही बाजूंना एक्स्ट्रा डोंगल तयार होते. 

आणि ह्या आठ-आठ तासांच्या सलग कामामध्ये मला सविताकडून (पत्नी) नियमितपणे खाऊ, चहा, नारळपाणी असा पुरवठा सुरू होता. आणखी काय हवं शांतपणे, मनःपूर्वक काम करण्यासाठी. शिवाय थोड्या-थोड्या वेळाने कबीरच्या खोलीच्या सीमारेषेवरून त्याच्यावर लक्षही देता येत होते. प्रतिसादाची शैली अर्थात् Response Pattern तयार व्हायला सुरुवात झाली बहुधा आपल्या मनात. मी स्वतःशीच म्हणालो. 

ओपीडीचे हे काम संपले की ऑनलाईन भाषणे सुरू हा तसा गेल्या वर्षभराचा शिरस्ता. भारतामधल्या बालरोगतज्ञांसाठी, ‘पालकांचे समुपदेशन’ ह्या विषयावर आय्.पी.एच्. तर्फे आम्ही एक प्रशिक्षण कार्यक्रम तयार केलाय्. त्यातले माझे सत्र झाले. ह्या कोर्ससाठी ३४०० च्या वर बालरोगतज्ञ सहभागी झाले आहेत. कधी पोहोचलो असतो आपण इतक्या लोकांपर्यंत तसेही फायदाच की हा सध्याच्या काळाचा. अकोले भागातून भाऊ चासकरचा फोन आला. त्याच्या गटातल्या शिक्षिकांसाठी झूमचे सत्र घेण्यासाठी. म्हटले चला घेऊया . . . तर तो कार्यक्रम ७००० लोकांनी फेसबुकवर ऐकला. थोडक्यात काय, दिवसाचे तास कामाने भरून जात होते. 

आधीच्या लॉकडाऊनची आठवण म्हणून भांडी घासणे आणि ‘झिरो सिंक पॉलिसी’ला उजाळा मिळालाच. पण दोन नियतकालिकांसाठीचे लेखही तयार झाले . . . वा, वा ! त्यात भर व्हेरीयर अलविन ह्या अवलिया मानववंशशास्त्रज्ञाच्या डॉ. रामचंद्र गुहांनी लिहिलेल्या चरित्राच्या वाचनाची. पुस्तक पूर्ण केले आणि बंगलोरस्थित मित्र डॉ. अजित भिडेच्या माध्यमातून डॉ. गुहांचा मेल आयडी मिळवला. मी लिहिलेल्या पत्राला उत्तर देताना ते म्हणाले, ‘लेखकांपेक्षा डॉक्टर बिझी असतात. मला वेळ सांग, मीच फोन करतो.’ इतक्या मोठ्या लेखकाशी बोलायला मिळणार म्हणून मी त्या पुस्तकावरचे एक टिपणच तयार केले. आणि ठरलेल्या दिवशी, ठरलेल्या वेळी डॉ. गुहांचा फोन आला. अर्धा तास गप्पा झाल्या. एका नव्या मैत्रीची सुरुवात क्वारंनटाईनमुळे झाली. वालपोला राहुला ह्या श्रीलंकेतल्या ज्येष्ठ बौद्ध तत्त्वज्ञांची पुस्तके वाचायला घेतली. ब्रिटिशांविरुद्धच्या स्वातंत्र्यलढ्यामध्ये बौद्ध भिक्षुंनी सामील व्हायला हवे असे सांगणारे हे तत्त्वज्ञ. फारच इंटरेस्टिंग माणूस ! आणि गंभीर वाचनाचा उतारा म्हणून पत्नीसोबत रोज खेळायचे पत्त्याचे डावदेखील . . . क्वारंनटाईन नावाचा प्रकार लादला गेलाय आपल्यावर ! घराच्या दारावर चक्क ‘प्रवेश निषिद्ध’ अशी पाटी लागली आहे. असू दे की . . . घराच्या आत जास्तीत जास्त उत्पादक, मजेचे असे जे काही करता येईल ते आपण करतोच आहोत. मला अचानक साक्षात्कार झाला माझ्या अव्वल भारतीयपणाचा. जुळवून घेण्याची शक्ती. कटकट-कटकट न करता पर्याय काढत काढत पुढे जात राहायचे. मानसशास्त्रीय संज्ञा काहीही असोत, कोट्यावधी सामान्य भारतीयांच्या जातकुळीचा अनुभव माझ्या कुटुंबाच्या माध्यमातून व्यक्त होतोय्. माझ्या जगण्यात तुलनेने खूपच सुखसोयी आणि आर्थिक-सामाजिक स्थिरता आहे. अतिशय कठीण परिस्थितीशी सामना करत कोणताही गाजावाजा न करणाऱ्या अनाम भारतीयांना जाणीवही नसेल त्यांच्या चिवटपणाची. बदलांना सामावून घेत टिकून राहणाऱ्या आशावादाची. त्यांनी केव्हाच् आत्मसात् केली आहे प्रतिसादाच्या सहजस्वीकाराची शैली. 

आशावादी ते आशामुक्त

अगदी अशक्य झालेल्या परिस्थितीला तोंड देत असताना आपले मन शोधत असते, एका अनमोल भावनेचा शिडकावा . . . आशा ! “माझा पेशंट होणार ना हो बरा ?” असे कळवळून विचारणाऱ्या नातेवाईकांना आम्ही डॉक्टरमंडळी लागलीच काही तर्कशुद्ध, कटू सत्य सांगायला जात नाही. पहिल्यांदा समोरच्याचे दुःख, समजून आणि उमजून घ्यावे लागते. ‘समज’ म्हणजे वैचारिकता आणि ‘उमजणे’ म्हणजे भावनिकता असे ह्या शब्दांकडे पाहावे. तर, कसोटीच्या काळामध्ये आपण प्राणपणाने सामना करत असतो अडचणींचा ! समोर आशेचा किरण दिसत नसतानाही . . . कारण ‘आशा’ . . . ! अनेकदा, ही भावना ‘आगामी’ म्हणजे पुढे भविष्यात येऊ शकणारी शक्यताच असते. अशावेळी आपण ‘आशेची आशा’ धरतो . . . ‘रात्रीच्या गर्भात उद्याचा असे उषःकाल’ अशा ओळी मनात जागवतो. 

पण तरीही समोरची परिस्थिती बदलणे सोडाच, अधिकच विदारक वळणे घेताना दिसते. मनातले मूलभूत मृत्यूभय जागे होऊ लागते. ह्या भयभावनेतून, उरलीसुरली आशाही नष्ट होऊ लागते. माणसे कर्तव्य करत राहतात; पण यांत्रिकपणे ! कधी पूर्ण कोलमडतात आणि नैराश्य-चिंता ह्याच्या आजाराच्या वाटेला लागतात. मनाला वळण लावायचे कसे असा यक्षप्रश्न निर्माण होतो. काही जण सर्व आशा देवावर आणि दैवावर केंद्रित करतात. काही जण आत्मकेंद्रित कोश निर्माण करतात. मग तो ओढवून घेतलेल्या सततच्या कामांचा असेल किंवा व्यसनांचा. अनेकांना अशा वेळी, स्क्रीनचा ‘प्राणवायू’ अपरिहार्य होऊ लागतो. काही जण स्वतःमधली आक्रमकता अनेक रूपांनी प्रकट करतात. 

तर ह्या पार्श्वभूमीवर मानसविज्ञान माणसाच्या मनाला कोणत्या पद्धतीने वापरावे ह्याची अनेक मार्गदर्शक तत्त्वे देते. त्यातले ‘आशा’ ह्या संदर्भातले मार्ग आपण पाहूया. 

समोरच्या वास्तवाकडे संपूर्ण नकारात्मक पद्धतीने पाहिले तर उरलीसुरली आशाही अस्ताला जाईल. म्हणून त्या परिस्थितीमध्येही काहीतरी पॉझिटिव्ह शोधा, ही एक मूलभूत शिकवण. ‘पेला अर्धा भरला आहे की पेला अर्धा सरला आहे’ ह्या ओळी किंवा ‘Bright ring around a dark cloud’ असे वर्णन आपण करतो. आता समजा समोरचा ग्लास रिकामाच असेल तर, किंवा संपूर्ण आभाळ काळ्या ढगांनीच भरले असेल तर !

तर म्हणायचे की, हे ‘आत्ताचे’ वास्तव आहे. कायमचे किंवा अनंतकाळचे वास्तव नाही. आत्ता ह्या क्षणी मला ठाम राहून सतत मागोवा घेत राहायचा आहे, माझ्या नियंत्रणातील घटक कोणते आणि नियंत्रणाच्या बाहेरचे घटक कोणते ? आमच्या मुक्तांगण व्यसनमुक्ती केंद्राच्या प्रार्थनेमध्ये म्हटले आहे त्याप्रमाणे, 

जे टाळणे अशक्य ।

दे शक्ती ते सहाया ।।

जे शक्यसाध्य आहे ।

निर्धार दे कराया ।।

अशा प्रकारे मनाने धीर धरला. खचल्या कर्तृत्वाला पुन्हा हात दिला. पण तरीही परिस्थिती बदलायचे नाव घेत नाही. बोगद्याच्या दुसर्‍या टोकाचा प्रकाश दिसतच नाही. त्यामुळे ‘आशेची आशा’ मरते. आणि त्यालाच नैराश्य म्हणायचे. 

तर निर्धाराने उभे राहताना, ‘तितिक्षे’चा चिवटपणा दाखवताना आणि नैराश्याला दूर ठेवण्यासाठी आपण आपल्या उद्दिष्टांना पुन्हा एकदा स्मरतो. जागृत करतो. अचानक विचार येतो की, ‘अरे आपणच नसलो, तर कशाची उद्दिष्टे आणि कसलं काय ?’ आणि आपल्या अस्तित्वाविषयीच साशंकता निर्माण झाली, की Resilience अर्थात् चिवटपणा तुटतो. मग व्हिक्टर फ्रँकेलसारखे महर्षि सांगतात की, ‘तुझे विचार करण्याचे स्वातंत्र्य गमावू नकोस. मृत्यूची टांगती तलवार तुझ्यावर सततची लटकत असतानाही, तुझी विचारशक्ती शेवटच्या क्षणापर्यंत वापरत राहा.’ 

मनात प्रश्न येतो, ‘कशासाठी ? . . . एवढे करूनही शाश्वती काय ? आशा काय ?’

नेमक्या अशा क्षणी उपलब्ध असणारी एक मानसिक पर्यायांची जोडी आता आपण पाहणार आहोत. त्या जोडीचे नाव आहे Hopeless अर्थात् गडद नैराश्य किंवा आशानाश. आणि दुसरा पर्याय आहे ‘Hope-Less.’ म्हणजे आशेपासून आपल्या मनाला मुक्त करण्याचे प्रयत्न. आपण पाहिलेल्या आधीच्या टप्प्यांसोबतच आपण जर ही दुक्कल मनात घोळवायला सुरुवात केली तर फायदा होतो. आता ‘आशामुक्ती’ कशी साधायची, त्याच्या पायऱ्या पाहूया. 

काहीतरी चांगले घडावे, अशी इच्छा माझ्या मनात असते. ह्या इच्छेला गोंजारायचे नाही, घोळवायचे नाही. असे केले, की इच्छेचे रूपांतर आशेमध्ये होते. चांगले घडायला हवे अशी ‘इच्छा’ मनात उत्पन्न झाली रे झाली, की त्या इच्छेला पोषक कृती लगेच, उत्स्फूर्तपणे करायची. आणि अशा कृतींची, वर्तनाची योजनासुद्धा करायची. त्यामध्ये शक्य झाल्यास इतरांना सहभागी पण करायचे. पण हे सारे करताना मनाला सांगायचे की, जे काही तू करतो आहेस त्यामागची इच्छासुद्धा तुझ्या डोक्यात येणार नाही इतके मग्न कर स्वत:ला ! . . . जमत नाही आहे ? . . . चालेल, एक क्षण तरी कर !

म्हणजेच इच्छित परिणामांचा विचार क्रमाक्रमाने कमी तीव्र करायचा. आपल्या परंपरेमध्ये ‘फलासक्ती’ हा शब्द वापरला आहे. त्याचा अर्थ Insistence on outcome thinking. माझ्या मनासारखे घडायलाच हवे अशी तीव्र आशा असेल तर तितकीच तीव्र निराशा वेढून टाकण्याची शक्यता अधिक. म्हणजे, आशेचा हेका सोडणे, ही पहिली पायरी. मग विचारांचा ट्रॅक कोणता घ्यायचा ? तर ‘मागणी’च्या ट्रॅकवरचे अट्टाहासाचे विचार कमी करायचे. इतक्या दिवसामध्ये परिस्थिती इतकी सुधारायलाच हवी, अशी समीकरणे रचायची नाहीत. भर द्यायचा तो समस्या सोडवण्यासाठीच्या योजनाबद्ध कृतीवर. असे झाले, की विचार ‘अपेक्षा’ ह्या ट्रॅकवर येतात. आपण आपले वर्तन निष्ठेने करायचे आणि आशादायक तसेच निराशादायक परिणामांची शक्यता ध्यानात ठेवायची. असे झाले, तर हेक्याची तीव्रता कमी होऊन आपण फलासक्तीमधून फलआशेकडे येऊ. त्यानंतर येईल ‘फलकामना’ म्हणजे इच्छा. तिच्यात व्हायलाच हवे हा ‘च’ नाही. पण मी आत्ता या क्षणाला शक्य ते सर्व करणार‘च’ असा निर्धाराचा ‘च’ मात्र असेल. 

कसोटीच्या काळातली ‘स्थितप्रज्ञ’ म्हणजे स्थिर भावनिकतेची व्याख्या नेमकी हीच आहे. आशा आणि निराशा ह्या संभाव्य भावना आहेत. त्या ह्या क्षणासाठी फक्त शक्यता आहेत. मला आता स्वतःला करायचे आहे ‘क्षणस्थ’ ! मन सैरावैरा पळू लागले तर त्याची शक्ती, स्वीकारलेल्या कामाची गुणवत्ता किंवा सौंदर्य वाढवण्यासाठी वापरायची. 

असे करताना शरीर आणि मन थकणार. त्या क्षणी पुन्हा मन प्रश्न करणार, “कशासाठी करतो आहेस हे सर्व ? काय मिळणार तुला ?” तर आपण सांगायचे, “आत्ताचा थकवा ही सुद्धा मिळकत आहे. मी निवडलेल्या कामामध्ये मी आपलेपणाने स्वतःला विरघळून टाकले त्याची मिळकत आहे थकवा आणि मनःपूर्वक काम केल्याचे समाधान.” 

काहीतरी ‘मिळवण्यासाठी’ किंवा ‘मिळण्यासाठी’ म्हणून आपण कृती करायला लागू तेव्हा आपण लगेच ‘आशा-निराशे’च्या भोवऱ्यात सापडणार. मिळण्या-मिळवण्याचा हिशोबीपणा आपण काही काळासाठी तरी, सस्पेन्स अकाऊंट’ मध्ये ठेवूया का ? 

नेमक्या अशावेळी आपल्या अगदी आजूबाजूला, अत्यंत दाहक परिस्थितीमध्ये वैयक्तिक स्वार्थाची पुरणपोळी भाजून घेणारेही काही दिसतील. पुन्हा मन जाईल निराशेकडे. आपण त्यांना वेसण घालणे सोडाच पण साधे फटकारू शकत नाही, ह्याबद्दल त्रागा आणि खंत वाटेल. ही आपल्या विवेकाची कसोटी असेल. कधीकधी सामूहिक ध्येयापासून दूर नेणाऱ्या प्रवृत्तींचा थेट सामना करावा लागेल, तर कधीकधी त्या वर्तनाची फक्त नोंद घेऊन भविष्यातील कृतीसाठी राखून  ठेवावी लागेल. पण ह्या अशा आत्ममग्न गटात सहभागी न होण्याचा पर्याय आपल्याकडे असेल. लक्षात येईल, की ह्या स्वार्थी वागण्यामागे परिणामांची आसक्ती सगळ्यात तीव्र असते. प्राप्तीची न शमणारी तहान आणि आंधळी आत्ममग्नता एकमेकांना खतपाणी घालतात.

तर समजूया की, अशा परिस्थितीलाही तोंड देत आपण कर्तव्याच्या प्रक्रियेमध्ये स्वतःला अगदी विरघळून टाकले. आशा-निराशा नावाच्या हिंदोळ्यावर बसायचे जाणीवपूर्वक नाकारले. तर मग, मला पुढे जाण्याची प्रेरणा देणारी भावना नेमकी कोणती असेल ? 

भारतीय सैन्यदलामध्ये करीयर करून निवृत्त झालेल्या एका मित्राबरोबर गप्पा चालल्या होत्या. युद्धभूमीवर, युद्ध सुरू असतानाचे अनुभव हा मित्र सांगत होता. “बंकरमध्ये बसून आम्ही दुश्मनाच्या हल्ल्याला चोख उत्तर द्यायचो. फायरिंगमध्ये गॅप पडली, की मी सहकाऱ्यांना सांगायचो, थोडा वेळ झोपतो मी. उठवण्याची गरज नाही. फायरिंग सुरू झाले की मी उठेनच. आणि अवघडलेल्या बंकरमध्ये झोपून जायचो मी निवांत.” त्याच्या आवाजात ना प्रौढी होती, ना अतिउत्साह. ते फक्त ‘रिपोर्टिंग’ होते. 

“कसे शक्य व्हायचे तुला हे”, मी विचारले. 

“ही प्रॅक्टिस असते आम्हाला . . . “Courage to relax with the uncertainty !” तो म्हणाला. खूप वर्षापूर्वी घडलेला हा प्रसंग आज आठवला. अधांतरी, अनिश्चित अवस्थेचा पूर्ण स्वीकार करून मन आणि शरीराला आरामात शिथिल करता येणे हे किती महत्वाचे. आणि कर्तव्यात कसूर न करता ! त्यावेळी हे मन असते आशा-निराशेच्या सगळ्या हिशोबांपल्याड. “तुम्ही लोक काय सांगता अशा वेळी स्वतःला ? . . .” मी विचारले होते.

“सांगायला नाही लागत . . . आपोआप येते मनात . . . Do your Best . . . Leave the rest.” तो जणू मला ‘आशामुक्ती’ची व्याख्या देत म्हणाला. 

अशीच व्याख्या मला दिली होती शरीरामध्ये कॅन्सर वागवणाऱ्या एका मैत्रिणीने. तिच्या केसचे ‘टर्मिनल’ म्हणजे अंतिम टप्प्याचे निदान डॉक्टरांनी केले आणि काही दिवसातच ती आम्हाला  नेहमीपेक्षा जास्तच आनंदी, ॲक्टिव्‍ह दिसायला लागली होती. “निराशा आणि आशा, अशा दोन्ही भावनांमधून सुटका करून घेतली मी माझी”, ती मला सांगत होती. मग एकच सूत्र उरले, प्रत्येक अनुभवाची गुणवत्ता वाढवणे, सौंदर्य वाढवणे.” तिचा तो सहज आवाज मला अजूनही आठवतो आहे. कशाकशाचा स्वीकार केला असेल तिने. जगण्याच्या नश्वरतेचा, अटळ मृत्यूचा, अपरिहार्य वेदनांचा ? आणि असे केल्यावर ही माणसे अगदी ‘मोकळी’ झाली होती. चक्क ‘जगायला’ लागली होती. 

अशी माणसे आपल्याला सांगतात की, ‘आशेचा किरण’ हा उत्तम जगण्यासाठी उपयुक्त; पण अपरिहार्य नाही. आशेच्या आग्रहाला पूर्ण ऑप्शनला टाकूनही जगण्याला जवळ घेता येते. माझा सैन्यदलातला मित्र म्हणाला होता, “There is no other hand to hold, barring your two hands.” . . . आधारासाठी दुसऱ्या कुणाच्या हाताची गरज नसते. माझे दोन हात एकमेकांना भेटले की झाले. अशा वेळी माणसे ‘आशामुक्त’ होऊन अत्यंत कटू वास्तवाचा सामना सहजपणे करू शकतात. प्रत्येक क्षणाचा समतोल राखू शकतात. ते स्वतःमधला सद्भाव (Goodness) जागवत असतात. आणि इतरांविषयीच्या आस्थेने स्वतःला कार्यमग्न ठेवत असतात.

आशेवर जग चालते, असे आपण म्हणतो. आशेच्या पल्याड गेलेले ‘होप-लेस’ मनसुद्धा खूप छान चालते. कारण आता ते मन निराश नसते, निर्भय असते. भगवान बुद्धांचा एक शिष्य भिक्षा मागायला निघाला. त्याला गावामध्ये भिक्षा मिळाली नाही. चंद्रमौळी झोपडीत राहणार्‍या आणि शरीराने खंगलेल्या एका आजीने त्याला हसऱ्या चेहऱ्याने बोलावले आणि अर्धी भाकरी वाढली. तिच्याकडे एक भाकरी करण्याएवढेच पीठ होते. त्यानंतरच्या जेवणाचा ठिकाणा नव्हता. ती भिक्षा घेऊन शिष्य बुद्धांकडे जातो, तर बुद्ध ह्या आजीसारख्या अनाम लोकांबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करताना म्हणतात की, ‘असे अदृश्य खांब असतात म्हणून आभाळ कोसळत नाही’ . . . म्हणजे, आशामुक्त होण्याचा प्रकार याआधीसुद्धा अनेकांनी केलेला असतो. मनासारखे घडण्याच्या इच्छेला, गिरवून ‘आशा’ करायची नाही. आशा उत्पन्न झाली, तर तिला मनात चिकटवून घ्यायची नाही . . . आणि उद्दिष्ट मात्र असे निवडायचे, की ज्यात स्वहितासोबत परहितसुद्धा जपायचे आहे. शेवटच्या भाकरीपर्यंत हे जपले गेले, तर ‘आशामुक्त’ जगणे खूप समाधानी असेल, विनास्पर्धेचे आणि दर्जेदार ! . . . भोवतालची परिस्थिती बिकट होत जात असली तरीही ! 

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

          anandiph@gmail.com

मनावरचा कंट्रोल, का आणि कसा ठेवायचा

ह्या प्रश्नाने ग्रासल्या गेलेल्या व्यक्तींची अजिबात कमतरता नाही आपल्या जगण्यामध्ये. जो तो सांगतोय् दुसऱ्याला, मनाचा कंट्रोल ठेवा. मनाला कंट्रोलमध्ये ठेवा. आता आपण अगदी मूलभूत मांडणी, सोपेपणाने करूया. 

मन म्हणजे काय ? . . . तर विचार आणि भावना. मूळामध्ये ह्या दोन्ही गोष्टी स्थिर आहेत की प्रवाही ? तर त्या गतिशील म्हणजे सतत बदलणाऱ्या आहेत. एका विषयावरचे विचार बदलते असतात. ‘तोच-तोच’ विचारही प्रत्येक वेळी नव्याने येत असतो. विचार म्हणजे काय तर सतत सुरू असलेली ‘अंतर्वाणी.’ मुख्य म्हणजे Self-Talk. आपल्या मेंदूमध्ये ‘भाषा’ नावाची सॉफ्टवेयर्स आहेत. त्यामुळे आपण विचारांना भाषेमध्ये ठेवतो. आपल्या पंचेंद्रियांकडून ज्या संवेदना आपल्या ‘मना’पर्यंत पोहोचतात त्यांचे रूपांतरही आपण तात्काळ, सेल्फटॉक मध्ये करतो. ‘पाणी शरीराला थंड, गरम, कडकडीत लागत आहे’ . . . ‘चहा गोड, जास्त दुधाचा, मसालेदार आहे’ . . . ‘डेटॉलचा वास हॉस्पिटलची आठवण करून देतो.’ इत्यादी इत्यादी. प्रत्येक सेल्फ-टॉकबरोबर निर्माण होते ती भावना. माझ्या शरीराला झेपणारे उष्ण पाणी स्नानाला मिळाले तर सुखद भावना. नाही तर त्रासिक. चहामधल्या घटकांचे माझ्या सवयीचे मिश्रण झाले तर भावना छान ! . . . आता आपण ‘सवय’ ह्या शब्दाकडे येऊ. कोणत्याही अनुभवाला ‘सुखद’ की ‘त्रासदायक’ ठरवायचे हे सवयीवर असते. आणि सवय ठरते विचारांच्या सततच्या पुनरोक्तीवर. म्हणजे एखाद्या अनुभवाला सेल्फटॉक आला ‘मस्त’ की मन आपल्या वर्तनाला तो ‘मस्त’ अनुभव पुन्हा घ्यायला सांगते. की पुन्हा तो सेल्फटॉक ! समजा, प्रत्यक्ष तो अनुभव घेतला नाही पुन्हा तरी आपलेच विचार त्या अनुभवाचे दृश्य डोळ्यासमोर उभे करू शकतात. कारण सेल्फटॉक जसा भाषेतून येणारा असतो तसा तो दृश्यामधून येणारा असतो. असे होताहोता विचारांच्या ‘सवयी’ घट्ट झाल्या की त्याला म्हणतात वृत्ती (Beliefs). काही प्रसंगी ह्या वृत्तीमध्ये येणारा सेल्फटॉक आपले मन मोकळेपणी पुन्हा तपासते. तर कधी न तपासता फक्त पुन्हा उगाळते. कधी आपण विचारांची संथा घोकतो तर कधी विचाराच्या गाण्यांचा रियाज करतो. विचारांचे इंधन आणि भावनांची ठिणगी मिळाली की वर्तनाची गाडी हलते, चालते, धावते. आणि स्वतःचा ताल आणि लयही कमावते आणि गमावते. 

आपल्या विचार-भावना-वर्तन ह्यांनी आपणच ठरवलेल्या ‘आदर्श’ सवयीप्रमाणे जातच राहायला हवे ह्या अट्टाहासातून ‘कंट्रोल’ हा शब्द जन्म घेतो. खरे तर प्रवाही गोष्टीला कंट्रोल करून ‘स्थितीशील’ बनवता येईल का ? मनाचा प्रवाह एकाच ‘आदर्श’ लयीत धावू शकेल का ? मूळात  विचार आणि भावना ही काय जनावरे आहेत की पक्षी ? बाह्य साधनांनी त्यांची गती ‘कंट्रोल’ करावी ? मनाला सतत ‘प्रशासक’ हवाच का ? हवा असेल तर तो बाहेरून आणायचा ? . . . म्हणून देव आणि उपासनाधर्म ह्या संकल्पना आल्या. कारण आपणच आपल्या विचारांचे ‘नियामक’ तरी होऊया हे एकीकडे पटते पण बाह्य आधार हा मनाला जास्त सुखद वाटतो खरा. 

आपल्या मनातच असलेला ‘मन-नियोजक’ जागृत करण्याच्या पद्धतीला म्हटले आहे ध्यान ! त्यासाठी पुन्हा एक ‘सवय’ लावायला लागणार. कोणती ही सवय ? . . . तर सेल्फटॉक-भावनांच्या आपल्याच प्रवाहाकडे किंचित् विलग होऊन पाहण्याची. बहुतेक सर्व ध्यानपद्धतींचा कणा आहे हा. पुढचा प्रश्न येईलच. कसे पाहायचे ? तर बरीच मंडळी ‘दूरस्थ’ आणि ‘तटस्थ’ ह्या दोन भूमिकांमध्ये गडबड करतात. स्वतःच्या अंतर्विश्वाकडे पहिल्या टप्प्यावरतरी ‘दूरस्थ’पणे पाहणे सोपे पडते. त्यावेळी मनात स्वतःबद्दलची आपुलकी हवी आणि स्वतःला समजून घेण्याबद्दलचे कुतूहल हवे. आपुलकी असेल तर ओलावा असतो. करड्या शिक्षकांपेक्षा प्रेमळ शिक्षक आपल्याला आवडतात. आणि लहान मुलांमध्ये कुतूहल असते म्हणून ते पट्कन् शिकतात. 

तर ह्या भावना मनात धरून आपल्या विचार अर्थात् स्वगत अर्थात् अंतर्वाणीकडे पाहण्यासाठी मदत व्हावी अशा काही टिपस् आणि ट्रिक्स बघूया. 

तुम्ही एका प्लॅटफॉर्मवर उभे आहात. समोरच्या प्लॅटफॉर्मवर उलट दिशेने जाणारी ट्रेन येणार आहे. तुम्हाला काही त्या दिशेने जायचे नाही आहे. पण तुमची ट्रेन लेट आहे. तर समोरच्या प्लॅटफॉर्मवरच्या गर्दीकडे तुम्ही पाहत आहात. त्यातला एकएक माणूस म्हणजे तुमचा एकएक विचार. त्या माणसाच्या हालचाली म्हणजे त्या विचारातले बदल. तो गर्दीत लुप्त पण होईल किंवा तुम्ही दुसऱ्या माणसाकडे पाहाल. अशा पद्धतीने स्वतःच्या विचारांकडे पाहता येते. तुम्ही हायवेवर बसलेले आहात. समोरून जाणारा ट्रॅफीक म्हणजे तुमचे विचार. कधी वाहता रस्ता तर कधी ट्रॅफीक जॅम. एकाच विचारावर अडून राहाल. अजून एक दृश्य आहे नव्या देशात गेलेल्या पर्यटकाचे. त्याला अभ्यास करायचा असतो. जिज्ञासा असते समजून घेण्याची. पण स्थानिक माणसासारखा त्याचा ‘जीव’ नसतो गुंतलेला. 

आता ‘पाहायला’ लागल्यावर दोन फाटे फुटतात. आपण प्लॅटफॉर्मवरची माणसे, वाहने, पर्यटनस्थळ ह्याच्या तपशीलात खूप गुंतायला लागतो हा पहिला फाटा. म्हणजे विचारांच्या खोलातले विचार. दुसरा फाटा असतो, ह्या विचारांच्यावरचे आपले शेरे-ताशेरे अर्थात् जजमेंटस्. आता पुढचा टप्पा काय, तर तपशील आणि शेरे-ताशेरे ह्यांना समजून घेऊन बाजूला ठेवायची सवय. तपशिलाच्या किंवा निवाड्याच्या अंगाने जायला लागलो आपण की फक्त चुचकारून म्हणायचे, “आत्ता नको नेहमीसारखे . . . फक्त पाहायचे . . . नो तपशील, नो ताशेरे” हा टप्पा गाठायला वेळ आणि चिकाटी लागू शकते. 

तिसरा टप्पा येऊ लागला हे कधी समजायचे ? . . . मध्येच रिकामा प्लॅटफॉर्म दिसायला लागतो. बिनागर्दीचा क्षण. नि:शब्द हायवे दिसायला लागतो. अशा वेळी आपण काहीही ‘करायचे’ नाही. फक्त पाहायचे. आता प्लॅटफॉर्म आणि हायवे निवांत होतात. आणि आपल्याला जो दिसतो तो कॉन्शसनेस म्हणजे निखळ आत्मभाव. असे त्याला अध्यात्माच्या भाषेत म्हणतात. पण ती परिभाषा आपण तूर्तास बाजूला ठेवू. आता समजू की ह्या नव्या ध्यानसवयीच्या सरावासाठी तुम्ही रोजची पाच मिनीटे, तीन वेळांना दिलीत तर त्यात सातत्य राखण्याचा प्रयत्न करूया. सगळ्यात महत्त्वाचे म्हणजे आपले मन लगेच परिणाम म्हणजे Results  किंवा Outcome कडे जाते. आपल्याला Input-Output ची खूपच सवय झाली असते. इथे आपण म्हणायचे की “मी स्वतःला स्वतःच्या मनाकडे पाहण्याची सवय लावत आहे.” ती चांगली की वाईट, त्यातून काय हाती लागणार आणि कधी; हा विचार नाही. ‘निर्विकल्प’ ह्या शब्दाचा एक अर्थ हाच आहे. आपल्या मनात परिणामांचे विकल्प सतत निर्माण होत असतात. सविकल्प असते ते  कॉन्सनट्रेशन, ध्यान नाही. 

आता ह्या ‘सरावा’च्या बाहेर असू ना आपण उरलेला दिवसभर ! तेव्हा काय करायचे ? तर त्यावेळी आपल्या सेल्फटॉकमधल्या विवेकी आणि अविवेकी सेल्फटॉकमध्ये असलेला फरक पाहण्याचा प्रयत्न करावा. तिथे आपली ‘अनॅलिटिकल’ बुद्धी वापरावी. अशा वेळी तुम्ही विवेकनिष्ठ मानसशास्त्राचे नेम वापरा, कॉग्निटिव्ह थेरपीचे वापरा किंवा व्यवहारातील तारतम्य वापरून स्वहित-परहिताची सांगड घालण्याचा प्रयत्न करा. कधी उच्च मानवी मूल्यांना प्राधान्य द्याल तर कधी अगदीच आत्मकेंद्रित स्वार्थाने वागाल. हळूहळू ध्यानस्थितीतील ‘पाहण्याचा’ फायदा तुमच्या व्यावहारिक जगण्यामधल्या चिकित्सक मनाला व्हायला लागेल. सर्व मानसोपचारपद्धतींमध्ये ‘शिकणे’ म्हणजे Learning आहे तर सर्व ध्यानपद्धतीमध्ये ‘घडणे’ म्हणजे Happening आहे. 

तपशील-ताशेऱ्यांशिवाय ‘पाहायला’ शिकणे म्हणजे ‘जे जसे आहे तसे पाहणे’ असते असे तत्त्वज्ञान सांगते. गौतम बुद्ध तर धम्माचे सार ‘एही पश्य’ असेच सांगतात. वेदान्तामध्ये ‘साक्षी’भाव अनुभवण्याची साधना म्हणतात. अद्वैत तत्त्वज्ञानाच्या मांडणीमध्ये ह्या सृष्टीमध्ये ज्या संरचना म्हणजे Systems चालतात त्यांनाच ईश्वर म्हटलेले आहे. ही संकल्पना मुर्तीमधल्या देवाची नव्हे. आपले शरीर आणि आपले मन ह्यासुद्धा संरचनाच असल्यामुळे त्यांच्याकडे ‘पाहणे’ ही एक प्रकारे ईश्वरोपासनाच ठरते नाही का ? म्हणजे ज्यांना ‘भक्ती’ हवी त्यांनीही अशा ‘ईश्वरा’ची नेमाने उपासना करावी. शरीरातील श्वास आणि मनातील विचार ह्या दोहोंकडे विना तपशील, विना शेरे पाहणे म्हणजेच योग की ! 

मध्येमध्ये निवांत प्लॅटफॉर्म-हायवे जसा विचारात जाणवावा तसा श्वास आणि निःश्वासामधला क्षणही पाहावा. त्याला योगाच्या परिभाषेत ‘कुंभक’ म्हणतात. शरीर आणि मनातला हा निवांतपणा सरावादरम्यान हळूहळू वाढत जातो असा अनुभव आहे. पण पुढे काय ? कंट्रोल कधी ?

अहो, पाहणे हाच कंट्रोल. निवांत अनुभव येणे हेच नियोजन. आपल्या विचार-भावनांची रहदारी, खळबळ, जॅम, ॲक्सीडेंट हे सारे शांत होताना ‘पाहणे’ आणि त्याची सवय लावणे ह्यालाच शहाण्या माणसांनी आत्मज्ञान म्हटले. मग प्रश्न उरतो की हा ‘कंट्रोल’ ज्याला साधला तो कोण ? हा पुढच्या अभ्यासाचा आणि तत्त्वविचाराचा विषय झाला. इयत्ता पहिलीमध्ये आपल्याला सापेक्षतावादाचा सिद्धांत नाही कळला तरी चालेल. 

मनाचा परफेक्ट कंट्रोल आलेल्यांना मग बुद्ध, स्थितप्रज्ञ, अर्हत्, कर्मयोगी म्हणायचे का ? अहो, हे सारे  बेंचमार्कस् खूप पुढच्या टप्प्यावर येतील. आपण सध्याला बुद्ध बनण्यापेक्षा बोधिवृक्ष बनूया का ? 

बुद्धाला ध्यानातून ज्ञान झाले ते पहिल्यापासून ‘पाहणारा’ कोण होता. बोधिवृक्ष. बोधिवृक्षाच्या  मनात काहीही ‘महत्त्वाकांक्षा’ होती का ? अजिबात नाही. पण तो वृक्ष सतत पाहत राहिला. त्याच्या छायेखाली बुद्धाच्या विचार-भावनांचे वादळ शमत गेले. शरीर-मनाची लय एकरुप झाली. वृक्ष पाहत राहिला तो प्रत्येक क्षण, विना तपशील विना शेरे ! . . . आणि आजवर फक्त आपल्या ‘असण्या’तून तो आपल्याला एक दृष्टी देतोय् की नाही. बुद्ध व्हायला जमेल की नाही ठाऊक नाही पण सावली देणारा, ऋतुंना समभावाने अंगावर घेणारा, तो पाहणारा . . . द्रष्टा बोधिवृक्ष मनात ठेवूया आणि चला सुरू करूया ध्यानाचा रियाज ! 

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

anandiph@gmail.com

मृत्यूला नवे परिमाण : आत्मनिष्प्राण

आपण सगळेजण जगण्यासाठी जितके धडपडतो त्याचे मूळ नेमके कशात बरे असेल ? . . . विज्ञान आपल्याला सांगते की सार्‍या उत्क्रांती प्रवाहाच्या मुळाशी आहे जगण्याची प्रेरणा . . . स्वतःचे अस्तित्व टिकवण्याची ही आदिम इच्छा विश्वामध्ये जेव्हा पहिला जीव उत्पन्न झाला तेव्हापासूनच होती. Survival म्हणजे अस्तित्व टिकवणे हे व्रत अगदी एकपेशीय अमिबापासून  सर्व प्राणिमात्रांमध्ये दिसते. बरे फक्त अस्तित्व टिकवणेच नाही तर त्याचा प्रवाह (Continuity) राखणे हा सुद्धा आद्य इच्छेचाच भाग . . . म्हणजे जीवसृष्टीची रचना ही ‘जगण्या’भोवती झाली. पण त्याच रचनेचा एक अपरिहार्य भाग आहे विलय . . . मृत्यू ! मग ते झाडाचे निष्पर्ण होणे असो की माणसाच्या प्राणाचे उडून जाणे.  उत्पत्ती आणि लय ह्यांचा हा चक्राकार प्रवास माणसाला जेव्हा ‘कळला’ तेव्हा काय झाले असेल . . . साधारण सत्तर हजार वर्षे लोटली ह्या घटनेला असे शास्त्रज्ज्ञ  मानतात . . . माणसाला ‘मी’ची जाणीव झाली. ‘आत्मभाव’ गवसला. ज्या क्षणी ‘मी’ आला त्याच क्षणी ‘तो’ निर्माण झाला, ‘आम्ही’ निर्माण झाले . . . काही काळातच ‘मी’ला कळले की ह्या ग्रहावरचा त्याचा निवास कायमचा नाही. ‘मी’ची जाणीव, ते भान नव्हते तेव्हा जगण्यालाही ‘अर्थ’ नव्हता आणि म्हणूनच मरणालाही नव्हता.

आता मात्र ‘माझा’ जन्म-मृत्यू ही कल्पना मेंदूत तयार झाली. पुनरोत्पादनामध्ये निर्माण होणारी पिले ‘माझी’ संतती झाली. प्राण्यामध्येही पिल्लाबद्दलचा आदिम ‘माझा’भाव असतो. माणसाने त्यात हळूहळू ‘वात्सल्य’ ह्या भावनेची भर घातली. संवर्धन हे मूल्य विकसित केले. पण ती फार पुढची गोष्ट.  ‘मी’ आता आजूबाजूला जन्म आणि मृत्यू अनुभवायला लागला. जन्म म्हणजे बेरीज . . . बेरीज म्हणजे वाढ . . . वाढ म्हणजे आनंद. कनेक्शन लावले मेंदूने. मृत्यू म्हणजे उणे . . . मृत्यू म्हणजे वजाबाकी. हे सर्किटही तयार झाले. आणि अशाप्रकारे ‘जगणे’ झाले नॉर्मल. मरणे झाले त्रासदायक. जगण्यासाठी लागणाऱ्या प्रक्रियेमध्ये समूहाचा सहभाग ठळक होत गेला. विविध कौशल्यांची माणसे एकत्र आली आणि टिकली तर जगण्याचा दर्जाही सुधारतो असे लक्षात आले. आता माणसाचा मृत्यू म्हणजे त्या ‘कौशल्या’चाही मृत्यू. त्यामुळे वजाबाकीला एक डायमेन्शन अधिकचे मिळाले. पुढे स्थायी जीवनपद्धती निर्माण झाल्यावर नात्यांमधील भावनिक गुंतवणूक वाढली आणि गुंतागुंत सुद्धा. आता मृत्यूबरोबर, मृत आणि राहिलेली व्यक्ती, राहिलेला समूह आणि मृत व्यक्ती ह्यांच्या नात्याचीही अखेर होते हे सत्य लक्षात आले. आणि शरीर नसतानाही ‘मनात’ नाते टिकू शकते हे कळले. त्या नात्याला जगवण्याचे, उजळवून किंवा काळोखून टाकण्याचे प्रकार आले. मृत्यू म्हणजे स्मरणाच्या माध्यमातून विविध भावनांची ‘उजळणी’ करणारा अनुभव झाला. 

माणसाचा सामाजिक-सांस्कृतिक पसारा वाढला तो गेल्या दहा हजार वर्षांमध्ये. कारण बारा हजार वर्षांपूर्वी शेतीचा शोध लागला. भटका माणूस स्थायी झाला . . . स्थानिक झाला. पूर्वी भटक्या माणसाला लोभ आणि मोह, दोन्ही मर्यादित असायचे. आता हा एका वातावरणात गुंगला, गुंतला . . .स्वामित्वाची भावना आली, सवयींचा आपलेपणा आला. अनुभवांमध्ये विविधता आली. नात्यांना स्थैर्य आले. आणि त्यामुळे माणसाच्या आनंदाची जातकुळी बदलली. ‘चांगले’ जगणे जसजसे आकर्षक बनायला लागले तेवढा जगण्याचा मोह वाढायला लागला. आणि मृत्यू नकोसा होऊ लागला. पिरॅमिडसच्या बंदिस्त अवकाशात जपले जाऊ लागले मृत्यूनंतरचे जीवन. त्याचवेळी माणसाच्या ‘विचारी’ मेंदूने जगण्याचा आणि मरण्याचा ‘अर्थ’ लावायलाही सुरुवात केली. साधारण चार-पाच हजार वर्षांपूर्वी माणूस ह्या टप्प्यावर आला की त्याला मृत्यूचे ‘भय’ वाटायला लागले. त्या भयावर मात करायला कर्मकांडे आली. स्वर्ग-नरकाच्या कल्पना आल्या. पुनर्जन्माची थियरी निघाली . . . उद्देश एकच, मृत्यूच्या भयावर मात. अमृताच्या प्राप्तीसाठीच्या देव-असुरांच्या कहाण्या आपल्याला जगण्याची आसक्ती दाखवतात. एकीकडे तत्त्वज्ञानाची वाट सांगत होती की जन्म-मृत्यू म्हणजे फक्त ‘व्यक्त-अव्यक्त’ असा बदल ! पण ययातिच्या कहाणीतला राजा मात्र स्वतःचे सामर्थ्य पणाला लावतो कशाला तर तारुण्य राखण्यासाठी . . .  थोडक्यात जगण्याचा सोस. 

अशाप्रकारे सारेच मृत्यू दुःखदायक होत गेले. जरामरण म्हणजे वार्धक्यामुळे आलेला मृत्यू त्यातल्या त्यात कमी असह्य. जर वीरमरण म्हणजेच उच्च ध्येयासाठी झाला मृत्यू तर तो अधिक श्रेयस्कर . . . दुसर्‍याचा जीव वाचवण्यासाठी स्वतःचा जीव देणे हा सुद्धा मृत्यू. पण तरीही तो उच्च मानला गेला . . . कारण त्यात जीवनाला टिकवण्याचा हेतू होता. एका माणसाने दुसऱ्याचा प्राण ‘घेणे’ हे कधी न्याय्य समजावे तर कधी अन्याय्य, कधी नैतिक कधी अनैतिक ह्याचे संकेतही निर्माण झाले. तुलनेने सारे ‘अकालमृत्यू’ हे अधिक दुःखद. कारण ते कदाचित्  टळले असते, टाळता आले असते तर . . . म्हणजे टाळता येऊ शकणारा मृत्यू जर घडला तर वेदना जास्त. आणि जर माणसाने स्वतःच्या हाताने स्वतःची प्राणज्योत मालवली तर . . . हा तर अतिशय वेगळा, अकालमृत्यू. त्याची दाहकता विशेष ! . . . आपण अशा व्यक्तीचा अंत टाळण्यासाठी पुरेसे असे काही नाही करू शकलो ह्याची तीव्र खंत किंवा मॅनेजेबल रुखरुख राहणारच पाठी राहिलेल्यांच्या मनात. 

तर मग अशा माणसाच्या मनात नेमके काय बरे होत असेल ? ते सर्वांना समजून घेता येईल का ? आणि त्यातून आपली व्यक्ती, कुटुंब, समाज म्हणूनची ‘आत्मनिष्प्राण’ ह्या घटनेला समजून घेण्याची कुवत वाढवता येईल का ? . . . काय झाले आहे, आत्महत्या-आत्मघात-आत्मनाश हे शब्द जजमेंटल आहेत. ते जणू त्या व्यक्तीलाच ‘चुकीची’ ठरवतात. समजून नाही घेत. त्या तुलनेत ‘स्वतःच स्वतःचा प्राण घेणे’ ह्या क्रियेला ‘आत्मनिष्प्राण’ असे का म्हणू नये ? ही क्रिया नेमकी कशी घडते मनामध्ये ते समजण्यासाठी आपण शारीरिक आजारांच्या एका गटाचे उदाहरण घेऊ. त्या गटाला म्हणतात, Auto-immune Disorders. ह्या आजारात काय होते . . . शरीराच्या रोगप्रतिकारशक्‍तीच्या प्रतिनिधी असलेल्या पांढऱ्या पेशींना एक समज असते . . . ‘आपला’ कोण आणि ‘परका’ कोण हे ह्या पेशींना नेमके कळते. बाहेरून बॅक्टेरिया किंवा व्हायरस् आला तर त्याच्या विरोधात ह्या पेशी मोहीम उघडतात. कधी कधी मात्र असे घडते की ह्या पेशी त्याच शरीरातल्या ‘आपल्या’ असणाऱ्या पेशींना ‘परके’ मानायला लागतात. त्यांच्यावरच हल्ला करतात. त्यातून अनेक शारीरिक त्रास उद्भवतात. शरीराच्या अनेक संस्थांना ह्या आजाराचा उपद्रव होतो. महत्त्वाचा मुद्दा काय तर बाह्य आक्रमणाविरुद्ध वापरायची रणनीती आप्तस्वकीयांवरच वापरली जाणे. रुमॅटॉईड आर्थ्रायटीस, मल्टिपल स्क्लेरॉसिस, एसएलई, ग्लुटेन सेन्सिटिव्ह एनंटेरोपॅथी अशी अनेक नावे आपल्या कानावर पडत असतात. ते आजार ह्या गटात येतात. लहान वयात होणाऱ्या मधुमेहाच्या मागेसुद्धा हा घटक असावा असे काही शास्त्रज्ञ मानतात. 

‘आत्मनिष्प्राण’ प्रक्रियेमध्ये नेमके असेच होते. सुमारे शंभर हजार वर्षांपासून माणसाच्या मेंदूमध्ये आदिम भावना निर्माण झाल्या. त्या कशा ? . . . तर त्या आदिमानवाला हरघडी सामना करावा लागायचा जगण्याला आव्हान देणाऱ्या जीवशास्त्रीय धोक्यांना. कधी जंगली जनावरे, कधी नैसर्गिक आपत्ती तर कधी दुसऱ्या टोळ्यांची माणसे. ह्या धोक्यांना तोंड देण्यासाठी त्याच्याकडे तीन पर्याय होते. 

• आक्रमण = FIGHT
• पळ काढणे = FLIGHT
• भिजून जाणे (लपून बसणे) = FREEZE

ह्या तीन पर्यायांबरोबरच आदिम भावना निर्माण झाल्या. 

FIGHT = संताप (Anger)

FLIGHT = भीती (Fear)

FREEZE =  नैराश्य (Depression)

म्हणजे हे तिन्ही पर्याय वापरायचे होते स्वतःच्या संरक्षणासाठी. जीवशास्त्रीय धोक्यांचा सामना करायला. पुढच्या काळात, संस्कृतीचा विकास झाला आणि आव्हानांमध्ये भर पडली ती मनोसामाजिक आव्हानांची . . . त्या प्रवासामध्ये मेंदूमध्येही अधिक विचारी प्रगत भावना आणि विकासाकडे  नेणाऱ्या उन्नत भावना तयार झाल्या . . . परंतु ‘धोका : Danger : Challenge’ आले की प्रथम जागृत होतात आदिम भावना. त्या आहेत मेंदूच्या हार्डवेअरचा भाग ! 

बाह्य आव्हानांना तोंड देण्यासाठी वापरायच्या ह्या भावना !. . . ‘परक्या’साठी वापरायच्या आहेत. स्वतःसाठी नाही. परंतु मनाच्या प्रतिकारशक्तीमध्ये असा बदल होतो की ह्या आदिम भावना स्वतःच्याच विरोधामध्ये वापरल्या जाऊ लागतात. ह्या तीव्र भावना स्वतःच्याच विरोधात कशा वापरल्या जातात त्यावर मानसशास्त्रज्ज्ञ कार्ल मेंनींजर ह्यांनी प्रकाश टाकला आहे. आत्मनिष्प्राण करण्याचा हेतू असणाऱ्या व्यक्तीच्या मनात असणार्‍या भावनांचे त्यांनी तीन गटांमध्ये वर्गीकरण केले. हे तीन प्रधान हेतू असतात, स्वतःचा प्राण घेण्यामागे असे त्यांचे म्हणणे. 

To kill = Anger : (मरून मारणे = क्रोध) 

‘मला ‘आत्मनिष्प्राण’ क्रिया करून उरलेल्यांना अद्दल घडवायची आहे. मी काही ह्यांना सोडणार नाही. अगदी माझ्या मृत्युनंतरही नाही.’ 

To Die = Fear = (मरण हाच पर्याय = जगण्याची भीती)

‘जगण्याची इतकी भीती वाटते आहे मला . . . इतके असह्य झाले आहे जगणे की एकच वाट आहे पळण्याची . . .  ह्या परिस्थितीपासून स्वतःला सोडवण्याची . . . आत्मनाश.’ 

To get killed = Depression : (प्राण जाऊ देणे = नैराश्‍य) 

‘काही अर्थ राहिला नाही जगण्यामध्ये. जे काही आहे त्याला जगणे कशासाठी म्हणायचे ? . . . हे आहे श्वासोश्वास सुरू असलेले मरणच. म्हणजे फक्त श्वास तर बंद करायचाय्.’

आत्मनिष्प्राण करण्यामागचा हेतू, भावना आणि त्यावेळची विचारधारा म्हणजेच मानसिक प्रतिकारशक्तीचा स्वतःवरच केलेला घाव. शारीरिक प्रतिकारशक्ती जेव्हा अशी चूक करते तेव्हा कुणी त्या चुकीसाठी त्या व्यक्तीला जबाबदार धरते का ? . . . तिच्या कुटुंबियांना जबाबदार धरते का ? . . . नक्कीच नाही. 

शारीरिक प्रतिकारशक्तीप्रमाणेच मानसिक प्रतिकारशक्तीसुद्धा प्रत्येकवेळी बिनचूक वागत नाही. कारण स्खलनशीलता (Falliability) हा संपूर्ण जीवसृष्टीचा गुणधर्म आहे. प्रत्येक निर्मिती पूर्ण आहे पण परिपूर्ण नाही . . . म्हणून तर उत्क्रांतीचा प्रवाह आहे. म्हणजे Suicide Prevention अर्थात् आत्महत्या प्रतिबंधक असे वेगळे काही करण्याची गरज नाही. मानसिक प्रतिकारशक्ती वाढवण्याचे सर्व प्रयत्न हे आत्मनिष्प्राण प्रतिबंधनाचे असणारच आहेत. मानसिक प्रतिकारशक्ती तीन पद्धतीने सशक्त करायची. भावनिक नियमन, विवेकनिष्ठ विचार आणि विधायक वर्तन !

म्हणजेच व्यक्ती ‘जगण्याचे’ सॉफ्टवेअर का नाकारते ? तर ऑटो-इम्यून चूक होते म्हणून. ‘आपले’ आणि ‘परके’ ह्यातला भेद जसा शारीरिक पातळीवर नष्ट होतो तसाच तो भावनिक-वैचारिक पातळीवर होतो म्हणून . . . ह्याचा अर्थ असा की ‘आत्मनिष्प्राण प्रवृत्ती’ हा एक व्हायरस आहे, जो ‘आयुष्’ ह्या सॉफ्टवेअरला तात्पुरते निकामी बनवतो. बारकाईने पाहिले तर ध्यानात येईल की आत्मभाव म्हणजे ‘सेल्फ’चे सत्व निर्माण होणे ही उत्क्रांतीमधली जीवनाभिमुख, विकासाभिमुख प्रक्रिया होती. त्या ‘आत्मभावा’लाच ‘संपूर्णपरभाव’ मानणे हा मानसिक प्रतिकारशक्तीच्या मुळावरचा घाव आहे. 

आता ह्या ‘ऑटो-इम्यून’ चुकीच्या तीन वेगळ्या प्रजाती आहेत किंवा उपगट आहेत.

• Acute Auto immune Mind Error : हा तीव्र स्वरूपाचा झटका ज्यामध्ये विचार आणि भावनांचा ‘आपपरभाव’ हरवतो आणि माणसाची मानसिक प्रतिकारशक्ती स्वतःवरच हल्ला करते. ह्याला रुढ मानसशास्त्रीय भाषेत Impulsive Attempt of DSH (Deliberate Self Harm) असे म्हणतात. 
• Chronic Auto immune Mind Error : ह्या प्रकारामध्ये हा व्हायरस हळूहळू पसरतो. व्यक्तीची खात्री पटते की ही अवघड अवस्था कायमची राहणार आणि सुटका होण्याचा किंवा प्रतिकार करण्याचा एकमेव पर्याय आहे आत्मनिष्प्राण प्रक्रिया सुरू करणे. 
• Acute on Chronic, Autoimmune Mind Error एकंदर मानसिक प्रतिकारशक्ती काही प्रमाणात खच्ची झालेली असते. त्यावर असे काही ताजे आघात होतात की काठावरचा समतोल पूर्णपणे अस्ताव्यस्त व्हावा. 

‘मनाची चूक’ अर्थात् विचार-भावनांचा गोंधळ झाल्यामुळे व्यक्तीचे त्यावेळचे स्वतःच्या अस्तित्वाबद्दलचे जजमेंट चुकते. ते जजमेंट का चुकते ? . . . त्याचे कारण आहे त्या क्षणी मानसिक प्रतिकारशक्तीचा ‘आपपरभाव’ हरवणे . . . व्यक्तीला नाही दोष द्यायचा. परिस्थितीलाही नाही. दैवालाही नाही . . . मानसिक प्रतिकारशक्तीमधली एक अत्यंत महागडी चूक ! . . . पण चूकच ! 

संपूर्णपणे टाळू शकतो का आपण ही चूक ? . . . उत्तर नकारात्मक आहे. चूक टाळण्याचे कसोशीचे प्रयत्न करू शकतो का ? . . . त्याचे उत्तर होकारात्मक आहे. कसे ? 

जगण्यातील सर्व शक्यतांकडे समतोल बुद्धीने कसे पाहावे हा ह्या प्रतिबंधक वाटेचा पाया हवा. ‘जगणे सुंदर आहे, त्याचा स्वीकार करा’ अशा घोषणा काही टिकणार नाहीत. कारण सर्वसाधारण जगण्यामध्ये सुद्धा सगळे अनुभव सुखद नसतात. ऑटोइम्यून चूक काय करते तर समतोल दृष्टिकोनावर घाला घालते. जगणे महाकठीणच नव्हे तर अशक्य झाले आहे असे सतत स्वतःला सांगते. आणि स्वतःच स्वतःचा नाश करणे हे अपरिहार्य, उपयुक्त आणि नैतिक मानते. ही तीनही विशेषणे महत्त्वाची आहेत. मला जर जगण्याबरोबर डील (Deal) करण्याची एकही वाट दिसत नसेल तर माझा मृत्यु अपरिहार्य होतो. असे केल्याने माझी सुटका होईल म्हणजे उपयुक्त. आणि अशा परिस्थितीमध्ये ही कृती ‘योग्य’ आहे हे सुद्धा तो स्वतःला सतत सांगून स्वतःभोवती ‘नैतिक’ आवरण तयार करतो. ह्या चुका सुधारण्याचे आणि कमीत कमी होऊ देण्याचे शैक्षणिक सॉफ्टवेअर तयार करायचे ते मनाची आघातप्रतिकारशक्ती वाढवण्याचा एक भाग म्हणून. 

त्यामध्ये व्यक्तीला दोषी धरण्याचे कारण नाही. कायद्याच्या दृष्टीने पूर्वी, जीव देणे आणि जीव घेणे ह्यांना एकाच पद्धतीने पाहिले जायचे. त्यामुळे आत्महत्या करणे ह्या गोष्टीला गुन्ह्याचे स्वरूप होते. ‘आत्महत्या करायला प्रवृत्त करणे’ असाही भाग कायद्यामध्ये आहे. मुळामध्ये ‘ऑटोइम्यून एरर’ एखाद्या व्यक्तीमध्ये ॲक्टिव्ह असताना त्या व्यक्तीला नॉनजजमेंटल स्वीकाराची गरज असते. तसा न मिळणे म्हणजे ताप आलेला असताना झालेले कुपथ्य. आता काही जण असे ‘मुद्दाम’ किंवा हेतुपूर्वक करत असतील तर तो गुन्हा मानायचा की नाही हा प्रश्न कायदा क्षेत्रातील तज्ञांचा. पण तसे करताना मूळ व्यक्ती स्वतःचा जीव घेत होती हे कायद्याविरोधी आहे हा सूर राहतोच. ‘ऑटोइम्यून एरर’ प्रमाणे आपण त्या ‘व्यक्ती’ला ‘गुन्हेगार’ म्हणून पाहतच नाही आहोत. म्हणून मनोविकारशास्त्रातला DSH अर्थात Deliberate Self Harm हा शब्दही Auto-immune self-harm करायला हवा. कारण Deliberate ह्या शब्दामध्ये त्या व्यक्तीची ‘जबाबदारी’ दाखवलेली आहे. 

आत्मनिष्प्राण कृती करणार्‍यांचा एक गट असा असतो जिथे त्यांना थेट प्राण घेण्याची इच्छा नसते तर अशी कृती अगदी नियंत्रित स्वरूपामध्ये करून काही भावनिक फायदे उठवायचे असतात. अशा प्रयत्नांमध्ये त्यांच्यातील काही जण अपघाताने तीव्र अशा परिणामांना सामोरे जातात. म्हणजे व्यक्तीचा अंदाज असतो की, झोपेच्या ‘क्ष’ संखेच्या गोळ्या खाल्ल्या तर त्रास होईल पण जीव जाणार नाही. प्रत्यक्षात तसे घडत नाही. गंभीर परिणाम होतात. मला असे वाटते की ही सुद्धा ऑटोइम्यून प्रक्रियेची सुरुवात मानली पाहिजे. कारण इथेही ती व्यक्ती स्वतःला त्या त्या क्षणापुरती ‘नॉनसेल्फ’ मानायला लागली आहे. मानसिक आरोग्य क्षेत्रात काम करणारे व्यावसायिकही अशा प्रयत्नांना ‘नवटंकी’ म्हणतात असे मी पाहिले आहे . . . हॅम्लेटच्या प्रसिद्ध वाक्याचा आधार घेत आत्मनिष्प्राण करण्याचा निर्णय घेणाऱ्यांची तीन गटांमध्ये विभागणी केली आहे.

• To be = आपण आता वाचले त्याप्रमाणे ती ऑटोइम्यून चुकीची सुरुवात असेल. 
• To be or Not to be =  मानसिक प्रतिकारशक्ती दोलायमान झालेली आहे. इथे ‘चूक’ किंवा error अधिक तीव्रतेकडे जात आहे. 
• Not to be = सर्वात् तीव्र स्वरूपाचा एपिसोड. इथे व्यक्तीची खात्री झाली आहे की स्वतःलाच ‘परका’ मानून ‘त्या’ व्यक्तीचे प्राण घ्यायचे आहेत. आत्मभावाचे संपूर्ण परभावामध्ये रूपांतर ! 

म्हणूनच आत्मनिष्प्राण कृती ही Distress म्हणजे भावनिक तणावाची तीव्र आणि टोकाची परिणिती आहे आणि ती होण्यासाठी ऑटोइम्यून चूक कारणीभूत ठरते असे आपण म्हणू. व्यक्तीचे वय, शिक्षण, समज, व्यक्तिमत्व, कर्तृत्व ह्यापैकी कोणत्याही घटकाचा असे घडण्याशी Exclusive म्हणजे खास एकमेव संबंध नसतो. म्हणजे ‘इतका प्रतिभावान तरी असे कसे केले ?’ किंवा ‘असे करताना आपल्या माणसाचा, अगदी स्वतःच्या मुलाचा विचारही कसा केला नाही ?’ असे विचार आपल्या मनात येतील. परंतु अशावेळी मनाची सारी आघातप्रतिकारशक्ती स्वतःवरच उलटते हे ध्यानात घेऊन आपण त्या व्यक्तीवर लेबले लावणार नाही. 

मेजर डिप्रेसीव्ह डिसऑर्डर किंवा इम्पल्स कंट्रोल डिसऑर्डर अशी निदानांची लेबले आम्ही मनोविकारतज्ज्ञ लावत असतो पण ही ऑटोइम्यून भूमिका केंद्रस्थानी धरून विवेकनिष्ठ मानसोपचार किंवा सीबीटी ह्या मानसशास्त्रीय शाखांमधून एखादा प्रतिबंधक प्रशिक्षणक्रम तयार करता येईल का ह्याचाही विचार केला पाहिजे. आपल्या जवळची एखादी गुणवान् व्यक्ति जेव्हा आत्मनिष्प्राण कृती करते तेव्हा आपण सारेच विद्ध होतो. आणि ‘आपल्या हातात काय असणार’ असा विचार करत स्वस्थ बसतो. पुन्हा एकदा आपल्या दिनचर्येला लागतो. त्या व्यक्तीच्या आठवणींना उजाळा देतो. माध्यमे आणि समाजमाध्यमे कोणते मुद्दे चघळत राहतात. तर नेमकी कुणाकुणाची जबाबदारी घटनेमागे ? आरोप-प्रत्यारोप आणि संशयाचे धुके निर्माण होते. कधी जाणीवपूर्वक उभारले जाते. पण वैयक्तिक आणि सामुहिक ‘आघात प्रतिकारशक्ती’ वाढवणे ह्यासाठी ठोस प्रयत्न करण्याचे प्रमाण कमी असते. आत्मनिष्प्राण क्रियेला ‘गुन्हा’ म्हणून न पाहावे असा दृष्टिकोन नुकत्याच पारीत झालेल्या मनआरोग्यामध्ये आलेला आहे. त्यापलीकडे जाऊन ह्या व्यक्तीला सामाजिक, नैतिक दृष्टीकोनातून ‘दोषी’ असाही शिक्का न लावता जे वर्तन घडले ते का घडले आणि ते टाळण्यासाठी काय करावे ह्यांच्या विस्तृत पर्याययोजना प्रत्यक्षात आणाव्या लागतील. त्यामध्ये छंदांबद्दलचे प्रोत्साहन असू दे की व्यापक ध्येयाची दृष्टी देणारे प्रशिक्षण . . . त्या सगळ्यांमध्ये निरोगी आणि विनाअट आत्मस्वीकाराचे तत्त्व कसे अधोरेखित करायचे त्याचे इनपूटस् द्यावे लागतील. 

विशिष्ट प्रसंगांमध्ये विशिष्ट व्यक्ती अशा का वागतात ह्या प्रश्नाचे परिपूर्ण उत्तर मिळणे कठीण आहे. परंतु त्या प्रश्नाकडे पाहण्याचा एक दृष्टिकोन सर्वांपुढे ठेवण्याचा हा प्रयत्न ! . . . त्यावर सांगोपांग चर्चा व्हावी आणि त्यातून मनाच्या ह्या ऑटोइम्यून आजारावर उपचार आणि प्रतिबंधनासाठी नवी दिशा मिळावी अशी इच्छा आहे. 

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

          

विज्ञानाने मला काय दिले?

आमच्या घराच्या गच्चीतून दिसणारी शरद ऋतूमधल्या स्वच्छ आकाशाची, शुक्लपक्षातील उजळलेली रात्र. आम्ही भावंडे वडलांच्या आजूबाजूला अंथरुणात . . . आणि वडील आम्हाला सांगताहेत, आकाशगंगा म्हणजे काय? . . . नक्षत्रांना नावे कशी पडली? . . . संस्कृतमध्ये, इंग्रजीमध्ये. व्याधाच्या धनुष्याला जोडणाऱ्या काल्पनिक रेषा काढताना काय मस्त झोप यायची. आणि त्यातही असायच्या वडलांच्या गोष्टी. माझे वडील तसे रसायनशास्त्राचे प्राध्यापक . . . पण आमच्या घरातला विज्ञानाचा संस्कार हा असा खेळकर होता. वेगळ्या रंगाच्या लाकडी गोट्या आणि त्यांना जोडणाऱ्या स्प्रिंगज् होत्या घरात . . .  रासायनिक रचना शिकवताना मॉडेल म्हणून वडील ते वापरायचे . . . एक दिवस त्यांनी मलाही हे सारं सोपे करून पाच वर्षाच्या बुद्धीला झेपेल असं शिकवलं. त्यांना झाडा-फुलांची आवड . . . आमच्या अंगणात अनेक फुलझाडे आणि फळझाडे. डाळिंबाच्या फुलापासून ते फळातल्या दाण्यापर्यंतचे आवर्तन त्यांनी मला झाडाच्या साक्षीने समजावून सांगितले. आणि वयाच्या सहाव्या-सातव्या वर्षी लगेच पुस्तक आणून दिले ते होतं, ‘वनस्पतींचा जादूगार : ल्यूथर बरबँक’ . . . पुढे कॉलेजात गेलो आणि वडिलांच्या ऑरगॅनिक केमिस्ट्रीच्या तासाला बसलो. तेव्हा ती समीकरणे फळ्यावर छान डौलात नाचताना दिसायची. ते सुद्धा वडलांचे कसब होते.

ह्या संस्कारांमुळे शाळा-कॉलेजातल्या विज्ञान विषयांबद्दल भीती तर वाटली नाहीच पण मोकळी मैत्री होऊ शकली. चांगले गुण मिळण्याच्या यशस्वी अपघाताने जेव्हा मुंबईच्या जी.एस्. मेडीकल कॉलेजला पोहोचलो तेव्हा सुदैवाने वडलांच्याच वृत्तीचे शिक्षक भेटले. एम.बी.बी.एस.च्या पहिल्या वर्षी, धुसमुसळेपणी डिसेक्शन करणाऱ्या मित्राला आमचे ॲनोटॉमीचे डॉ. एम्. एल. कोठारीसर एकदा हळुवारपणे म्हणाले, “डेलीकेटली . . . माय बॉय . . . डेलीकेटली !” तर तो उत्तरला, “सर इटस् ए कॅडेव्हर . . . मृत शरीर आहे हे . . .” तसे सर म्हणाले “इफ यू विल नॉट लर्न टू रिस्पेक्ट द डेड . . . हाऊ विल यू रिस्पेक्ट द लिव्हींग !” मृत शरीराचा आदर करायला नाही शिकलो आपण तर पुढे जाऊन जिवंत शरीराचा, माणसाचा आदर कसा करणार आपण? . . . वैद्यकविज्ञानातला हा बेसीक फंडा, सरांकडून पहिल्या वर्षीच समजला.

आता जाणवतं आहे की अशा संस्कारांमुळे, भौतिक विज्ञानातल्या Reductionistic Thinking कडेही Holistic म्हणजे सर्वसमावेशक दृष्टीने पहाण्याचे शिक्षण मिळाले. साधी गोष्ट इंजक्शन देणे. आमचे विजय आजगावकर सर हा ‘विषय’ तपशीलवार ‘शिकवायचे’ . . . छोट्या मुलाला इन्शुलीनचे इंजक्शन देताना ते त्या मुलाला, त्यांचा स्वतःचा दंड पकडायला सांगायचे. “मी तुला ह्या सुईने जेवढे दुःख देणार तेवढे दुःख तू माझ्या दंडाला चिमटा काढून मला द्यायचं . . . मी तुला वेदना देणार तर मीसुद्धा तुझ्याकडून वेदना घ्यायला नको?. . .” आणि वेदनेच्या खेळात ती वेदनाच हरवून जायची. वैद्यकशास्त्र असं जिवंत होऊन समोर येते तेव्हा त्यातल्या माणुसकीसकट ते शिकायला मिळतं . . . माझ्या शरदिनी डहाणूकर मॅडम झाडांविषयी बोलायच्या तेव्हा झाड डोलतंय् असं वाटायचं . . . माझे रवी बापट सर शास्त्रीय संगीताच्या समेवर पोटातला अवघड पेच स्वतःच्या सर्जरीने सोडवायचे . . . आणि जोडीला आयव्हॅन इलीच, फ्रिजीट कॅप्रा सारखे लेखक . . . ‘जिथे डॉक्टर नसेल’ तिथे ह्यासारखी पुस्तके . . . शिवाय कॉनन डॉयल, चेकॉव्ह श्वायटझर अशा डॉक्टर लेखकांचे साहित्य जोडीला. ए.जे. क्रोनिनच्या ‘सिटॅडेल’ने एवढे इंप्रेस केलं की त्या कादंबरीवर आधारीत देव आनंदचा एक पिक्चरही भक्तीभावाने, फर्स्ट डे फर्स्ट शो पाहिला.

म्हणजे वैद्यकशास्त्र शिकतानाच, विज्ञान प्रत्यक्षात जगायचे पाठ मिळत होते. पुढे मनोविकारशास्त्र प्रवेशले. मेंदुच्या परीघामध्ये. इथे तर अधिकच गंमत . . . अमूर्त मनाचे विज्ञान . . . फ्रॉईडबाबा कळायला कठीण. पण त्यांचं चरित्र वाचल्यावर आपल्यातले वाटू लागले. सव्वीस वर्षाचा सिगमंड एकवीस वर्षाच्या मार्थाच्या  प्रेमामध्ये कसा धाडकन् आपटला होता हे कळल्यावर ‘इड-ईगो-सुपरइगो’चे भेंडोळे जरा आवाक्यातले वाटू लागले. दुसऱ्याबाजूला मनोविकारांकडे ‘जीवरसायनांच्या’ दृष्टीकोनातून पहाणारी Organic Psychiatry. सुदैवाने (पुन:पुन्हा सुदैवाने) त्या क्षेत्रातले एक पारशी महर्षि म्हणजे डॉ. डुंगज्जीसर . . . लक्षणे आणि निदान ह्यांची तर्कशुद्ध समीकरणे . . . त्यावर आधारीत औषधी मोलेक्यूल . . . त्यांच्या बुद्धीचे आश्चर्य वाटायचे . . . आणि दुसरे प्रोफेसर डॉ. एल्.पी.शहा. त्यांनी तर मला व्यसनाधीनता ह्या विषयाच्या प्रॅक्टीकलमध्येच बुडवले . . . म्हणजे मी माझ्या वॉर्डातल्या व्यसनी मित्रांकडूनच शिकायला लागलो. व्यसनमुक्त होणाऱ्या पेशंट्सबरोबर अल्कोहोलीक ॲनोनिमसच्या मिटींग्स करायला लागलो . . . आता मला मनोविकारशास्त्र चोहो अंगांनी आवडू लागले होते.

कारण माझे विज्ञान आता अनुभवाशी जोडले जात होते. ए.ए. संघटनेच्या एका सभेला मला त्या काळात वक्ता म्हणून बोलवले होते. एम.डी.च्या प रिक्षेच्या आधी. भाषण देऊन व्यासपीठावरून उतरलो तर एक वयाने सीनीयर, प्रभावी डोळ्यांचे गृहस्थ समोर आले. मला म्हणाले, “अतिशय छान बोललास . . . मी अमुक अमुक . . . ह्या फेलोशिपचा सभासद !” मी आश्चर्याने बेशुद्ध पडायच्याच वाटेवर होतो. “तू स्वतःहून जे ग्रुपथेरपीचे सेशन्स घेतोस . . . सोपे करून सांगतोस . . . त्या सगळ्याचं माझ्या रेसीडेंटस आणि स्टाफसाठी एक क्लिनीक घेशील का?” मुंबईतले एक जेष्ठ मनोविकारतज्ञ होते ते. एका डिपार्टमेंटचे प्रमुख आणि वैयक्तीक पातळीवर, स्वतःच्या व्यसनमुक्तीसाठी ए.ए.च्या मिटींगला येणारे सभासद. ह्या सरांसोबत पुढे माझी खूप मैत्री झाली. पण त्या प्रसंगाने मला माझ्याच ‘माणूस’पणा बद्दलची एक प्रचंड मोठी Insight दिली.

म्हणजे माझे विज्ञान मला प्रयोगशाळेत वापरायचं नव्हतं तर माणसांमध्ये जाऊन माणसांसाठी वापरायचे होते. एम.डी. होताहोता गर्दचे व्यसन आले होतं क्षितीजावर. तेव्हा एकांड्या शिलेदारासारखेच काम सुरू केलं होतं, मुंबईच्या कानाकोपऱ्यात जाऊन . . . त्यातून पुढे मुक्तांगण व्यसनमुक्ती केंद्र आकाराला येण्यास मदत झाली . . . ह्याच प्रवासात कळले की माझ्या शास्त्राचे नाव फक्त मनोविकारशास्त्र नसून मनआरोग्यशास्त्र आहे . . . आपल्याच विज्ञानाची विस्तारीत कक्षा लक्षात येण्याचा हा प्रवास गेली तीस वर्षे आय.पी.एच्.

(इन्स्टिट्यूट फॉर सायकॉलॉजीकल हेल्थ) ह्या संस्थेच्या माध्यमातून सुरू आहे. त्यातून कळलेला एक महत्त्वाचा मुद्दा हा की विज्ञानाने जनविज्ञान व्हायला हवं. मनआरोग्यक्षेत्रातले फक्त व्यवसायिक नकोत पण समाजातले कार्यकर्ते, स्वयंसेवक कार्यरत हवेत. कारण त्यामुळे मनआरोग्यशास्त्र आणि समाज ह्यांच्यामधली अज्ञान अंधश्रद्धांची दरी कमी होत जाणार.

मनोविकारशास्त्र आणि मानसशास्त्र हे दोन्ही प्रांत आधुनिक वैद्यकविज्ञानाच्या प्रांतातही तसे नवेच म्हटले पाहिजेत. जेमतेम शे-दिडशे वर्षांचा इतिहास आहे त्यांना. इंग्रज राज्यकर्त्यांसोबत ते आपल्या देशात आले,  मनोरुग्णालयांची एक ‘व्यवस्था’ घेऊन. आपल्या देशातल्या वैद्यकीय महाविद्यालयांमध्ये मनोविकारशास्त्राचे विभाग सुरू झाले तेसुद्धा देशाला स्वातंत्र्य मिळण्याच्या काही काळ आधी आणि नंतर. त्यातही भर होता, तीव्र मनोविकारांच्या लक्षणांवरच्या उपचारांवर. म्हणजे ह्या विकारांच्याकडे (Disorders) जे विसंवाद (Distress) घेऊन जातात त्यांच्यासाठी एक वेगळी आधार आणि मार्गदर्शक व्यवस्था असायला हवी. (Support and Counselling).

आजवर आपल्या समाजात हे काम कुटुंबव्यवस्थेने, संस्कृतिने आणि उपासनाधधर्मांमधल्या मानवधर्म प्रमाण मानणाऱ्यांनी केले. आधुनिक मानसशास्त्र बहुसंख्यांपर्यंत प्रभावीपणे पोहोचलेच नाही. मनोविकारतज्ञ तर अजूनही संख्येने इतके कमी (आजघडीला जेमतेम ८५००)की औषधे लिहिण्यातच त्यांची आयुष्याची कार्यमग्नता कामी यावी. आपल्या असे लक्षात येईल की ह्या  Distress गटाची व्याप्ती आर्थिक उदारीकरणानंतर वाढू लागली. आणि गेल्या तीस वर्षांमध्ये अशी ‘व्यवस्था’ तयार करणारे अध्यात्मक्षेत्रातले कुशल उद्योजकही तयार झाले. ह्यामध्ये उपहास नसून वास्तवाचे दर्शन आहे. आमचे मनआरोग्यशास्त्र  (मनोविकारशास्त्र आणि मानसशास्त्र) काही असा सामाजिक प्रभाव पाडू शकले नाही. त्याचे एक प्रमुख कारण आमची संख्या पण तितकेच महत्त्वाचे, आमच्यातल्या संघवृत्तीचा आणि उद्योजकतेचा अभाव.

जिथे व्यवसायिक एकत्र होऊन काम करतात आणि सामाजिक सहभागाला अतिशय महत्त्व देतात त्या ठिकाणी मानसिक विकारांवर सर्वसमावेशक उपचारपद्धती तयार होतेच पण समाजातील गैरसमजूतींचे उच्चाटन व्हायलाही मदत होते. आय.पी.एच. संस्थेचे, मुक्तांगणचे, परिवर्तनचे कार्य ही अशा अॅप्रोचचे उदाहरणार्थ केस स्टडीज् आहेत. अगदी निराधार मनोरुग्णांपर्यंत पोहोचून त्यांच्या पुनर्वसनातून समाजालाच माणुसकीचा पाठ देणारे डॉ. भरत वाटवाणी, डॉ. धामणे पती-पत्नी ह्यांचे काम अतिशय स्फूर्तीदायक आहे.

पण तरीही मनआरोग्यक्षेत्रामध्ये नव्याने प्रवेश करणारी मंडळी एकाच शहरात स्वतःच्या स्वतंत्र चुली उभारण्यातच धन्यता मानतात, ही सुद्धा वस्तुस्थिती आहे. आमच्या विज्ञानशाखेमधल्या व्यावसायिकांचे प्रतिनिधीत्व करणाऱ्या टिंचभर संघटनांमध्येही जेव्हा सत्ता आणि प्रसिद्धीचे हव्यास पहायला मिळतात तेव्हा दुःखदायक अनुभव असतो तो. कोविडकाळाच्या पार्श्वभूमीवर खरे तर, मनआरोग्यक्षेत्राचे महत्त्व नव्याने अधोरेखित करायची एक संधी आमच्या विज्ञानासमोर आलेली आहे. संवादाची नवीन माध्यमे उपलब्ध झालेली आहेत. गरज आहे ती एकत्र येऊन, मनआरोग्याच्या झेंड्याखाली काम करण्याची.

माझ्या पस्तीस वर्षांच्या प्रवासात लक्षात आलेला अजून एक मुद्दा आहे सामाजिक सहभागाचा. मनआरोग्यविज्ञान, जनविज्ञान बनायचे तर समाजाची भूमिका फक्त हितचिंतकांची नको. कार्यकर्तेपणाची पाहिजे. खानदेशामधल्या एका दर्ग्याच्याजवळ अंनिसच्या कार्यकर्त्यांनी मनोविकारांवर उपचार करण्याचा एक सामाजिक प्रयोग सुरू केला. जळगावच्या डॉ. प्रदीप जोशींसारख्या मनोविकारतज्ञांनी त्यांना सक्रिय पाठिंबा दिला. त्यामधून शेकडो रुग्णांना आजवर मदत झाली. आय.पी.एच. संस्थेच्या वतीने गंभीर मानसिक आजारातून सावरलेले रुग्ण ( शुभार्थी) त्यांचे नातेवाईक (शुभंकर) तसेच ह्या क्षेत्रामध्ये काम करणाऱ्या पण मनआरोग्य व्यावसायिक नसणाऱ्या कार्यकर्त्यांना ‘द्विज’ पुरस्कार दिला जातो. एका वर्षी चाळीसगाव अंनिसला हा पुरस्कार मिळाला. एकदा डॉ. धामणे पती-पत्नींना. तर एकदा मधुकर गीते ह्या नाशिक भागातल्या व्यसनमुक्त व्यक्तीला ज्याने स्वतः पुढाकार घेऊन व्यसनमुक्ती केंद्र सुरू केले. अशा सक्रिय जनसहभागाला शाबासकी आणि पाठिंबा दोन्ही हवाच.

मुक्तांगणच्या महाराष्ट्रातील बावीस पाठपुरावा केंद्रांचे काम आमचे व्यसनमुक्त मित्र आणि त्यांच्या सहचरी पहातात. आय.पी.एच.ची मैत्र ही दूरध्वनी सेवा सलग बावीस वर्षे फक्त प्रशिक्षित स्वयंसेवक यशस्वीपणे चालवू शकतात . . . अगदी कोविडकाळातही. अशा सहभागाशिवाय मनआरोग्यशास्त्र सुदृढ बनणार नाही. आय.पी.एच.चा वेध (Vocational Education Direction & Harmony)  हा उपक्रम ‘जीवनकी पाठशाला’ म्हणून जेव्हा महाराष्ट्राच्या दहा शहरांमध्ये पसरतो तेव्हा शेकडो कार्यकर्ते मनोविकासाच्या यात्रेत जोडले जात असतात. मनोविकास म्हणजे Development. त्यासाठी विज्ञानाने समाजापर्यंत पोहोचायला हवं. आय.पी.एच.च्या माध्यम विभागातर्फे चालवल्या जाणाऱ्या, ‘आवाहन आय.पी.एच.’ ह्या यूट्यूब चॅनेलच्या माध्यमातून आज आमच्या दर दिवशी वाढणाऱ्या 65000 सबस्क्रायबर्सपर्यंत आम्ही पोहोचू शकलो. आणि यंदा तर वेधही, ग्लोबल स्वरूपात इंटरनेटवर येऊ घातला आहे. नवे उपक्रम योजणे, जुन्यांमधले सातत्य आणि ताजेपणा जपणे आणि स्वतःच्या ऊर्जेसोबत अनेकांची ऊर्जा टिकवणे हे विषय व्यवस्थापन शास्त्राचे !

पण माझ्या विज्ञानाच्या वाटेनेच मला व्यवस्थापनाचे आणि संघटनाचातुर्याचे शिक्षण दिले. म्हणजे माझ्या विज्ञानाच्या वाटेनेच मला संघटनाचातुर्याचे शिक्षण दिले. त्याचबरोबर मानसशास्त्रालाही मी नव्याने ओळखायला लागलो. डॉ.अल्बर्ट एलीस ह्यांच्या विवेकनिष्ठ मानसशास्त्राची ओळख झाली ती पंचवीस वर्षांपूर्वी. वैयक्तीक जीवनातल्या भावनिक उलाघालींचे उत्तर मिळत नव्हते म्हणून. त्या काळात मी कदाचित् दैववादी, कर्मकांडनिष्ठ, देवतावलंबी असा झालो असतो . . . पण विवेकवाद आयुष्यात आला तो आधी प्रा. किशोर फडके ह्यांच्या शिकवण्यातून आणि डॉ. शुभा थत्ते ह्यांच्या सहवासातून. ह्या Rational Emotive Behaviour Therapy अर्थात् REBT मुळे माझे वैयक्तीक आयुष्य सुस्थिर व्हायला मदत झालीच पण संस्थेच्या कामाचीच व वैचारीक भूमिका पक्की झाली. मनआरोग्याच्या प्रत्येक क्षेत्रामध्ये ह्या उपचारपद्धतीचे अनंत प्रयोग करता आले. आणि ते अजूनही सुरूच आहेत. विज्ञानाच्या अभ्यासातून आपली दृष्टी संकुचित व्हायला नको.

तिचा विस्तार व्हायला हवा. म्हणूनच मानसशास्त्रासोबत आपल्याला इतिहास आणि तत्त्वज्ञान हे विषय कसे जोडता येतील ह्याचा अभ्यास सुरू झाला. म्हणजे विज्ञानामधले नवीन आयाम शोधण्याचा एक Interdisciplinary Approach मिळाला. आणि ह्या अभ्यासातले प्रयोग लेखन-भाषणाद्वारे सर्वांपर्यंत पोहोचवताही आले . . . म्हणजे विज्ञानाने माझ्या जगण्याचा हेतू स्पष्ट केलाच पण जगण्याच्या गणिताच्या अनेक रिती दाखवल्या. अद्वैत तत्त्वज्ञानाचा मधल्या ‘तत्वबोध’ ह्या ग्रंथावरची टीका वाचत होतो. त्यात ‘श्रद्धा’ म्हणजे काय ह्याची एक नवीनच व्याख्या समोर आली. आत्मविकासासाठी जो अभ्यासमार्ग स्वीकारला आहे त्यावरचा अढळ विश्वास म्हणजे श्रद्धा ! . . . ती व्यक्तीवरची, विचारांवरची, धर्मावरची नव्हे तर चांगला माणूस बनण्याच्या अभ्यासमार्गावरची श्रद्धा . . . मनआरोग्यशास्त्राच्या विस्तारणाऱ्या पैलुंसोबत माझ्यातल्या Activist कार्यकर्ता जसा मला सापडत गेला तसतशी माझी विज्ञानावरची श्रद्धा दिवसेंदिवस छान पैकी पिकत चालली आहे.

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

(साधना साप्ताहिकाच्या डॉ. नरेन्द्र दाभोळकर स्मृति विशेषांकासाठी लिहिलेला लेख.)

करण्याचे दिवस, कळण्याचे दिवस :भाग १८

चिंतेचे झटके आणि झोपी जाणारे लॉजीक

 

नुकताच एक वार्तालाप झाला, दहावी मध्ये गेलेले विद्यार्थी – विद्यार्थिनी आणि त्यांच्या पालकांबरोबर. त्या कार्यक्रमाचे शीर्षक होते, ‘आपोआप दहावी.’ यंदा नववी आणि अकरावीची मंडळी अलगत पुढच्या शैक्षणिक वर्षांमध्ये प्रवेश करती झाली. नववीची परीक्षा संपली की शाळेत दहावीचे वर्गही लागलीच सुरू होतात. क्लासेसही दणक्यात चालू. यंदा अनेक विद्यार्थ्यांसाठी ह्या दोन्ही गोष्टी सुरू झाल्या पण स्क्रीनवर . . . Virtual Classroom . . . ‘प्रतिरूप वर्ग’ (आभासी नव्हे.) आमच्या गप्पाही चालल्या होत्या ‘प्रतिरूप’ कट्ट्यावरच . . . वेध उपक्रमाच्या विद्यमाने. प्रश्नोत्तरे सुरू होती.

“आपल्यासमोरच उद्दिष्ट आहे . . . वेगळ्या पद्धतीने आपण दहावीत आलो ह्या गोष्टीला आता फार महत्त्व न देता बदललेल्या परिस्थितीमध्ये आपल्या अभ्यासाचा, Tempo म्हणजे लय – ताल – सूर कसा ‘Set’ करायचा! . . . क्लास आणि शाळेला जाण्याचा वेळ वाचलाय हा फायदा. मित्र-मैत्रिणीं समवेत थोडेसुद्धा रमता येत नाही हा तोटा . . . म्हणजे अभ्यासाची ‘आदर्श’ पद्धत नाही . . . आपण परिस्थितीशी जुळवून कसं घेतो ते महत्त्वाचं.”
मला प्रश्न विचारणारे कल्याणचे देवेंद्र ताम्हाणेसर सांगत होते, “माझ्याकडे येणारी अनेक मुले आर्थिक दृष्ट्या कमकुवत गटातून येतात. त्यांच्या कुटुंबात एकच ‘स्मार्टफोन’ आहे . . . म्हणून मी माझे वर्ग रात्री घेतो . . . आठ ते दहा- साडेदहा पर्यंत. . . म्हणजे वडलांचा फोन त्या विद्यार्थ्याला मिळतो.” आहे त्या परिस्थितीवर तोडगे काढत रहाणे हाच आपला प्रवास आहे. ‘प्रथम’ ही संस्था प्राथमिक शिक्षणापासून ते व्यावसायिक शिक्षणापर्यंतचे अनेक उपक्रम राबवते. ह्या संस्थेच्या भारतभरच्या कार्यकर्त्यांबरोबर काही दिवसांपूर्वी, ‘प्रतिरूप संवाद’ केला . . . ‘व्हॉटस्अॅप’ वरून जास्तीतजास्त विद्यार्थ्यांसोबत संपर्क ठेवून त्यांना खेळ, अभ्यास अशा अनेक उपक्रमात हे बिझी ठेवतायत मुलांना . . . ते विद्यार्थीदेखील आर्थिकदृष्ट्या निम्न वर्गातलेच . . . ‘वयम’ ह्या आमच्या मासिकाने वाचक विद्यार्थ्यांसाठी संवाद आणि स्पर्धा सुरू केल्या आहेत. त्यालाही उत्तम प्रतिसाद आहे.

तोडगे काढताना लक्षात ठेवायचं की आज ‘तात्पुरता’ वाटणारा पर्याय पुढे अनिश्चित काळ वापरायला लागणार आहे. कदाचित पुढचे शैक्षणिक वर्ष अनेकांना ‘प्रतिरूप’ शाळेत घालवावे लागेल. नगरपालिका आणि जिल्हा परिषदांच्या शाळांसकट . . . त्यासाठी आमच्या संदीप गुंड सरांसारखे जिल्हा परिषद शाळांमधले ‘ई-गुरुजी’ कामाला येणार आहेत . . . कदाचित ‘झोन्स’ प्रमाणे आपल्याला शिक्षण देण्याची पद्धत बदलावी पण लागेल . . . परिस्थिती निवळल्यावर कदाचित आपण प्रत्यक्ष आणि प्रतिरूप शिक्षणाचे एक खास भारतीय चवीचे कडबोळे तयार केलेले असेल. “ह्या बदलत्या वास्तवाचा विद्यार्थी-शिक्षक नात्यावर काय परिणाम होईल?” ताम्हाणे सरांनी मला विचारले, “माहितीसाठी आणि ज्ञानासाठी प्रतिरूप वर्ग वापरायचा आणि मैत्रीचे नाते उभारण्यासाठी प्रत्यक्ष संवाद वापरायचा . . . तिथे अभ्यासाला नाही आणायचं . . .” मी म्हणालो.

*********…….. *******

बदलाला तोंड देताना सगळ्यात महत्त्वाची गोष्ट कोणती असेल ती ही की, बदलाला लेबल न करणे’ . . . “आता काय वेळ आली आहे बघा” असे म्हणून कपाळावर हातही नाही मारायचा मनोमन आणि ‘एकदा लस मिळाली ना की काबूत आलाच समजा कोरोना’ असे एखाद्या बदलाचे पक्षपाती एकसूरी समर्थनही नाही करायचं.

बदलांवर आपण जे पर्याय काढतो आहोत ते शक्यतोवर असे असावेत, ज्यामध्ये जवळच्या पल्ल्याची आणि लांब पल्ल्याची विकासदायी उद्दिष्टे बॅलन्स करण्याचा प्रयत्न तरी आहे . . . म्हणजे पहा, ताज्या भाज्या आणायला जाताना संसर्ग व्हायला नको म्हणून सलग तीन आठवडे फक्त उसळी खाण्याचा पर्याय निवडणारी मंडळी आहेत . . . दुसऱ्या बाजूला रोज बाहेर जाऊन ‘खाईन तर ताजी भाजी’ असं म्हणत गाडीवरच्या भाजीला ताजी मानणारे आहेत.दिवस लोटतात जसे लॉक-डाऊनचे तसे आपल्याला समतोल भिरकावून देण्याचेही झटके येतात. “आता मास्क पुरेसे नाहीत आपण ‘शील्ड्स’ लावून बाहेर पडायला हवं” असे म्हणणारी मंडळी आहेत. आपण गेला संपूर्ण महिना स्वतःची रोगप्रतिकारशक्ती वाढवण्यासाठी सातत्याने कोणते प्रयत्न केले हे खरे तर आपण स्वतःला विचारायला हवं. बाह्य संरक्षण महत्त्वाचे पण आतल्या प्रतिकारशक्तीचे काय?

पण चिंतेचा झटका आला की वास्तवाचे भान आणि तर्काची जाण या दोन्ही गोष्टी झोपी जातात हा तुमचा माझा अनुभवच बनला आहे अलीकडे. मग आपण एक काल्पनिक तारीख ठरवतो आणि त्या मुहूर्ताची वाट पहात रहातो . . . भोवतालचे बंधनयुक्त वास्तव जादूच्या कांडीसारखे बदलणार नाही हे अटळ आहे. आणि पुढचा बराच काळ आपल्याला, स्वतःच्या आजवरच्या सार्‍या समस्यांसहीत आणि त्यावर ‘ Top up’ म्हणून नव्या समस्यांसह जगायचे आहे. म्हणजे प्लॅनस करायचेच नाहीत का? . . . करायचे पण त्यांचे पक्केपण गृहीत धरायचं नाही . . . आणि आपल्याला हवे तसे घडले नाही तर काय ह्याची तयारी करायला सुरुवात करायची.

आमच्या आय.पी.एच. मनआरोग्य संस्थेच्या उपक्रमांचा एक भाग म्हणजे आमच्याकडे नियमित होणारे सपोर्ट ग्रुप्स, शनिवार-रविवारच्या कार्यशाळा आणि मनआरोग्य क्षेत्रातील व्यावसायिकांसाठी प्रशिक्षण कार्यक्रम . . . पुढच्या वर्षभरासाठी ह्यातील 70 ते 80 टक्के कार्यक्रम आम्हाला ‘प्रतिरूप संवाद’ ह्या प्रकारे घेता येतील का ह्याचा विचार आम्ही सुरू केलाय . . . असे विचार, असे पर्याय आपल्याला सतत काढावे लागणार आहेत.

*********…….. *******

एकोणतीस वर्षांपूर्वी आमच्या अशाच एका उपक्रमाचा जन्म झाला. त्याचे नाव ‘वेध’, Vocational Education, Direction and Harmony – VEDH . . . व्यवसाय मार्गदर्शनाची परिषद म्हणून सुरू झालेला उपक्रम आज महाराष्ट्रातल्या अकरा शहरांमध्ये पसरला ‘जीवनकी पाठशाला’ म्हणून. त्या त्या शहरातल्या वार्षिक कार्यक्रमामध्ये अक्षरशः शेकडो-हजारोंच्या संख्येने विद्यार्थी, पालक, शिक्षक सहभागी होत असतात. आणि 2020 च्या सप्टेंबर महिन्यामध्ये आमचा एकूण शंभरावा ‘वेध’ आम्ही योजला आहे . . .

अजूनही मी ‘होता’ असे म्हणत नाही आहे. परंतु पुढच्या चार महिन्यानंतरची जाहीर कार्यक्रमांची नेमकी परिस्थिती काय रहाणार आहे? ‘परस्पर अंतरसीमा’ . . . Social Distancing ची पथ्ये नेमका किती काळ पाळावी लागणार आहेत? . . . ह्या प्रश्नांची उत्तरे आज आपल्याकडे नाहीत. त्याचबरोबर मोठ्या सामाजिक कार्यक्रमाला मिळणारा निधी जमा करण्यास मदत करणारे देणगीदार, जाहिरातदार, उद्योजक ह्यांची परिस्थिती नेमकी कशी असेल हेही ठाऊक नाही. सर्व शहरातील आमच्या वेध संयोजकांबरोबर चर्चा करून आम्हाला निर्णय घ्यावा लागणार आणि पर्यायांची आखणी करावी लागणार हे उघड आहे . . . पण आमच्या सारखीच परिस्थिती महाराष्ट्रातल्या अनेक सभासंमेलनांची असणार आहे . . . आपल्या समारंभाच्या निमित्ताने संसर्ग पसरायला नको अशी आयोजकांची इच्छा असणारच. पण दुसरा मुद्दा असा की ‘पश्चात् भीती’ नावाची एक भावना असते. परिस्थिती वळणावर येत असताना, आधीच्या आठवणी उगाळून अशी भावना जागृत होते की ‘गर्दीत गेलो तर काय होईल का?’ आणि मग बरेच जण काही काळ Avoidance म्हणजे टाळण्याच्या वृत्तीला जातात. मुंबईत साखळी बॉम्बस्फोट झाल्यानंतर जवळ जवळ तीन महिने रात्री आठनंतर लोकल्स मध्ये गर्दी नसायची. लोक जीव मुठीत धरून घर गाठायचे. तशीच प्रतिक्रिया होण्याची शक्यता आहे.

शिवाय कोरोना ह्या समस्येचे, पावसाळ्यादरम्यानचे ‘वर्तन’ कसे असेल हा भागही आपल्या अज्ञानाचाच आहे. सध्या आपण त्याचे उन्हाळ्यातले ‘भाजणे’ कसे असेल ह्यावर डोळे लावून आहोत . . . थोडक्यात काय तर वास्तव आणि तर्क ह्यांना डोळ्यात तेल घालून जागे ठेवायची वेळ आहे . . . वैयक्तिक, कौटुंबिक आणि सामाजिक जीवनामध्ये !

*********…….. *******

करण्याचे दिवस, कळण्याचे दिवस :भाग १७ भोवताल आणि दृष्टीकोन

“आसपास सगळं खूप शांत असतं पहिल्यापेक्षा . . . सुरवातीला निवांत वाटलं पण आता मात्र सुनंसुनं, भयानक वाटायला लागलं आहे . . . आभाळ ढगाळलं तरी सुन्न झाल्यासारखं होतं . . . तिन्हीसांजेला पूर्वी खेळणाऱ्या मुलांचा कलकलाट असायचा . . . आता तोच हवासा वाटतो आहे . . . ह्या वातावरणामुळे मन हळवं बनते आहे . . . काय करू?” प्रतिरूप संवादाच्या एका गटसत्रामध्ये एका मध्यमवयीन बाईंनी मला प्रश्न विचारला.”वातावरणाचा प्रभाव मनावर होत असतो हे निरीक्षण खरं आहे. परंतु वातावरणामुळेच मन हळवं बनतं हे विधान तपासून पाहूया . . . तुमच्याच बोलण्यातला संदर्भ पहा . . . सुरवातीला निवांत आणि त्यानंतर भयानक! ह्या मध्ये वातावरण बदलले होते की तुमचा दृष्टीकोन? . . .” मी म्हणालो.
आपण सारेच भोवताल आणि त्याचा आपल्यावर होणारा परिणाम ह्याचा थेट कार्यकारणभाव लावत असतो. अशी सवय मनाला झाली की आपोआपच आपल्या विचार, भावना, वर्तनाचे बील आपण भोवतालच्या परिस्थितीवर फाडून मोकळे होतो.

परिस्थिती अडचणीची, ओढघस्तीची आणि कसोटीची असू शकते. ह्या बाईंना मी उदाहरण दिले काही वर्षांपूर्वी औरंगाबादच्या ‘वेध’ जीवनशिक्षण संमेलनामध्ये मी साधलेल्या एका संवादाचे. डॉ. राजेंद्र भारूड हा तरुण आय.ए.एस. अधिकारी. तो नंदुरबारजवळच्या आदिवासी भागामध्ये वाढला. तो सांगत होता की त्याच्या बालपणी एकदा पावसाळ्याचे दिवस असताना . . . रात्री अखंड पाऊस पडत होता. चंद्रमौळी झोपडीच्या आधाराने ही भावंडे चिरगुटात स्वतःला लपेटून अंधारातला घनवर्षाव पहात होती. राजेंद्रची आई त्याच्या चुलत्यांना म्हणाली, “आपल्यासारख्यांची ही दशा . . . तर गोरगरिबांचे काय झालं असेल?” डॉ. राजेंद्र म्हणाला, त्या दिवसापासून मला कळलं की गरिबी फक्त परिस्थितीमध्ये नसते तर मनात पण असते. पुढे राजेंद्रने गुणवत्तेवर प्रवेश मिळवला मुंबईच्या जी.एस. वैद्यकीय महाविद्यालयामध्ये. योगायोगाने माझे कॉलेज तेच. त्याला शिष्यवृत्ती होती पण तरीही खर्चावर बंधने होती. हॉस्टेलला रहायचा. दोन वेळचा जेवणाचा डबा यायचा. सकाळच्या नाश्त्याला तो दिड ते दोन लिटर पाणी प्यायचा. हे वर्णन ऐकताना नकळत माझ्या तोंडून ‘ च्..च्..च्’ असे उद्गार येऊन गेले. तसा शांतपणे राजेंद्र म्हणाला, “नाही . . . दयेचा प्रश्न नाही . . . नाश्त्याला पाणी पिण्याचा पर्याय मी जाणीवपूर्वक स्वीकारला होता . . . कॉलेजच्या कॅन्टीनमध्ये बसून माझा एक मित्र कोल्डड्रिंक प्यायचा, दुसरा कॉफी आणि मी पाणी !” त्या संभाषणाचा माझ्यावर झालेला परिणाम आजपर्यंत टिकून आहे.

अडचण येणार पण त्याच्याकडे आपण कसे पहाणार तो दृष्टीकोन महत्वाचा. त्या बाईसोबत अन्य पन्नासजणतरी चर्चेत सहभागी होते. हा वार्तालाप संपल्यावर माझ्या मनात डॉ. राजेंद्रचे विचार रेंगाळत राहिले. म्हणून मी समाजमाध्यमांवर त्याचा मागोवा घेतला. तर मला समजलं की डॉ. भारुड सध्या नंदुरबारचे जिल्हाधिकारी आहेत. त्यांच्या नेतृत्वाखाली तिथे प्रशासन कोरोनाच्या विरोधात लढत आहे. अनेक कल्पक पर्यायांची मांडणी ह्या सीमावर्ती जिल्ह्यांमध्ये करण्यात येत आहे. म्हणजे, प्रयत्नवादी आशावाद आणि आत्मविश्वास असा दुपेडी दृष्टीकोन डॉ. राजेंद्रच्या वृत्तीमध्ये अगदी मिसळून गेलेला आहे.
************

अशाच एका प्रश्नोत्तरांच्या प्रतिरूप (Virtual) संवादात एकाने प्रश्न केला, “नेमक्या कोणत्या दिवसापासून सुरू होणार सगळं? नॉर्मल कधी होणार? . . . कसं प्लॅन करायचं?”

“आपण तारीख नको ठरवूया पण दिवस ठरवता येईल . . . म्हणजे असं की नॉर्मल उत्पादन सुरू होण्याचा दिवस नक्की पहाता येईल उद्योजकाला . . . त्यासाठी लागणारं नियोजन करता येईल . . . फक्त टप्पे लवचिक ठेवायचे . . . पुढे मागे होतील अशी तयारी ठेवायची. आपण सगळ्यांनी सुगीच्या दिवसाची स्वप्ने पाहूच नये असे नाही . . . पण त्यात अडकायचे नाही . . . त्याचा वापर प्लॅनिंगसाठी करायचा.” मी म्हणालो.
वास्तव कितीही तापदायक असले तरी माणसे स्वप्न पहातातच. अत्यंत खडतर अशा शारिरीक कष्टाच्या अनुभवातून जाताना ग्लानी आली तर त्यामध्येही सुमधुर प्रतिमा दिसतात. एक प्रकारे मन मलमपट्टीच करत असते. आशावाद जागा ठेवायचा तर जागेपणीसुद्धा अशा प्रतिमा पहाव्या लागतात. फक्त रमण्यासाठी नव्हे तर त्यातून ऊर्जा मिळवण्यासाठी.

‘लाईफ इज ब्युटीफूल’ नावाचा एक चित्रपट आहे. ह्या चित्रपटाचा पुर्वार्ध अगदी हलका, फुलका आणि नर्मविनोदी आहे. त्यातला नायक हा कोणत्याही परिस्थितीमध्ये कल्पक पर्याय काढणारा आहे. नायक आणि त्याचा छोटा मुलगा असे दोघे दुसऱ्या महायुद्धाच्या खाईमध्ये लोटले जातात आणि त्यांची रवानगी ज्यूंच्या छळछावणीमध्ये होते. खरे तर परिस्थिती पूर्णपणे निराशेकडे नेणारी. पण हे वडील आपल्या अफाट संभाषण कौशल्याच्या बळावर त्या छोट्या मुलाला पटवून देतात की हा एक ‘खेळ’ आहे. त्यामध्ये ते दोघे जिंकणार आहेत. आणि त्या मुलाला भेट मिळणार आहे एक मोठ्ठा रणगाडा. . . आपल्या मुलाचे धैर्य टिकावे आणि बालपणही कोमेजू नये ह्यासाठी अपार खटपट करणारा हा बाप आपल्याला खूप आवडायला लागतो. अगदी शेवटपर्यंत, स्वतःच्या आयुष्याची बाजी हरून सुद्धा तो मुलाचा दृष्टीकोन सकारात्मक ठेवतो. शेवटीशेवटी तर प्रेक्षकांना विसर पडतो की हा ‘पिक्चर’ आहे आणि डोळे पाणावतात.
ह्या चित्रपटातून दिग्दर्शकाला सांगायचे आहे ते असे की आजूबाजूची परिस्थिती ही माणसाच्या ‘धारणे’वर (Beliefs) अवलंबून आहे. आपण कोणत्या विचारांना धरून रहाणार ह्याचा निर्णय त्या त्या माणसाला करायचा असतो. ह्या चित्रपटातल्या बापाच्या हातामध्ये परिस्थिती बदलायची शक्ती कणभरानेही नाही पण ह्या परिस्थितीकडे कसं पहायचं हे ठरवण्याचे स्वातंत्र्य मात्र आहे . . . ते तो पूरेपूर वापरतो. एका संवादांमध्ये मी हे उदाहरण दिले तर प्रश्न आला, “एका बाजूने त्या वडिलांची सगळी शक्कल मूळ वास्तवाला संपूर्णपणे नाकारण्याची म्हणता येणार नाही का? . . . त्याला Healthy का आणि कसं म्हणायचं?”
प्रश्न विचार करण्यासारखा होता. चित्रपटाच्या संदर्भातले माझे मत असं की वास्तवाचा मतितार्थ म्हणजे Interpretation बदलल्याने त्या व्यक्तीच्या भावना बदलल्या. त्यामुळे प्रत्यक्षातल्या खडतर परिस्थितीला तोंड देण्याची ताकद वाढली. म्हणून ह्याला Denial of Reality अर्थात वास्तव नाकारणे असे म्हणता येणार नाही. पण मनोव्यापार कसे चालतात आणि कसे चालावेत ह्यासाठी अधिक खोलात जाऊन विचार करावा लागेल.
***********

अगदी प्रामाणिकपणे पाहिले तर आपल्या भोवतालचे जग आपण सकाळी उठतो तेव्हा ‘सुरू’ होते आणि आपण झोपतो तेव्हा आपल्यासाठी ‘बंद’ होते. म्हणजे प्रत्येक माणसासाठी जग म्हणजे ‘माझे जग’च असते. ‘माझ्याशिवायचे जग’ कसं असेल हे आपण कधीच अनुभवणार नसतो. ते कसे असेल यावर कविकल्पना करता येईल. जन पळभर म्हणतील हाय हाय। मी जाता राहील कार्य काय . . . ह्या ओळी म्हणजे कवीने केलेले जनरीतीची निरीक्षण आहे. आपल्याही बाबतीत असे घडणार असा निष्कर्ष त्याने काढून ठेवला आहे.

आपल्याला अशाच तर्‍हेच्या अनेक ‘वैयक्तीक जगां’बरोबर रहायचे, नांदायचे, वावरायचे, काम करायचे असते. आपण ज्याला समोरची व्यक्ती म्हणतो ती खरं म्हणजे, आपल्यासारखीच एक ‘वैयक्तिक दुनिया’ असते. मग आपण काय करतो, त्या व्यक्तीच्या आणि आपल्या जगातले ‘समान भाग’ काढायला घेतो. त्यावर ठरवतो की आपले आणि त्याचे (तिचे) सामायिक जग कसं असेल ते . . . हे ‘समान भाग’ म्हणजे काय तर सारखे अनुभव, सारखे दृष्टीकोन, सारख्या सवयी. मन एवढ्यावरच थांबत नाही तर आजूबाजूच्या जगांमध्ये आपल्याला ‘पूरक’ आणि ‘उपयुक्त’ काय त्याप्रमाणे निवड करते. दरम्यान समोरच्या माणसाच्या जगातले खुपणारे, रूतणारे आणि नकोसे वाटणारे भागही सामोरे येतात . . . एवढे सगळे पत्करायचे का? . . . ‘Worth it’ आहे का? . . . आपले मन विचारते आणि निर्णय घेतं. माणसांची नाती सुरू होतात, जुळतात, तुटतात, जुळतात . . . शांतपणे विचार केला तर लक्षात येईल की ‘जगाचा अनुभव’ आणि ‘वास्तवाची अनुभूती’ ही मनाशिवाय अशक्य आहे. म्हणजे संपूर्ण जगणे हाच एक ‘दृष्टीकोन’ आहे. मनाला बाजूला ठेवून तो घेता येत नाही. म्हणूनच तत्त्वज्ञानामध्ये त्याला ‘मिथ्या’ म्हणजे Relative Reality म्हटले आहे. ती सतत परिवर्तनीय रहाणार . . . बदलणारी, गतीशील.

ही गोष्ट लक्षात आली तर काही कोडी सुटायला मदत होते. एक तर ‘माझे जग’ सतत बदलणार. जी गोष्ट आज मला स्थिर वाटते ती उद्या तशी असणार नाही. दिसणार नाही. माझ्या भावना-विचारांची जाण जर स्वहित आणि परहित जपण्यासाठी वापरली तर ‘माझे जग’ अधिक सुसह्य असेल. इतर ‘जगांना’ स्वीकारणारे असेल. ह्या स्वीकारावर ठरणार आहे ‘आमच्या जगाचे’ भवितव्य !
***”””””*”

कोणताही समस्याग्रस्त काळ हा एका बाजूने सर्व बळ वापरून अडचणीचा सामना करण्यासाठी वापरायचा तसाच काही प्रमाणात तरी त्याला आत्मपरिक्षणाची किनार असायला हवी. जगण्याचा कोलाहल तीव्र झालेला असताना माणसांमधला चिंतनाचा भागही ठळक होऊ शकतो.म्हणून प्रत्येकाने आपल्या दिवसातला ठराविक भाग हा ह्यासाठी राखून ठेवला ठेवायला हवा. ह्यासाठी पद्मासन घाला, श्वासावर लक्ष द्या अशा क्रिया करायलाच हव्यात असे नाही. पण गेलेल्या दिवसाकडे काहीसे परखडपणे आणि निर्लेपपणे पहाण्याचा प्रयत्न करावा. ह्या चिंतनामध्ये नेमके मुद्दे कोणते असावेत?

• आजच्या दिवसामध्ये वैयक्तिक आरोग्य राखण्यासाठी काय केले?
• इतरांशी सहकार्य केल्याचे किती आणि कोणते प्रसंग घडले?
• आज घरच्यांसाठी, बाहेरच्यांसाठी कोणती निरपेक्ष मदत केली का?
• आज व्यवसायासाठी, छंदासाठी, अभ्यासासाठी, विरंगुळ्यासाठी कसा आणि किती वेळ दिला गेला?
• आजच्या दिवसात अनुभवलेल्या टोकाच्या नकारात्मक भावना कोणत्या होत्या? (प्रसंग आठवावे) त्याबद्दल आता मला काय वाटते?
• आजच्या दिवसात अनुभवलेल्या सुखद भावना कोणत्या? अशा प्रसंगांमधून मी काय शिकलो?
• आज आखलेला कार्यक्रम पूर्ण झाला का?

ह्या मुद्द्यांमध्ये तुम्ही स्वतःची भर घाला. स्वतःच्या विचार, भावनांचे ऑडिट घेण्याचा रोजचा प्रयत्न बांधेसूद व्हावा म्हणून हे मुद्दे आहेत. अर्थातच ह्यानंतर उद्याची उद्दिष्टे, प्राधान्य आणि योजना येईल.त्यानंतर मनाला शांत वाटेल असे काहीही डोळ्यासमोर आणा. नम्रता आणि कृतज्ञता जागृत होईल असे गद्य किंवा पद्य गुणगुणा. ह्यात स्तोत्रे वगैरे असायलाच हवीत असा अट्टाहास नाही.

कोणताही माणूस परिपूर्ण नसतो. पण म्हणून त्याने स्वतःच्या अपूर्णता स्वीकारून सुधारणा करू नये असे नाही. तसेच असलेल्या गुणकौशल्यांमध्ये वाढही करतच रहावी. असे झाले तर रोज रात्री मिटणारे आणि सकाळी नव्याने उमलणारे त्याचे जग कधी प्रकाशाने तेजाळलेले किंवा ढगांनी झाकोळलेले असेल तरी त्याचा दृष्टिकोन मात्र नवीन आणि ताजा असेल . . . नव्या दिवसाला नव्या हिंमतीने सामोरे जाण्यासाठी..

***********

करण्याचे दिवस,कळण्याचे दिवस:भाग १६, अवघा रंग एक झाला.

लॉकडाऊनचे दिवस वाढत आहेत तसा त्यातला नवीनपणा उतरणीला लागला आहे आणि ‘हे कधी संपणार’ हा प्रश्न जास्त ताकदीने उसळी मारायला लागला आहे. म्हणून काही व्यूहरचना वेगळ्या पद्धतीने करायला लागणार हे उघड आहे. उदाहरणार्थ, घरी करायच्या कामाचे आता रुटीन लागले आहे. त्यात एकसुरीपणा आणायचा नसेल तर छोटेछोटे बदल (Variations) करायची ही वेळ आहे. म्हणजे एक दिवस मी कचरा काढणे, माझ्या मुलाने लादी पुसणे. दुसऱ्या दिवशी ह्याच्या उलट. तिसऱ्या दिवशी दोन खोल्यांची केर लादी मी तर दोन खोल्यांची त्याने करायची. स्वयंपाकाच्या ड्यूटीचेही आम्ही क्रम केलेत. आणि प्रत्येकाने कोणता पदार्थ कधी करायचा त्या रचनेत बदल . . . एक तत्व लक्षात येत आहे . . . विना अनुरूप भावनेच्या कृतीचा लगेच कंटाळा येतो. अनुरूप भावना आणि योग्य विचारांची जोड मिळाली तर वर्तनाला एक डौल येतो.

व्यायामाचे उदाहरण घेऊ. घरच्याघरी व्यायाम करताना त्याकडे शिक्षा म्हणून पहाण्यापेक्षा ‘आवश्यकता’ आणि ‘विरंगुळा’ ह्या दोन्ही पद्धतीने पहायला हवं. हालचाली करत असताना, ‘ही माझ्या शरीराशी बोलण्याची संधी’ असं म्हणावे. व्यायामा नंतर येणाऱ्या घामेजलेपणाकडेही समाधानाने पहावे. भावनांची भर घातल्या खेरीज वर्तन आरोग्यदायी होत नाही. हाच नियम आपण रोज घ्यायच्या गोळ्या औषधांना ही लागू करू शकतो. “मी गोळ्या घेतो कारण त्यामुळे मला नॉर्मल रहायला मदत होते म्हणून . . . गोळ्या घेणे ही शिक्षण नसून माझी मला रोज दिलेली आरोग्यभेट आहे . . . गिफ्ट” असे म्हणावे.
औषधी गोळ्या तयार करणाऱ्या कंपन्या, रुग्णाच्या मनाचा बारकाईने विचार करतात. त्याप्रमाणे ह्या कंपन्या गोळी अथवा कॅप्सूलचा रंग ठरवतात. झोपेच्या गोळ्यांचे रंग गुलाबी, मंद निळा, किंवा मोरपिशी असतो. टॉनीकच्या गोळ्या नेहमी लाल किंवा पिवळ्या रंगांच्या असतात. ह्या रंगांसोबतही भावना जोडलेल्या आहेत. म्हणजे आपल्याला जाणीव असो वा नसो, आपल्या कृतीच्या मागे असणाऱ्या भावना आणि विचार, त्यांचा परिणाम साधतच असतात.

एखाद्या आजाराकडे पहाण्याची व्यक्तीची मनोभूमिका अतिशय महत्त्वाची आहे. व्हायरल आजारांपासून ते कॅन्सरपर्यंत अनेक शोध-पहाण्या हे सत्य अधोरेखित करतात. बऱ्याच वेळा, आजार होणे आपल्या हातात असणार नाही. सर्व काळजी घेऊनही एखाद्या व्यक्तीला कोरोनाची लागणही होऊ शकते. पण असे झाल्यावर टोकाची चिंता किंवा बेपर्वाई न दाखवता आजाराला वास्तववादी पद्धतीने सामोरे जाणे महत्त्वाचे. गेल्या वीस वर्षांमध्ये झालेले शास्त्रीय संशोधन आपल्याला अजून एक पाऊल पुढे नेते आहे. व्यक्तीचे भावनिक नियोजन आणि रोगप्रतिकारशक्ती ह्यांचा थेट संबंध आहे असे शास्त्रज्ञांना दिसून आले आहे.
कोणताही रोगजंतु (Bacteria) किंवा विषाणू (Virus) आपल्या शरीरात प्रवेश करतो तेव्हा त्याची खबर मिळते रक्तातल्या पांढऱ्या पेशींना. ह्या पेशी ‘ओळखतात’ही हा बाहेरून आलेला शत्रू आहे. रक्षकपेशी दोन प्रकारच्या असतात. एक गट ह्या शत्रुवर हल्ला करतो तर दुसरा गट, ह्या हल्ल्याचं स्वरूप समजून घेतो. पुन्हा असा प्रसंग आलाच तर रक्षणासाठी कोणती तयारी करावी लागेल ह्याची योजना बनवत रहातो. एक गट आपत्कालीन नियंत्रण करतो तर दुसरा दीर्घकालीन उपाय. ह्या पांढऱ्या पेशी जितक्या कार्यक्षम तितकी माणसाची रोगप्रतिकारशक्ती दणकट. योग्य आहार, व्यायाम, सवयी ह्या सगळ्याचे महत्व त्याचसाठी. आता विज्ञान आपल्याला सांगत आहे की ह्या पेशींना बळकट ठेवण्यासाठी व्यक्तीची भावनिकताही तितकीच महत्त्वाची आहे.

माणसांवर प्रयोग करण्याआधी प्रयोगशाळेमध्ये वर्तनाच्या संदर्भातले अनेक प्रयोग विशिष्ट प्रजातिच्या उंदरांवर केले जातात. शास्त्रज्ञांनी ह्या प्राण्याचे दोन गट केले. स्पर्शाची ऊब सतत मिळेल असं Cuddling Environment एका गटाला दिले. त्याच बरोबर ध्वनी, प्रकाश, वातावरण ह्यातला मोकळा खेळकरपणा दिला. दुसऱ्या गटाला मात्र ह्या गोष्टींपासून वंचित ठेवण्यात आलं. त्यानंतर दोन्ही गटांना जंतु टोचले गेले तेव्हा ‘ऊबदार’ गटाच्या रक्षकपेशी जास्त कार्यक्षम आढळल्या. त्यानंतर ह्या प्रकारचे प्रयोग ‘मानवप्राण्यांवर’ केले गेले. परीक्षेला बसणाऱ्या विद्यांर्थ्यांच्या ताणाचे पृथ:क्करण केले गेले. अतिरिक्त तणाव (Distress), आवश्यक वास्तवादी तणाव (Eustress) अगदी टेन्शनचा अभाव (Nilstress) . . . ह्या गटांना सर्दीच्या व्हायरसचा ‘डोस’ दिला गेला . . . म्हणजेच मुद्दाम संसर्ग केला गेला. आवश्यक तणाव असणार्‍या व्यक्तींना सर्दी न होण्याचे प्रमाण तर लक्षणीय होतेच पण ह्या गटातल्या ज्या व्यक्तींना सर्दी झाली ती लवकर बरीसुद्धा झाली. इन्फ्लूएन्झा किंवा फ्लू झालेल्या नोकरदार आणि व्यावसायिक माणसांच्या गटाची एक पहाणी करण्यात आली. ज्यांना कामावर जाण्याची निकड, मनोमन पटली होती त्यांची प्रतिकारशक्ती म्हणजे Antibody Response सर्वात सशक्त होता. कामावर जाण्याची निकड ‘फक्त असून’ चालत नाही तर ती मनोमन पटावी लागते हे महत्त्वाचे. डॉ. स्टिव्ह कोल ह्यांनी व्यक्तीमत्त्वातले गुणधर्म आणि रोगप्रतिकारशक्तीचा बळकटपणा ह्यांचा एक व्यापक अभ्यास केला. Conscientiousness म्हणजे निष्ठापूर्वक आणि समर्पणवृत्तीने कोणतेही काम करणे हा गुणधर्म ज्यांच्यात जास्त होता त्यांच्यावर संसर्गाचा हल्ला झाला तरी त्यांची CRP म्हणजे C Reactive Protein ही चांचणी असे सांगत होती की त्यांची अंतर्गत रक्षकव्यवस्था अधिक सजग आणि चुस्त होती अशी आव्हाने घेण्यासाठी. आपापले काम निष्ठेने करणाऱ्या लाखो भारतीयांसाठी हा दिलासा किती महत्त्वाचा आहे आजच्या परिस्थितीमध्ये. अजून एक पहाणी अशी आहे जो दर्शवितो की जी मंडळी एकमेकांच्या आकंठ प्रेमामध्ये बुडालेली असतात म्हणजेच प्रणयभावी प्रेमाचा (Romantic Love) अनुभव घेत असतात त्यांची रोगप्रतिकारशक्ती दुणावते आणि सामान्य आजार होण्याची शक्यता कमी होते.

रोपणशस्त्रक्रिया (Transplant) झाल्यावर तसेच काही तर्‍हेच्या कर्करोगांमध्ये, रोगप्रतिकारशक्‍ती दाबून टाकणारे उपचार द्यावे लागतात त्याला म्हणतात, Immunosuppressant Therapy अशा रुग्णांमध्ये चिंत्यारोग (Anxiety), नैराश्यपीडा (Depression) ह्या आजारांचा प्रभाव खूप जास्त प्रमाणात होता.
अनेक वर्षे आपल्याला ठाऊक असलेले वाक्य उलटे फिरवून म्हणायची वेळ आली आहे ‘Sound Body in Sound Mind’ म्हणजेच माणसाचे आरोग्य आणि रोगप्रतिकारशक्तीचे रहस्य समजून घ्यायचे तर शरीर आणि मन हे दोन कप्पे आहेत हा ग्रह दूर ठेवायला हवा. आज विज्ञान आपल्याला ह्या दोहोंची अभिन्नता दाखवत आहे. जर दुःखद भावनांचा नकारात्मक परिणाम रोगप्रतिकारशक्तीवर होत असेल तर सुखद भावनांचा उत्तम परिणामही व्हायला हवा. ह्या विषयावरही भरीव संशोधन होत आहे. माणसाची समाधानाची भावनासुद्धा एकाच पठडीतली नसते.

वस्तुंच्या आणि सुविधांच्या उपभोगातून मिळते त्याला आपली परंपरा म्हणते सुख. त्याला शास्त्रज्ञ म्हणतात Hedonic Pleasure. एक विशिष्ट ध्येय पकडून त्यामागे लागताना आणि ते सिद्धीस गेल्यावर जे समाधान मिळते ते अधिक अर्थपूर्ण असते. त्याला म्हटले आहे Eudynomic Pleasure. पॅडमॅन चित्रपटातला लक्ष्मी हा नायक स्त्रियांसाठी सॅनिटरी नॅपकिन्स बनवण्याचे यंत्र आणि कंपनी काढण्याच्या ‘वेडाने’ झपाटला जातो. स्वतःला पैसे मिळायला हवेत हा हेका मागे पडतो. त्याचे ध्येय त्याच्या जगण्याला अर्थ देते. चित्रपटाच्या शेवटी तो संयुक्त राष्ट्रांच्या सभेमध्ये त्याच्या खास इंग्रजीत भाषण करतो. तेव्हा त्याचे समाधान हे ‘ध्येयसिद्धी’चे असते. नेमका असाच खोल समाधानाचा क्षण ‘इंग्लिश हिग्लीश’ ह्या चित्रपटाच्या शेवटी केलेल्या इंग्रजी भाषणातच त्या गोडबोलेबाईंनी (श्रीदेवी) दाखवलेला आहे. शास्त्रज्ञांचे म्हणणे असे की सखोल असा आनंद आणि उपभोगांवर आधारीत सुख ह्याचा समतोल ज्यात आहे ती स्थिती रोगांना प्रतिकार करणाऱ्या संस्थेलाही बळकट करते. भौतिक सुखांना पार पाठी ठेवत फक्त आत्मविकासाचे ध्येय ठेवणाऱ्या सर्व संन्याशांच्या नावापुढे ‘आनंद’ हा प्रत्यय लावण्याची प्रथा ह्यातूनच पडली आहे.

तर थेट पांढऱ्या पेशींवर प्रभाव पाडणाऱ्या अर्थपूर्ण आनंदाचा एक भाग असतो ‘कल्पकता.’ जिथे माणसाचे मन कल्पक बनते तेव्हा आधी न सापडलेले पर्याय अचानक दिसतात. फक्त समस्या सुटते असे नाही तर त्यातून ‘ युरेका !’ नावाचे खास समाधानही निर्माण होते . . . संकटसमयी नवीन तोड काढणारा माणूस आपोआप नेतृत्वाच्या पातळीला जातो.

शास्त्रज्ञांना असेही दिसून आले की Altruistic Goal म्हणजे आपलपोट्या स्वार्थाच्या पलीकडे पहाणारे ध्येय असले तर शरीराची साथ मिळते. निरोगीपणा वाढतो. गांधीजींसारखा माणूस एकीकडे स्वतःचा आहार, विहार, वाणी, रहाणी यावर प्रयोग करत असताना दुसरीकडे स्वतःचे ध्येय अधिकाधिक विशाल करत पुढे जात असतो. म्हणजे ‘समाधाना’चा हा अजून एक पैलू.

हाती घेतलेल्या कामामध्ये माणूस जेव्हा तनमन ओतून रममाण होतो तेव्हा जे समाधान निर्माण होते त्याला म्हणूया ‘तन्मय आनंद.’ हे उच्च प्रतीचे समाधान आहे असे अध्यात्म तर म्हणत होतेच पण आता विज्ञानही म्हणते आहे. आपली मूलभूत कर्तव्ये पार पाडल्यानंतर मिळणारे समाधान म्हणजे ‘कृतार्थता’ आणि स्वतः सोबत अनेकांच्या जीवनामध्ये विकास परिवर्तनाचे बीज पेरले गेले तर अनुभवाला येते ती ‘सार्थकता.’

ह्या सार्‍याचा रोगप्रतिकारशक्ती आणि आरोग्य ह्याबरोबरच संबंध असतो, दीर्घायु होण्याशी सुद्धा. मिहाय चिकझेनमिहाय ह्या गंमतीदार नावाच्या संशोधकाने शिकागो विद्यापीठामध्ये तन्मय आणि सार्थक जीवन जगणाऱ्यांची एक जागतिक शोध पहाणी हातात घेतली. त्यातून जे पुस्तक निर्माण झाले त्याचे शीर्षक आहे ‘FLOW’ . . .
स्वीकारलेल्या कृतीमध्ये माणूस मग्न झाला की सहजता आणि गुणवत्ता एकमेकांसोबतच जन्माला येतात हे आपल्याला बहिणाईच्या ओव्यांनी सांगितले आणि गाडगेबाबांच्या स्वच्छतेनेदेखील. अशा कर्मयोग्यांचे वर्णन करताना ज्ञानेश्वर म्हणतात की कृती करतानाची ह्यांची एकरूपता इतकी टोकाची की वाटावे कृतीच्या शेवटाला येणाऱ्या परिणामांसाठी हे अधाशी, आतुर झालेत . . . आणि कृती संपल्यावर पहावे तर इतके निरीच्छ की जणू जे केले ते ह्यांनी केलेच नाही . . . “मी नाही काही केले, जे घडले ते घडून गेले” असा जो भाव आहे त्याला आधुनिक संशोधकांनी म्हटले आहे ‘Optimal Experience’ आणि अशा अनुभवांच्या प्रवाहाला म्हटले आहे,’The FLOW.’

उच्च समाधानाचा अनुभव देणाऱ्या ह्या प्रक्रियेमध्ये कोणते पैलू दिसतात हे पहाण्यासाठी विविध वयोगटातील, विविध व्यवसायातील आणि विविध देशांच्या स्त्रीपुरुषांची एक निरीक्षण-परीक्षण आणि संवाद पहाणी करण्यात आली. त्यात विलक्षण सातत्याने समोर आलेले मुद्दे असे . . .
ही माणसे स्वीकारतानाच भविष्यासाठीचे अर्थपूर्ण उद्दिष्ट स्वीकारतात (सामाजिक स्वच्छता – गाडगेबाबा) किंवा अत्यंत साध्या सवयीमध्ये अर्थ निर्माण करतात (बहिणाबाई, कबीर, सावता माळी, गोरा कुंभार इ.). त्यांचा प्रत्यक्ष कृतीचा अनुभव हा त्रासदायक, अडचणीचा असला तरी ही मंडळी त्रासिक वृत्तीला मागे ठेवू शकतात. प्रत्येक क्षणाला ते अधिकाधिक दर्जेदार आणि सुंदर आणण्याचा प्रयत्न करतात. त्यांचे ध्येय जरी त्यावेळी अवघड आणि शक्यतेपल्याड वाटत असले तरी त्याचा परिणाम ते स्वतःच्या मग्नतेवर होऊ देत नाहीत. त्यांच्या वर्तनातच एक डौलदारपणा येतो आणि ते आपोआपच अप्पलपोट्या स्वार्थाच्या पकडीतून मुक्त होत जातात. पण असे झाल्याने त्यांचे प्रभाव क्षेत्र वाढते, कमी होत नाही.

विनोबांनी सांगितले आहे की स्थितप्रज्ञ जेव्हा फळाचा त्याग म्हणजे त्यावरचा मालकीहक्क सोडतो तेव्हा तो अनंतपटीने फळ मिळवतो. अशा व्यक्तींना दिर्घ आयुष्य आणि आरोग्य मिळते असे विज्ञानही सांगते. नॉर्मन कझीन्स ह्या संशोधकांनी अशा ‘समृद्ध’ ज्येष्ठजनांचा एक अभ्यास केला. हे संवाद त्या काळात टिव्हीसाठी चित्रीतही केले गेले होते. आयुष्याबद्दलचा मोह सोडूनही समृद्ध आयुष्य जगणाऱ्या व्यक्ती तुमच्या आणि माझ्या आजूबाजूला आहेतच की. त्यांच्याकडून आपण ही निरोगी जीवननिष्ठा घेऊ शकतो. पंचाहत्तरीच्या पार गेलेला बाबा (डॉ. अनिल अवचट) घरात बसल्याबसल्या नवीन अभ्यास करतोय. लेख लिहितोय . . . नुकत्याच गप्पा मारत होतो वीणाताई गवाणकरांबरोबर . . . काही पर्यावरणक्षेत्रातल्या एका अनाम कार्यकर्त्याच्या जीवनाचा अभ्यास करताहेत उत्कटतेने . . . आणि माझे एक सर, डॉ. विजय आजगावकर . . . वयाच्या ९१ व्या वर्षी त्यांनी मला कालच, कोरोना संबंधातली, Clinical History कशी घ्यायची ह्याची प्रश्नावली करून पाठवली. त्यातले काही बारकावे सध्याच्या प्रश्नमालिकेमध्ये नाहीत . . . सरांना ते उमजले. कारण तीन दशके कस्तुरबा रुग्णालयात ते मानद प्राध्यापक होते. स्वतःच्या आतमध्ये गेली अनेक वर्षे वसलेल्या कॅन्सरबरोबर दोस्ती करून जगणारे हे सर त्यांनी मला पाठवलेल्या मेलमधे लिहितात,

आपल्यावर निस्सीम प्रेम करणारे कितीजण
कळतनकळत समृद्ध करतात आपलं जगणं
प्रत्येक क्षणाला आगळे रूप देत,
रंग भरतात, शिल्प बनवतात.
फक्त डोळे उघडे ठेवून
बघत रहायचं आपण.
क्षणाला जाणून, जिवंत ठेवायचं.
जगणं आनंदाचा ठेवा बनवून.

एका बाजूला जगण्याकडे पहाण्याचा ‘साक्षी’भाव दुसरीकडे कृतज्ञता. अनुभव घेण्याची उत्स्फुर्तता आणि असोशी तरीही कायम . . . आणि हे सारे मृत्यूची अपरिहार्यता स्वीकारून पण भीती झुगारून . . . जीवन त्यांना कळले हो !