Between stimulus and reaction, within the mind, there lies a space, observed well known Psychiatrist Dr.Victor Frankel. In that space there exists ‘ a choice’ and that choice presents every person his/her freedom to THINK! What a precious insight from a subject expert who had undergone extraordinarily impossible flow of stressful events in his life, including counting his days (Meaningfully) in a German concentration camp during the second World War.
This is the most magical space to take us towards positive mental health, but most of us are only accidently aware of it, leave aside, nurturing it. In fact, appropriate use of this space, takes a person from “REACTION’ to “RESPONSE’. The first is impulsive while the second is ‘thoughtful’.
Take for example an elite athlete, representing her country in an important tournament. Even a split second without thoughtfulness can deprive her from a well deserved glory. At ‘Mission Excellence’, a sports psychology initiative of IPH, we strive to make our players ‘ Thoughtful’ and ‘Joyful’, so they are trained to think constructively at that crucial second. You will read more about this in this issue.
Developing this mental space sometimes starts from developing a physical space, where one is accepted as one is, without branding & labeling. Any individual recovering from a set back in life requires a place to hang on !… A cozy comfort where his/her motives are not challenged. A space that not only provides rest , but inculcates the zest for tomorrow.
‘TRIDAL hang out Caffe’ recently developed by IPH is one such space where there is a customized day-care for people recovering from mental illnesses including addictions. Trained therapists and accepting environment, can help this person develop that quite essential psychological space.
Sometimes developing this thinking space is a journey in itself, for a student of tenth or twelfth standard who is on the threshold of embarking on the career path. Its not only the student , but the entire family requires a lot of coaching. IPH has been in the process of imparting, ‘Career Guidance’ for the last thirty three years. After helping literally thousands of such families, we are now setting up our special cell to provide educational & career guidance ‘TAKE OFF’. This cell will operate from its own premises , Maitraghar, less than a kilometer away from IPH activity centre in Thane. More about this , in this issue, that you are reading.
And finally developing a ‘THINKING SPACE’ for the entire community. VEDH, annual life-skills conclave developed by IPH over last three decades, has become today a powerful launching pad to impart not only career guidance but priceless values to lead a meaningful life. Now in its 104th edition, across 10 cities of our State of Maharashtra, this platform brings together, unique creative individuals with their journey of life. The theme of Thane VEDH, this year is ‘ सार्थकाच्याशोधात’’ Quest for a meaningful life. In addition to the hundreds who will be part of this moving experience spread over a weekend, these sessions will soon premier on our exclusive YouTube channel, AVAHAN IPH…
All these and many more initiatives by IPH are to make all of us ‘THINK’ realistically and constructively. In a age old story, a man is bombarded with series of bad events, those of increasing intensity. Everytime his first reaction is “WHAT?….” Its disbelief, shock, sadness, disgust…. So many automatic painful emotions. Then this person goes back to his thinking space and comes out with a response, “So what!…”. Its calmness that comes out of acceptance, is not a blind defiance of reality. He has now prepared himself to generate alternatives and to deal with setbacks… One who arrives at ‘Ground Zero’, then starts discovering how to take off!….
आपल्या शरीराचा एक अतिशय महत्त्वाचा पण ज्याला काही त्रास होईपर्यंत आपण गृहीत धरतो तो अवयव आहे त्वचा ! आकारमानाने किती विस्तीर्ण. सगळ्या शरीराला झाकून टाकणारा. त्वचा म्हटले की आपल्याला कातडी, skin म्हणजे बाह्यत्वचा डोळ्यासमोर येते. पण तोंड उघडले की तिथपासून अंर्तत्वचा चालू होते. ती सुद्धा खूप महत्त्वाची. पण आपण बोलूया बाह्य कातडीबद्दल !
कोणत्याही कारणाने ‘खाज’ सुटली की त्वचा आपले अस्तित्व सिद्ध करते. सौंदर्याच्या प्रदेशात तर तिला खासच स्थान. त्वचेच्या Fairness वर सगळेच जण इतके कष्ट घेतात की त्यातले अर्धे कष्ट वागण्यातल्या Fairness वर घेतले असते तर . . . असे वाटते. त्वचेची निगा राखणे हे फक्त स्त्रीवर्गापुरते मर्यादित राहिलेले नाही. गोरा रंग म्हणजे सौंदर्य असे समीकरण रुढ झाल्यापासून काळ्या-सावळ्यांची खूपच पंचाईत झाली. पण ही एका बाजूने मुक्ततापण आहे . . . चाकोरीबद्ध सुंदरतेपासूनची.
ठोस गोरेपण आणि तकतकीत काळेपण ह्यांच्यामध्ये गव्हाळ, निमगोरी, किंचित सावळा असे अनेक कन्फ्यूजिंग शब्द तयार झाले. त्वचेचे सौंदर्य टिकवणारी आणि वाढवणारी एक संपूर्ण इंडस्ट्री तयार झाली. त्वचेच्या आजारांवर उपचार करणाऱ्या त्वचारोगतज्ज्ञांचाही ह्या ‘उद्योगा’त प्रवेश झाला. त्वचेचा रंग हा एक विषय, त्यावरचे केस हा दुसरा . . . ह्या त्वचेतून येणारा घाम हा तिसरा ! ह्या सगळ्यांमध्ये एक गोष्ट विसरली गेली की त्वचा म्हणजे मनाचा आरसा आहे. मन आनंदी असेल तर त्वचा सतेज राहते. स्वत:च्या त्वचारंगाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन कानकोंडा नसेल तर प्रत्येक त्वचा सुंदर दिसायला लागते.
त्वचा हा पुरातनकाळापासून माणसाचे संरक्षण करणारा अवयव आहे. हवामानाप्रमाणे त्यातील रंगद्रव्ये कमी-जास्त व्हायची. जीवनशैलीचाही त्यावर प्रभाव पडायचा. शरीरातून ज्या क्षारांचे उत्सर्जन होणे जरुरीचे त्यासाठी घामाची योजना झाली. तापमानातील बदलांना सामोरे जाण्यासाठी केसांची योजना होती. पुन्हा जे काम करायचे त्या प्रमाणात त्वचेचा मुलायमपणा आणि राठपणापण ठरवला निसर्गाने. अर्थातच भावनांच्या अभिव्यक्तीसाठी सुद्धा त्वचा तयार होतीच. ती रागाने लाल होऊ लागली तर लज्जेने आरक्त होऊ लागली. धोका दिसला तर केसांच्या ताठ उभे राहण्याने अंगावर शहारा येऊ लागला पण प्रिय व्यक्तीच्या प्रेममय स्पर्शाने अशीच प्रतिक्रिया झाली तर तिला रोमांच म्हटले जाऊ लागले. आदिमानवासाठी त्वचा हेच कपडे होते. तेच त्याचे पांघरून होते. तुमचे आमचे कपडे म्हणजे खरे तर त्वचेवरची एक अजून एक बाह्यत्वचा. गादी-ब्लॅंकेटचेही तसेच. टोपी-शिरस्त्राण म्हणजे सुद्धा त्वचाच एका अर्थाने . . . आतल्या त्वचेचे संरक्षण करणारी. बाह्यरंगावर घालायचे कपडे आणि त्यातून दिसणारी किंवा झाकली गेलेली त्वचा ह्यातून ‘सौंदर्य’ ह्या गोष्टीला नवेच डायमेन्शन मिळाले. आकर्षकपणा वाढवणारी आभूषणे आली . . . कपाळावरच्या त्वचेवर लावल्या जाणाऱ्या बिंदीलाच जवळ जवळ साडेचार हजार वर्षांचा इतिहास आहे . . . ही बिंदी आपल्याला जोडते थेट सिंधु संस्कृतीशी.
तर अशा ह्या त्वचा-संरचनेचे म्हणजे Dermal systemचे आजारही असतात. तूर्तास आपण इजा हा भाग बाजूला ठेवू. कधी ॲलर्जी, कधी इन्फेक्शन्स . . . तर कधी चक्क मनाची खवखव आणि त्यातून उठणारी खाज . . . कधी शरीरातील हार्मोन्सचे बदल. तर कधी स्वतःच्याच त्वचेबद्दलचा न्यूनगंड. कधी मनामधले भयगंड, दाबून ठेवलेली दुःखे ह्यांचा त्वचेवर होणारा परिणाम तर कधी त्वचेवरील रंगद्रव्यांच्या बदलांमुळे आलेली ‘कोड’ (Vitiligo) ह्यासारखी अवस्था . . . आणि त्याभोवती सामाजिक सामाजिक धब्बा, कलंक, Stigma.
एका बाजूने त्वचा म्हणजे शरीर आणि मनाला जोडणारे आवरण. दुसऱ्या बाजूने व्यक्ती आणि जग ह्या दोहोंमधला पहिला अंतरपाट . . . इतक्या महत्वाच्या अवयवाकडे आपण समजून-उमजून लक्ष द्यायला हवं. पण आपण काय करतो, आजार होईपर्यंत वाट पाहतो. त्वचेवर काही डाग आले, खाज आली, जखमा झाल्या तर त्वचारोगतज्ज्ञांकडे जाऊन गोळ्या आणि मलमे घेऊन येतो. त्वचेबरोबरचे आपले नाते नीट समजावून घेत नाही.
खरे तर त्वचेच्या रंगावर आधारित आहे जगातली एक ऐतिहासिक शोषणव्यवस्था. वर्णद्वेषावर किती साम्राज्ये फोफावली आणि किती निष्पापांचे बळी गेले. एकविसाव्या शतकातल्या आधुनिक म्हणवून घेणाऱ्या समाजाचे बिंग फोडण्याचे काम अजूनही त्वचेचा रंग करत असतो हे गुडघ्यावर बसून, भूमीकडे पाहत चिंतन केल्याशिवाय समजत नाही . . . म्हणून तर ह्या देहबोलीइशाऱ्याचा जन्म झाला.
माझी एक मैत्रीण- विद्यार्थिनी आहे त्वचारोगतज्ज्ञ. तिने मन आणि त्वचा ह्यांच्या नात्याचा अभ्यास करायला घेतला आणि एक पुस्तकच लिहिले ह्या विषयावर. आणि त्वचेच्या त्रासांवर उपचार करून घेणार्‍यांचा एक उपचारगट तयार केला तिने. त्या सर्वांना ह्या सर्वसमावेशक उपचारयात्रेमध्ये सहभागी करून घेण्यासाठी. तर ह्या ‘थेरपी-क्लब’च्या पहिल्या प्रतिरूप (Virtual) सभेसाठी तिने मला बोलावले होते पाहुणा-संवादक म्हणून. प्रश्नोत्तरांच्या कार्यक्रमामध्ये विषय निघाला माझ्या स्वतःच्या त्वचाविषयक आजाराचा आणि माझे लहानपण पुन्हा एकवार लख्ख उभे राहिले डोळ्यासमोर. वयाच्या सहाव्या वर्षी मला जबरदस्त ताप भरला होता. आणि महाप्रयत्नांनी हा ताप उतरल्यावर लक्षात आले की माझ्या दोन्ही पायांमधली शक्ती गेली होती. मला चालायला येत नव्हते. अनेक डॉक्टरांना दाखवून व्यायाम-मालीश असे उपचार करून वर्षभरात मी चालू लागलो पण माझी पावले वाकडी पडू लागली होती. शेवटी मुंबईतील हाजीअलीच्या COH म्हणजे Children’s Orthopaedic Hospital म्हणजे लहान मुलांच्या अस्थिव्यंग चिकित्सा रुग्णालयात माझ्या परिस्थितीवर निदानाची म्हणजे डायग्नोसिसची मोहर उमटली . . . मला Polio encephalitis म्हणजे मेंदुपर्यंत पोचलेला पोलिओ झाला होता. माझी ‘केस’ त्यांच्या साप्ताहिक सभेसाठी ठेवली होती. डॉ. संत, डॉ. राव, डॉ. मिरजकर, डॉ. मोकाशी, डॉ. देशपांडे अशी नावे आणि चेहरे मला आठवतात. उरलेले सगळे सफेद अॅप्रनमधले स्टाफ आणि विद्यार्थी. माझ्या बुद्धीवरच्या ‘न झालेल्या’ परिणामांबद्दल तिथे व्यक्त झालेले आश्चर्य माझ्या लक्षात आहे. पण पुढचा धक्का जरा वाईट होता. माझ्या दोन्ही पायांना आधारासाठी कॅलिपर्स लावायला लागणार होते. त्याकाळी हे कॅलिपर्स बनायचे चामडे आणि स्टील ह्यांच्यापासून. पायाच्या घोट्यापर्यंत येणारे जाड बूट . . . आणि गुडघ्यावरपर्यंत चामड्याच्या गोल घट्ट पट्ट्या . . . त्यांना आधार देणाऱ्या स्टीलच्या सळ्या.
हे सगळे शारीरिक दृष्टीने तर त्रासदायक होतेच पण त्याहून त्रासदायक होती ‘अपंगत्वा’ची भावना. सीओएच् मध्ये टेलिफोनवर काम करणारी एक शोभाताई होती. तिला तर माझ्यापेक्षाही खूप तगडे कॅलिपर्स होते. तरीही ती व्यवस्थित काम करायची. मी फॉलो-अपला गेलो की तिच्याकडे पाहत बसायचो. मात्र माझ्या आईने हे आव्हान पूर्ण ताकदीने स्वीकारले. दर दोन-तीन आठवड्याला हाजीअलीच्या खेपा मारायच्या. आठवड्यातून चार वेळा तळवलकरांच्या सांताक्रुझच्या व्यायामशाळेत खास व्यायामासाठी. आम्ही त्या काळात विलेपार्ल्यात राहायचो. पण वडीलमात्र व्यवसायासाठी मराठवाड्यामध्ये. पाटणकरसर नावाचे पार्ल्यामधले मसाज करणारे सर होते. त्यांची सत्रे . . . शिवाय शाळा-अभ्यास आहेच. ही सारी उलाढाल माझ्या मनाला अस्वस्थ करत जात होती . . . आणि माझ्या बोटांवर तसेच पायावर असंख्य खड्डे येऊन चट्टे उठायला लागले. आता कळते की मला Childhood Eczema नावाचा त्वचा त्रास होता. आधीच मी माझ्या ‘व्यंगा’ने झाकोळून गेलो होतो. त्यात हा त्रास. बोटांवरचे चट्टेही सहज दिसण्यासारखे . . . हवा बदलली की त्याच्यावर परिणाम व्हायचाच. पण मनातली हवा बदलली तरी व्हायचा हे आत्ता पाठी वळून पाहताना समजते आहे.
आता त्वचारोगतज्ज्ञांकडच्या भेटी सुरू झाल्या माझ्या आणि आईच्या. त्या औषधांनी तात्पुरता फरक पडायचा. पुन्हा तीच लक्षणे दुप्पट जोमाने परतून यायची. आई सतत असायची उपायांच्या मागे . . . माऊंट मेरीच्या जत्रेमध्ये मेणाचा हात आणि पाय देऊन प्रार्थना करायची. हा प्रयोगही तिने केला. ती गर्दी आणि ते चर्च मला अजूनही आठवते. त्यामध्ये एक नवे नाव कळले. गिरगावातल्या, बनाम लेनमध्ये दवाखाना होता डॉ. मि. ल. ढवळे ह्यांचा. मित्रचंद्र असे ह्या सरांचे नाव. ते गंभीर, रुबाबदार होते. त्यांचा होमिओपॅथीचा दवाखाना एका जुन्या इमारतीमध्ये होता. त्यांच्या केबिनमध्ये खूप पुस्तके असायची. ते वातावरण मला भारी वाटले होते. तिथे काहीतरी जादू होती. ढवळेसर काळजीपूर्वक तपासायचे. ते खूप हसायचे नाहीत पण त्यांचे अस्तित्व खूप दिलासा देणारे होते. या सगळ्याचा प्रभाव माझ्यावर नक्की पडला असणार. “मी पुरे म्हणेपर्यंत धीराने उपचार करत राहायचे” हा त्यांचा मंत्र आईने पुढची दोन वर्षे पाळला. दर चार आठवड्याला गिरगावची एक फेरी. येताना बॉम्बे बुकडेपोमधून पुस्तके आणायची वाचायला. एकदा काही कारणाने ढवळे सर दवाखान्यात नव्हते तर त्यांनी चेंबूरला त्यांच्या घरी बोलावले. गोलाकार बागेजवळच्या एका गल्लीत त्यांचा बंगला होता. उपचारात खंड पडू नये म्हणून त्यांनी तिथे बोलावल्याचे स्मरते. एका बाजूने आईने आणि तिच्यामुळे मी हा उपचार नेकीने निभावला. शिवाय साबुदाण्याच्या गोळ्या खाणे हा तुलनेने चविष्ट उपचार होता. पुढे अनेक वर्षांनी सरांचा मुलगा डॉ. कुमार आणि सून डॉ. स्मिता माझे के.ई.एम्. रुग्णालयातले सिनियर्स बनले तेव्हा त्यांनाही मी ह्या गोष्टी सांगितल्या.
दरम्यानच्या काळात माझ्या आई-वडिलांनी माझ्या मनाची मशागतसुद्धा करायला घेतली होती. कॅलिपर्समुळे तुला खेळायला येत नाही तर मग काय करता येईल ? . . . मी तब्बल सात खेळांचे धावते समालोचन करायला शिकलो. आता शाळेच्या क्रिडामहोत्सवांमध्ये माझा सहभाग अपरिहार्य झाला. पार्लेटिळकमधल्या शिक्षकांच्या पाठबळावर कॅलिपर्स घालून नाटकात भूमिका केल्या. वक्तृत्व स्पर्धांमध्ये भाग घ्यायला लागलो . . . माझ्या वर्गातल्या मित्र-मैत्रिणींचा लाडका बनलो. कॅलिपर्ससकट टेबलाच्या अगदी शेजारी उभा राहून टेबलटेनिस खेळायला शिकलो. लोकलचा आणि बसचा प्रवास करायला लागलो.
थोडक्यात स्वतःबरोबरचे भांडण जसे शांत होत गेले आणि उपचारांचाही नियमित आणि मनोमन स्वीकार झाला तसे माझ्या त्वचेवरचे वादळ जे शमले ते आजमितीपर्यंत. ढवळेसरांनी ‘पूर्ण झाले’ असे म्हणेपर्यंत आईने तो पाठपुरावा सोडला नाही. पुढे अकरावीची परीक्षा झाल्यावर पायांवर शल्यक्रिया झाल्या आणि कॅलिपर्सदेखील सुटले. पण ते सारे घडले पुढच्या सीझन्समध्ये.
ह्या निमित्ताने माझी त्वचा आणि माझे मन ह्यांचे नाते हे मला पहिल्यांदाच कळले. त्वचेबरोबर मन लावते आत्मप्रतिमेचे नाते . . . मनातल्या ज्या कलहांना वाट मिळत नाही ते कातडीवाटे प्रकटतात. मनातल्या न्यूनगंडांवर तोडगा निघाला की त्वचारोगावरच्या उपचारांना जास्त चांगला प्रतिसाद मिळतो . . . मुख्य म्हणजे भावनिकआरोग्याचे प्रतिबिंब पडत असते त्वचेवर ! आता हे शब्द लिहितानासुद्धा मी थांबलो आणि माझ्या त्वचेकडे डोळे भरून पाहिले . . . ओठ विलग झाले. किंचित् हसले . . . मन आणि त्वचा एकमेकींबरोबरची मैत्री दाखवत होत्या जणू . . . एकजीव हास्यामधून !
(बत्तीस वर्षांपूर्वी ठाणे शहरामध्ये ‘वेध’ व्यवसाय प्रबोधन परिषदेची सुरुवात झाली. आज ‘जीवन की पाठशाला’ अर्थात विद्यार्थी, पालक, शिक्षक ह्यांच्यावर जीवनसंस्कार करणारे मनआरोग्याचे व्यासपीठ म्हणून हा प्रकल्प आकाराला आला आहे. महाराष्ट्रातील दहा प्रमुख शहरांमध्ये भरणाऱ्या ह्या उपक्रमाचे शतक महोत्सवी आवर्तन परभणी मध्ये दिनांक २० नोव्हेंबर २०२२ रोजी संपन्न होत/झाले असून दिनांक २७ नोव्हेंबरला नाशिक तर १७, १८ डिसेंबरला ठाण्यामध्ये लगोलग ही परिषद भरणार आहे. आयपीएच अर्थात इन्स्टिट्यूट फॉर सायकॉलॉजिकल हेल्थ ह्या संस्थेच्या ह्या प्रयोगाबद्दल सांगताहेत संस्थेचे संस्थापक, विश्वस्त आणि मनोविकासतज्ज्ञ डॉ. आनंद नाडकर्णी.)
एखाद्या कल्पनेचा जन्म जरी एका व्यक्तीच्या मेंदूमध्ये होत असला तरी ती कल्पना प्रत्यक्षात येणे, विकसित होत होत बहरणे हा प्रवास अनेकांच्या यथार्थ सहभागाशिवाय अशक्य. काळाचे सातत्य आणि आशयाचा दर्जा अशा दोन्ही निकषांना पूर्ण करत ‘वेध’ ज्यावेळी शंभरी गाठतो तेव्हा ह्या झाडाला फळे लगडलेली असतात. एखाद-दुसरे फळ नव्हे तर अनेक, त्यांची रास रचणारे अनेक हंगाम! . . . म्हणून तीन दशकांनंतर हा विचार करूया की ‘वेध’ने आम्हाला काय दिलं?
प्रारंभ करूया, मानसिक आरोग्याच्या चळवळीला झालेल्या लाभांपासून. आपल्या समाजातील ‘मानसिक आरोग्य’ ही संकल्पना तीन दशकांपूर्वी अडकली होती ती ‘मनोविकार म्हणजे मनआरोग्य’ ह्या अपूर्ण आणि ऱ्हस्वदृष्टीच्या मांडणीमध्ये. ‘मनोविकास’ हा खरे तर सुदृढ मनाचा पाया आहे असे ठामपणे सांगणारे उपक्रम जवळजवळ नव्हतेच. अशा परिस्थितीमध्ये ‘वेध’ने रस्ता पकडला, अकृत्रिम शैलीतल्या थेट संवादाचा. यशामागची तपस्या असो की अपयशातून शिकण्याचे शहाणपण; व्यवसायातील तन्मयता असो की संघ बांधणीतील उत्साह, परिस्थितीवर मात करणारी कल्पकता असो की विविध विकलांगतांचा खंबीर सामना करणारी चिकाटी . . . प्रत्येक माणसामध्ये एक शक्यता सतत दडलेली असते. अधिक चांगला माणूस बनण्याची. ती शक्यता ठळक करणारा हा उपक्रम आहे. माणसाच्या वर्तनाचे अनेक त्रासदायक पैलू मांडण्याची तर माध्यमांमध्ये चढाओढच चालू असते. आपुलकी, चांगुलपणा, आस्था ह्यांना आपण भोळसट आणि अवास्तव ठरवले. दर्जेदार उत्कृष्टतेला अपघात मानले. आणि उथळ कल्हईला सोन्याचा दर्जा दिला. पण ह्याच वास्तवातली शेकडो ‘आदर्शवादी-वास्तववादी’ मंडळी ‘वेध’ने हेरली आणि समाजाच्या पुढे आणली. ही संख्या साडेसातशे संवादांच्या पुढे असून त्यातील साडेतीनशे मुलाखती आपण अनुभवू शकता (आवाहन आयपीएच ह्या युट्युब चॅनेलवर नि:शुल्क).
विकासाच्या वाटेवरच्या कार्यरत प्रवाशांना सातत्याने प्रकाशात आणून त्यांच्याद्वारे, सुदृढ मनाचा व्यापक संदेश देणारे व्यासपीठ बनले वेध. Distress म्हणजे मानसिक तणाव आणि विसंवादाचा सामना करतानाही स्वतःचे ध्येय गाठणाऱ्या अनेकांच्या कहाण्या सांगणारे ‘वेध’ हे एक माध्यम बनले.
ठाण्यामध्ये (आणि नंतर पुणे, नाशिक ह्या शहरांमध्येही) आयपीएच संस्थेच्या सेवांचा व्यापक सामाजिक स्वीकार झाला आणि होत आहे त्यामध्ये वेधचा मोठा वाटा. वेधला येणारे हजारो प्रेक्षक, निरलसपणे काम करणारे असंख्य स्वयंसेवक, मनआरोग्य क्षेत्रातील व्यावसायिक ह्या साऱ्यांच्या सहभागाने मानसिक आरोग्य विषयक Stigma म्हणजे पूर्वग्रहदूषित दृष्टिकोन कमी झाला. अनेकांची पावले फक्त आमच्या संस्थेकडेच नव्हे तर अन्य व्यावसायिकांकडे सुद्धा मदतीसाठी वळू लागली. आणि हे सारे एका नव्हे तर अनेक शहरांमध्ये होऊ लागले. ‘करीयर’ नावाच्या प्रवासाला भौतिक यश, प्रतिष्ठा ह्यापासून मुक्त करून ‘उत्कृष्टतेच्या ध्यासा’कडे नेणे हे सुद्धा वेधचे एक फलित आहे असे म्हटले पाहिजे. विद्यार्थी म्हणून ‘वेध’ अनुभवलेले अनेक विद्यार्थी आज ह्या उपक्रमाचे सक्रिय हितचिंतक आणि स्वयंसेवक बनले आहेत. त्यातील काही गेल्या काही वर्षांमध्ये Faculty अर्थात् पाहुणे म्हणून व्यासपीठावर येऊ लागले आहेत. आपल्या स्वतःच्या कमाईतून वेधला आर्थिक हातभार लावणारे अनेक आहेत. असे Role Models म्हणजे अनुकरणीय व्यक्तिमत्त्वे सादर करताना ‘वेध’ने हेही दाखवून दिले की अर्थपूर्ण आणि आकर्षक सादरीकरण असेल तर सर्व वयोगटातील आणि सर्व स्तरावरील लोक ‘ज्ञानानंदा’साठी हजारोंच्या संख्येने एकत्र येऊ शकतात. मनोरंजनाकडून (Entertaiment) ज्ञानरंजनाकडे (Edutainment) नेणारा प्रयोग म्हणून वेधकडे पाहायला हवे.
‘वेध’च्या निमित्ताने आमच्या संस्थेतील सर्वांना ‘उपक्रम नियोजन’ अर्थात् ‘Event Management’ चा अनुभव मिळू लागला. कमीतकमी गोष्टी, बाह्य कंत्राटी स्वरूपामध्ये देऊन जास्तीतजास्त गोष्टी स्वतः करायच्या ही सवय लागली. स्टेजचे डिझाईन असो की प्रसिद्धी यंत्रणा, निधी उभारणी असो की अल्पोपहार व्यवस्था . . . सारे काही स्वयंसेवी उत्साहाने करायचे. ‘वेध’ मुळेच ‘आवाहन’ ह्या दृकश्राव्य विभागाला स्वतःचा चेहरा मिळाला. मनआरोग्यावरची पन्नास गीते माझ्याकडून लिहून झाली आणि त्यातील बहुतेक गाण्यांना चाली लावता आल्या. ‘वेध’च्या प्रत्येक शहरात ही गाणी गाणारे वाद्यवृंद तयार झाले. अनेक शाळांच्या उत्सवांमध्ये ही गाणी सादर केली जाऊ लागली . . . आणि ह्या कामाचा उगम कसा झाला तर संगीताचा वापर करून प्रेक्षकांना तालावर आणून शिस्त लावावी म्हणून. अगदी सुरुवातीच्या वर्षांमध्ये गाणेही मीच म्हणायचो आणि ढोलकीही मीच वाजवायचो.
साडेसातशे संवादांचे नियोजन आणि त्यातल्या सर्वांबरोबर झालेली दोस्ती हा तर माझा अफाट फायदा! . . . आपापल्या कारकिर्दीमध्ये उमेदवारीच्या काळात असताना ‘वेध’ मध्ये आलेली आणि नंतर विख्यात झालेली अनेक नावे आहेत. नागराज मंजुळेंपासून तर मॅगसेसे पुरस्कार विजेत्या सोनम वांगचुक ह्यांच्यापर्यंत. ह्या संवादांमुळे माझ्या रसिकतेमध्ये, जाणतेपणामध्ये मोठी समृद्धी आली.
ह्या साऱ्या अनुभवातून जाता जाता आम्ही ‘वेध’चे नियोजन नेमके कसे करावे ह्याचे पद्धतशीर रेखाटन करणारी पुस्तिका तयार करू शकलो. (SOP अर्थात् Standard Operating Procedures) आणि त्यामुळे नव्या शहरातील कार्यकर्त्यांचे प्रशिक्षण करणे सोपे जाऊ लागले. अर्थात उत्तम आखणी करूनही आयत्यावेळी येणाऱ्या अनेक अडचणींमुळे आम्हा सर्व कार्यकर्त्यांचे आपत्तीकालीन नियोजन (Crisis Management) उत्तम झाले आणि होत आहे. अशा अनुभवांवर वेगळे पुस्तक लिहिता येईल. वेधचा उपक्रम आपल्या शहरात आयोजित करायचा तर त्या शहरातील इच्छुक कार्यकर्त्यांसाठी साधारणपणे दोन वर्षांच्या कालावधीत त्यांनी काय करावे ह्याचा आराखडा तयार झाला आहे. ह्याचा दीर्घकालीन लाभ असा की तशी तयारी असलेले गटच टिकतात आणि पुढे जातात. अनुभवातून आलेल्या शहाणपणांमधले हे एक.
पूर्वी आम्हा मनोविकारतज्ञांना, वेड्यांचा डॉक्टर म्हटले जायचे आणि ओळखीचे लोकही सामाजिक समारंभात दूर पळायचे असे सांगितले जाते. ‘वेध’सारख्या उपक्रमांमुळे मला ह्याच्या बरोबर उलटा अनुभव येत असतो. मानसिक आरोग्यक्षेत्रात काम करणाऱ्या आमच्यासारख्यांची ओळख, ‘मनोविकासतज्ज्ञ’ म्हणून होऊ लागली त्यात ‘वेध’चा मोठाच वाटा आहे.
पण अर्थात मौल्यवान ठेवा कोणता असे विचाराल तर सांगतो आता! . . . वेधच्या व्यासपीठावर आलेल्या, खास व्यक्तीबरोबर माझा संवाद सुरू होतो. हळूहळू आमची लय जुळत जाते. आता आमच्या दोघांच्या अस्तित्वामध्ये समोरचा प्रेक्षकवर्ग भावनेने जोडला जातो आहे असे जाणवायला लागते. माझ्या वृत्ती एकतान होतात. मन अतिशय शांत आणि तरीही दक्ष असते. व्यक्ती विरघळायला लागतात . . . आशय आणि भावनांचे नृत्य सुरू असते. अशा अवस्थेत ती मुलाखत संपते.
प्रेक्षक म्हणतात, हा अनुभव काही वेगळाच होता. खरंच, प्रत्येक अनुभव माझ्यासाठीही आगळाच असतो. संवादातून माझ्यामधले आणि सर्वांमधले ‘चांगलेपण’ जणू सायीसारखे तरंगायला लागते. म्हणूनच तर आपण ‘वेध’ला म्हणतो सद्भावनेचे सामूहिक व्यासपीठ!
प्रत्येक संस्कृतीमध्ये सद्भावाच्या परंपरा असतात. त्या अखंडपणे वाहत रहातात. तीरांवरच्या सुखदुःखांना कधी मायेने पहात तर कधी सामावून घेत. ‘नर्मदा-परिक्रमा’ ही अशीच एक परंपरा आहे. भारतीय सभ्यतेमध्ये सद्भावाची अनुभूती घ्यायची तर त्यानुसार वर्तनही करणे आवश्यक मानले आहे. अपॉइंटमेंट न घेता येणाऱ्या पाहुण्याची म्हणजे ‘अ-तिथी’ची मनोभावे म्हणजे आदराने काळजी घेण्याला ‘आदरातिथ्य’ म्हटले आहे. आपल्या तत्त्वज्ञानाचे वैशिष्ट्य असे की सद्वर्तनाला आत्मशोधाचे साधन मानलेले आहे. कारण सद्भाव मनामनांना जोडतो. पूलाने जोडायचे तर दोन तीरांमध्ये एकमेकांबद्दलची ‘आत्मीयता’ असणे आवश्यक . . . आणि ‘आत्मीयता’ निर्माण व्हायची तर त्या पूलाच्या एका टोकाने तरी ‘जीवम्’ म्हणजे संकुचित ‘मी’पणापासून ‘आत्मन’ म्हणजे व्यापक ‘सर्व’पणाकडे जायला पाहिजे. ह्यामधला महत्त्वाचा टप्पा आहे ‘वयम्’ म्हणजे दोन व्यक्तींचे आत्मीयतेने जुळून येणे. संस्कृत भाषेचे हे वैशिष्ट्य आहे की एकवचन आणि बहुवचन ह्यामध्ये, ‘one to one communication’ चा टप्पाही घेतला आहे. ‘सहना भवतु’ हा शांतिमंत्र त्यावरच तर आहे.
मुद्दा असा की, एखादी व्यक्ती जेव्हा स्वतःमधला सद्भाव जागवते, तेव्हा तो दुसऱ्यापर्यंत पोहोचतो. त्याची सद्भावाची वृत्ती वाढत जाते. हळूहळू ती अनेकांपर्यंत पोहोचून तिचाच समूह बनतो. ह्या प्रक्रियेचे पोषण करणाऱ्या गतीशील (Dynamic) परंपरेमधली एक आहे ‘नर्मदा परिक्रमा.’ ह्या परिक्रमेचा अनुभव घेतल्यावर माणसे त्यांच्या वैचारिकतेनुसार, भावनिकतेनुसार विकासासाठी बदलतात. काही जण त्या बदलाला नंतर घडी करून कपाटात ठेवतात. मात्र काही जण ह्या अनुभवातून स्वतःसाठीचे नवे जीवनवस्त्र विणायला घेतात. ह्या गटाचे प्रतिनिधित्व करतात प्रस्तुत पुस्तकाच्या निमित्तमात्र लेखिका भारतीताई ठाकूर!
सुमारे सतरा-अठरा वर्षांपूर्वी म्हणजे २००५ साली भारतीताईंनी नर्मदा परिक्रमा केली. त्यानंतर त्यांच्याशी मनोसोक्त गप्पा मारण्याचा योग आला होता. ‘वेध’ ह्या आमच्या इन्स्टिट्यूट फॉर सायकॉलॉजिकल हेल्थ ह्या संस्थेच्या उपक्रमामध्ये ‘सावध-साहस’ ह्या सूत्रावर झालेल्या परिषदेतील हा संवाद AVAHAN IPH ह्या यु-ट्युब चॅनेलवर पहायला-ऐकायला उपलब्ध आहे. त्या मुलाखतीमध्ये भारतीताईंनी जे अनुभव सांगितले होते त्यातून एक धागा जाणवत होता की भारतीताई जे काही शोधत आहेत स्वतःच्या प्रवासात, त्याला गती दिली आहे ह्या परिक्रमेने. त्यांनी लिहिलेल्या परिक्रमेवरच्या पुस्तकात त्यांना स्वतःचा Inner Voice असलेली ‘सखी’ भेटली. मला तर ही ‘सखी’ म्हणजे भारतीताईंच्या अंतर्मनातला नर्मदातटच वाटतो . . . On one side is Bhartitai and on the other side is Sakhi. Between them is the flow of consciousness . . . The inner Narmada!भारतीताईंना परिक्रमेमध्ये ‘जोडण्या’च्या प्रक्रियेत कॅनव्हास मिळाला. आणि त्यांनी एक महत्त्वाचा निर्णय घेतला. नोकरीतून निवृती घेऊन नर्मदातटी येण्याचा. असे निर्णय ह्याआधीही त्यांनी घेतले होते. ईशान्य भारतामध्ये, विवेकानंद केंद्रासाठी त्यांनी जो काळ दिला तो असाच एक निर्णय. पण इथे पाठीशी संस्था नव्हती, गाठीशी फक्त (तोवर न मिळालेली) पेन्शन होती.
नर्मदा परिसरात आल्यावर भारतीताई आणि स्वामी अनंतराम ह्यांचा ह्या पुस्तकातला संवाद म्हणजे पुस्तकातील आशयाची, मूलभूत बैठक आहे. स्वामीजी म्हणतात, “जगात शंभर टक्के निस्वार्थ असं काही नसतं. आपल्याला शुद्ध आनंद हवा असतो. त्याला आपण कधी कधी ‘समाधान’ हे नाव पण देतो.” ह्यापुढच्या म्हणजे जुलै २००९ ते आजपर्यंतच्या भारतीताईंच्या प्रवासाला आपण शुद्ध आनंदाचा शोध असे म्हणू शकतो. ‘शुद्ध’ कशाला म्हणायचं? . . . ‘मी’ निर्माण केलेला आनंद तसेच ‘मी’ अनुभवलेला आनंद हे दोन्ही ‘शुद्ध’ नव्हेत. अंतर्नर्मदेच्या प्रवाहात हे दोन्ही विरघळून जायला हवेत. विरघळून जाणे हेच आहे गळून जाणे. पानगळ बाह्यरूपात असते. विरघळणे आतमध्ये असते. भारतीताई शंकराचार्यांचा संदर्भ देत त्यांचा त्या वेळचा घुसळणबिंदु सांगतात . . . ‘एकीकडे आनंद तर दुसरीकडे विश्व स्वप्नवत आहे, त्याचा त्याग करा . . . ह्यातले काय घ्यायचे’ असा काहीसा तो संभ्रम आहे. त्यांच्या पुढच्या लिखाणातून वाचकाला कळते की त्यांनी हा संभ्रम कसा दूर केला ते! . . . पुस्तकातील सगळे प्रसंग आपल्याला दाखवतात की जिथेजिथे अडचणी येतात किंवा मदत मिळते तिथे तिथे, जेव्हा भारतीताई आणि सखी, दोघीही, ‘व्यक्तिगत’ मी मधून अलग होतात तिथेतिथे ‘शुद्ध’ आनंदाची निर्मिती होते. कारण त्यांनी स्वप्नवत विश्वांचा त्याग केलेला नसतो तर हे प्रवाही विश्वच अंतिम ‘सत्य’ आहे ह्या धारणेचा त्याग केलेला असतो. म्हणूनच भारतीताईंमध्ये नर्मदातटावरच्या अहिल्याबाईंची विश्वस्तवृत्ती रुजायला लागते. तेरा वर्षांमध्ये अनेक अनुभवांतून जाऊन त्यांच्या प्रयत्नांना आलेले बाळसेदार संस्थारूप अनुभवतानाच त्या संन्यस्थ होण्याचा निर्णय घेतात. संन्यास म्हणजेच ‘सम्यक न्यास’ म्हणजेच ‘समग्र, अमुलाग्र विश्वास’! . . . कशावरचा? . . . तर अद्वैतावरचा. पुस्तकाच्या अखेरीस भारतीताईंच्या संन्यासपूर्व मनोवस्थेचे प्रभावी वर्णन आहे. ‘स्वतः’च्या विचार, भावना, वर्तनातील सातत्यामधून निर्माण झालेल्या निर्मितीवरचा ‘हक्क’ सोडणे ही ‘फकिरी’ की ‘बेफिकिरी’ हा संघर्ष त्या स्वतःच्या पद्धतीने सोडवतात. त्यांच्या अस्तित्वाची संन्यासोत्तर नाव आहे ‘विशुद्धानंदा.’ ‘मी’पणाची जाणीवही पुसली गेली की शुद्ध आनंद ‘विशेष शुद्ध’ म्हणजे विशुद्ध होतो. म्हणूनच एका अर्थाने भारतीताईंची कहाणी उत्तरमीमांसेतील अद्वैतविचार ललितरूपात आपल्यासमोर मांडते आहे. कसे ते पाहूया.
ह्या पुस्तकातून आपल्याला भेटणारी समाज स्थिती, अत्यंत दाहक विषमतेवर आधारीत आहे. स्त्री-पुरुष असमानता, आर्थिक-सामाजिक-जाती अशा अनेक भेदांचे स्तर आपल्याला दिसतात. त्यात भर पडली आहे पर्यावरणीय विषमतेची. या विषमतेचा भार सहन करणारे जीव आहेत लहान मुले-मुली! विषमतेचे नवे लोट त्यांच्यावर लादले जात आहेत. त्यांना त्यांचा आवाज सापडण्याआधीच तो घुसमटून नष्ट होतोय. भारतीताईंना ह्या मुलांच्या रूपाने, त्यांच्या वेदनेच्या रूपाने सापडते एक उद्दिष्ट. हे ध्येय त्यांना व्यक्ती म्हणूनच्या ‘मी’वादी भूमिकेवरून बदलून टाकते. भारतीताई तशा आधीच किमान ‘मी’वादी असतात. तुलनेने तुम्ही आम्ही मीमी-वादी किंवा मी२, मी३ वादी आहोत. भारतीताई आस्थेने आणि आत्मीयतेचे पूल बांधत ह्या मुलांच्या, त्यांच्या कुटुंबाचा अभिन्न भाग बनत जातात.
ह्या पार्श्वभूमीवर त्यांना ‘शिक्षण’ हा धागा भेटतो. गांधीजींची ‘नयी तालीम’ त्या स्वतः जगू लागतात. शिक्षण आणि आरोग्य ह्या मूलभूत विषयांकडे पाहण्याची प्रशासकीय अनास्था आपल्याला ह्या पुस्तकात वारंवार भेटत राहते. ही अनास्था दूर करण्याचे प्रयत्न जेव्हा निस्वार्थी स्वयंसेवी संस्था, व्यक्ती करतात तेव्हा प्रशासकीय यंत्रणेला हा स्वतःच्या सुस्त अकार्यक्षमतेवरचा हल्ला वाटतो. मदत करणे राहिले बाजूला, अडचणीच निर्माण केल्या जातात. (आरोग्यक्षेत्रामध्ये मेळघाटात सातत्याने काम करणाऱ्या डॉ. आशिष सातव ह्यांच्या गाठीला असणारे असेच अनुभव आठवून गेले). अडचणींच्या मुशीतून कार्यकर्त्यांचे सोने लख्खपणे चमकून निघावे म्हणून किती संकुचित ‘मी’पणाचे प्रवक्ते काम करत असतात पाहा . . . ‘झारीतले शुक्राचार्य’ असा वाक्प्रचार आपण वापरतो. भारतीताईंना तर शुक्राचार्यांनीच बनवलेल्या झाऱ्या भेटत गेल्या, ज्यातून सहवेदना पाझरणारच नव्हती. अशा प्रसंगामध्ये शांत भारतीताई रुद्रावतार कसा धारण करतात ते वाचण्यासारखे आहे. चांगली गोष्ट अशी की ‘मी’पणा विरघळवून टाकण्याचा प्रयत्न करणारे अनेकजण सुद्धा असतात. ते त्यांच्या मदतीचे दान सद्भावाच्या पारड्यात टाकत असतात. असे अनुभव भारतीताई लिहितात तेव्हा वाचताना तुम्हाला-मलासुद्धा जे हायसे वाटते त्याचा अर्थ काय असतो? माणुसकी घालवणाऱ्या माणसांसारखीच माणुसकी जागवणारी माणसे असतात हाच तो दिलासा असतो.
सगळ्यात महत्त्वाचे म्हणजे मुलांच्यामध्ये खऱ्या शिक्षणातून येणारी ‘सर्वकेंद्रीत’ जीवनदृष्टी. संस्थेला स्वयंपूर्ण करणारे विद्यार्थी, कार्यकर्ते ह्यांच्या अनुभवांची पखरण म्हणजे कष्टानंतर आलेले दाणेदार पीकच जणू . . . न्यूनत्व दूर होणे आणि अहंगंडापासून स्वतःला दूर ठेवणे ह्यापेक्षा अधिक चांगली प्राप्ती काय असू शकते एखाद्या शैक्षणिक चळवळीची! ह्या अवस्थेमध्ये ‘विषमते’चा मुकाबला करणारी एक आत्मिक शक्ती कार्यरत होत असते.
वेदान्तविचार हा स्वतःच्या पद्धतीने ‘साम्य’वादी आहे. स्वामी विवेकानंद, विनोबा अशा अधिकारी व्यक्तींनी अशी मांडणी केली आहे. वेदान्तामधली ‘अभेद’ संकल्पना एका ‘अविनाशी’ एकत्वावर आधारीत आहे . . . सर्वम् खलु इदम् ब्रह्म! भारतीताईंच्या अनुभवांमधून आपल्याला अद्वैतविचार अशा प्रकारे भेटू शकतो. ‘ब्रह्मन्’ ह्या संकल्पनेमध्ये ‘विस्तार’ आहे. संकुचित ‘मी’चा विस्तार कसा होतो? . . . व्यक्तीचे विचार, भावना, कृती-कौशल्ये विकास पावतात तेव्हा. स्वकेंद्रित विचारांकडून समाजकेंद्रीत विचार आणि आचाराकडे जाणे म्हणजे विस्ताराचे शिक्षण! ह्या दोघांना आस्था, करुणा, आत्मीयतेची जोड म्हणजे भावनांचे शिक्षण! म्हणून तर विनोबा शिक्षणाची व्याख्या करतात ‘आवळ्याएवढ्यl शून्याचे रूपांतर भोपळ्याएवढ्या शून्यामध्ये करणे.’ असे शिक्षण जेव्हा व्यक्तीच्या जीवनात येते तेव्हा त्याच्यामध्ये ‘घेण्या’बरोबरच ‘देण्या’ची भावना रुजत जाते. त्यातूनच सद्भावाची मोहनमाळ जोडली जाते . . . त्यातले श्रेय कुणा एकाचे नसतेच. सारेच जण आपापल्या परीने त्या त्या क्षणांचे निमित्तमात्र असतात . . . परंतु त्या क्षणाचा विनियोग कसा करायचा हा पर्याय व्यक्तीने स्वतःच्या माध्यमातून वापरायचा असतो. भारतीताई आपल्याला त्यांना सापडलेली पद्धत सांगत आहेत. त्या तज्ज्ञ नाहीत, संशोधक नाहीत, नियोजनतज्ज्ञ नाहीत . . . त्या ‘साधक कार्यकर्त्या’ आहेत. कार्य हीच साधना! कार्याचेही बंधन स्वतःवर न घालता योग्य वेळी, कार्यरत स्वामित्वापासून स्वतःला निवृत्त करण्याचा विवेक . . . तोही ह्या कहाणीतून आपण शिकावा. तत्त्वज्ञानाच्या, समाजशास्त्राच्या विद्यार्थ्यांपासून ते ‘स्पर्धार्थी’ स्तरावरच्या पालक आणि विद्यार्थ्यांनी हे पुस्तक वाचायला हवे. सहजपणे मिळणाऱ्या शैक्षणिक सुविधांना गृहीत धरत आपल्यातले फोफावणारे मीमीपण निदान काही मनांना तरी जाणवेल. म्हणूनच हे पुस्तक वाचायला मोहक वाटले तरी शेवटी मोह न धरण्याचा विचार देणारे आहे.
नर्मदापरिसरामध्ये राहायला आल्यावर भारतीताई नर्मदा-वेदवती नद्यांच्या संगमावर एक दृश्य पाहतात. एक दूधवाला त्याच्या दुधाच्या कॅनमधले थोडे दूध नर्मदेच्या प्रवाहात टाकत असतो. डोळे मिटून नतमस्तक होत असतो. भारतीताईंना त्या प्रसंगातून श्रद्धेचे महत्त्व प्रतीत होते. हे पुस्तक वाचल्यावर हा प्रसंग माझ्यासाठी नव्याने भेटीला आला. त्या कॅनमधले दूध म्हणजे आपल्या शरीर, मनामध्ये बद्ध असलेले आपले व्यक्तिगत गुण, ज्ञान, कौशल्ये! . . . त्यांना ओंजळीओंजळीने नदीच्या प्रवाहामध्ये अर्पण करणे म्हणजे स्वकेंद्रिततेकडून सर्वकेंद्रित अवस्थेकडे जाणे . . . आत्मशोध आणि सद्भावना ह्या दोहोंची अनुभूती! . . . आणि असे करताना तृप्ततेचा आणि कृतज्ञतेचा अनुभव घेणे म्हणजेच स्वतःला विश्वात्मकतेमध्ये विरघळून टाकणे! ज्ञान, गुण, कौशल्याची परमावधी कोणती, तर त्यावरील वैयक्तिक मालकी संपवून ती संपत्ती सर्वांची करणे ही! ‘योग कर्मसु कौशलम् ह्या शब्दांचा खोल अर्थ भारतीताईंमुळे उलगडला. भारतीताई, तुमच्या प्रवासाला सविनय वंदन!
असे म्हणतात की छोट्याशा बीजामध्ये बहरलेला वृक्ष होण्याची क्षमता असते आणि डवरलेले झाड पुन्हा बीजरूपाने स्वतःचा प्रवास पुढल्या टप्प्याला नेत असते. इन्स्टिट्यूट फॉर सायकॉलॉजिकल हेल्थ अर्थात आय.पी.एच. ह्या मनआरोग्यक्षेत्रात कार्यरत संस्थेचा रीतसर जन्म झाला १९९० च्या मार्च महिन्यामध्ये. पण त्या आधीच आम्ही काही कार्यकर्ते एकत्र आलो होतो. १९८७ साली ठाण्यामध्ये व्यसनातून बाहेर पडणाऱ्या तरुणांसाठीचे एक ‘दिन उपक्रम केंद्र’ म्हणजे डे केअर सेंटर सुरू झाले होते. १९८६ मध्ये अस्तित्वात आलेल्या पुण्याच्या मुक्तांगण व्यसनमुक्ती केंद्राचे ते छोटेसे भावंड होते. नियमितपणे येणाऱ्या आणि दिवसाचे आठ, दहा कधी बारा तास एकत्र घालवणाऱ्या ह्या मुलांना काहीतरी काम हवे असायचे. ग्रीटिंग कार्डस्, दिवाळीचे कंदील, ख्रिसमस ट्रीज तयार करून विकणे ह्या उपक्रमाने बाळसे धरले होते. ह्याच तरुणांच्या माध्यमातून व्यसनमुक्तीचा संदेश द्यावा म्हणून ठाणे परिसरातील शैक्षणिक संस्थांसाठी आम्ही एक जाणीव जागृती कार्यक्रम सुरू केला, ‘ड्रग फाईट ८९’ ह्या नावाने.
ह्या कार्यक्रमामध्ये आमची मुले स्वतःचे अनुभव सांगायची. व्यसनाच्या काळात झालेली अधोगती आणि व्यसनमुक्तीच्या धडपडीमधल्या विकासाकडे नेणाऱ्या अडचणी असे मुद्दे मांडत संवादाची गाडी निष्कर्षाकडे यायची. “अंमली पदार्थांना ठाम नकार द्यायचा असेल तर व्यक्तिमत्त्वाला आकार द्यायला हवा!” ही भूमिका मांडली जायची. ड्रग्जना ठाम ‘नकार’ द्यायचा तर विकासाला ‘होकार’ आणि व्यक्तिमत्त्वाला ‘आकार’ हे ठसठशीतपणे मांडले जायचे.
परिसरामध्ये तीसाहून अधिक कार्यक्रम यशस्वीपणे केल्यावर आमचा गट जरा सुस्तावत होता तर काही पालक त्यांच्या मुला-मुलींना घेऊन यायला लागले. शब्दांची यमके जुळवून टाळ्या घेणे सोपे होते. इथे पालक आणि कुमारवयीन मुले म्हणत होती की सुरू करा ‘आकार’ देण्याची प्रक्रिया! सुदैवाने इतपत समज होती की आपण आकार ‘देणारे’ किंवा भविष्य ‘घडवणारे’ नसून ह्या मुलांना त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वामधला सुबक आकार, शोधून काढायला मदत करणार आहोत. मग सुरू झाल्या, दर आठवड्यामधल्या गप्पांच्या फेरी. खेळ आणि गाण्यांची जंमतशाळा. दर महिन्याचे ट्रेकस. जन्माला आला ‘टफ टीन्स क्लब.’ (हा उपक्रम आजही ‘कूल क्लब’ आणि ‘यूथ क्लब’ म्हणून सुरू आहे . . .. चौतीस वर्षानंतरही.) ह्या ‘टफ टीन्स’ क्लबची दर महिन्याच्या एका रविवारी सकाळची सभा असायची त्याचे सूत्र असायचे, ‘चला भेटू इंटरेस्टिंग माणसांना.’
ठाण्यामधल्या डॉ. श्याम आणि डॉ. सुनीती कणबूर ह्यांच्या शिवनेरी हॉस्पिटलच्या परिसरातून ह्या सगळ्या उचापती चालायच्या. त्यांच्या प्रशस्त अशा ओपीडी वेटिंग एरियामध्ये रविवारी ह्या सभा व्हायच्या. कधी शहनाईवादक शैलेश भागवत, कधी शोधपत्रकार निळू दामले, कधी तडफदार पोलीस अधिकारी हेमंत करकरे तर कधी चॅनेल्स पार करणारी जलतरणपटू आरती प्रधान. एक गोष्ट लक्षात यायला लागली की ह्या रविवार बैठकांचा मोठाच प्रभाव मुला-मुलींच्या मनावर होतो आणि तो पुढचे अनेक महिने टिकून राहतो.
मानसशास्त्रामध्ये ज्याला म्हणतात ‘रोल मॉडेल्स’, अशा अनुकरणीय गुण असलेल्या व्यक्तींबरोबरचा अकृत्रिम आणि खुला संवाद हे व्यक्तिमत्व विकासाचे माध्यम बनू शकते. आणि अलगद चिमटीत मिळाले ‘वेध’ ह्या उपक्रमाचे बीज.
वर्षभरातच संस्थेचे उपक्रम सुरू झाले आणि त्यात व्यवसाय मार्गदर्शनाच्या चांचण्या करून समुपदेशन करण्याची एक सेवा चालू झाली. तेहेत्तीस वर्षांपूर्वी अशा चाचण्या असतात हे सुद्धा मर्यादित कुटुंबांनाच ठाऊक असायचं. आयपीएचच्या अनेक सेवा त्यावेळी ‘अनोळखी’ होत्या. उदाहरणार्थ, पालकांचे प्रबोधन, समुपदेशन असा विषय सहसा कुणाच्या अजेंड्यावर नसायचा. म्हणजे आपण जर एक सेवा सुरू करत आहोत तर त्या सेवेची ‘ओळख’ देणारा एक जाणीव-जागृती उपक्रम घेऊन समाजापर्यंत पोहोचायला हवं. म्हणून पालकांसाठीचा ‘मंथन’ हा पालकगट सुरू झाला. त्याचे उद्घाटन केले, त्या वेळच्या कोवळ्या, उगवत्या क्रिकेटपटूच्या वडिलांच्या हस्ते, प्रा. रमेश तेंडुलकर!
त्याच पद्धतीने व्यवसाय मार्गदर्शनासाठी, ‘स्फुर्तीदायी संवादाचे’ एक थेट व्यासपीठ सुरू करण्याची कल्पना आली. आणि नाव ठरले, ‘वेध’ अर्थात् Vocational Education: Direction and Harmony . . . VEDH! शांताराम राऊतसर हे गुरुतुल्य असे कलाकार. लोगोज अर्थात् आशयचिन्हे निर्माण करण्यामध्ये त्यांचा हातखंडा. सरांनी ह्या उपक्रमाचा लोगो तयार केला. त्यामध्ये दिशा दाखवणारा बाण आहे लय दाखवणारे सूरही आहेत.
१९९१ सालच्या डिसेंबरमध्ये पहिली ‘वेध व्यवसाय परिषद’ भरली ती समर्थ सेवक मंडळाच्या सभागृहामध्ये. (आज ह्याच संस्थेच्या पटांगणात परिषद भरते आणि हा हॉल वापरला जातो मध्यंतरीला खान-पान वाटपासाठी.) त्या काळामध्ये विद्यार्थी आणि पालकांना भविष्यातील शिक्षणमार्गांचीही माहिती मर्यादित प्रमाणात असायची. म्हणून त्या-त्या क्षेत्रातील व्यक्तींना बोलावून त्यांच्याशी थेट गप्पा ही शैली लोकप्रिय झाली. पहिल्या परिषदेमध्ये, स्पर्धा परीक्षांसाठी तत्कालीन पोलीस महासंचालक द. शं. सोमण आले होते. अमर चित्रकथाचे अंकल पै होते. शिक्षण क्षेत्रातले डॉ. प्रभुराम जोशी होते. डॉ. शरदिनी डहाणूकर होत्या, डॉ. श्रीराम लागूदेखील होते.
अशाप्रकारे ही वार्षिक प्रबोधनयात्रा ठाण्यात सुरू झाली. सुरुवातीला हा उपक्रम नेमका काय आहे हेच विद्यार्थी-पालकांना ठाऊक नसायचे. आम्ही सारे शाळाशाळांमध्ये आणि वर्गावर्गात जाऊन, घसा बसेस्तोवर प्रसिद्धीसाठीची भाषणे द्यायचो. समर्थ सेवक मंडळासोबतच ठाण्याचे मो.ह.विद्यालय आणि बेडेकर विद्यालय ह्यांनी ह्या काळात मनापासून साथ दिली. शनिवारी दुपारी तीन ते आठ आणि रविवारी दहा ते सहा अशा कालावधीत गप्पांची किमान सात-आठ सत्रे असायची. साधारण सहा वर्षांनी म्हणजे १९९६ पासून ह्या उपक्रमाने बाळसे धरायला सुरुवात केली. त्या वर्षीची वक्त्यांची फळीसुद्धा जबरदस्त होती. डॉ. जयंत नारळीकर, विजय तेंडुलकर, रत्नाकर मतकरी, परम संगणक संघातले विवेक सावंत आणि चक्क आमिर खान देखील!
आता जाणवायला लागले की माहितीची दारे खुली व्हायला लागली आहेत, वैश्विकीकरणाच्या काळात. गरज आहे योग्य दृष्टिकोनाकडे घेऊन जाण्याची. म्हणून १९९७ पासून ‘वेध व्यवसाय प्रबोधन परिषद’ गुंफली जाऊ लागली एका सूत्राभोवती. ‘बहुरंगी बुद्धी’ हे ह्यातील पहिले सूत्र ! ‘मल्टिपल इंटेलिजन्स’ ही संकल्पना डॉ. गार्डनर ह्यांनी नुकतीच मानसशास्त्रात मांडली होती. यंत्रांबरोबरची बुद्धिमत्ता ते लोकांसोबतची बुद्धिमत्ता असे एकूण दहा उपगट होते त्या वर्षी. आणि त्यावर आपले कार्यानुभव सांगणारे जवळजवळ वीस अनुभवी तज्ञ! ह्या उपक्रमाला दहा वर्षे होत आली तसे ह्या उपक्रमातला पाठिंबा देणाऱ्या मित्रांचा एक मदत गट तयार झाला. कुणी नवे वक्ते सुचवायचे , कुणी देणगीचा चेक द्यायचे तर कुणी स्वयंसेवक म्हणून आपुलकीने राबायचे . आमिर खान, जॉनी लिव्हर, आशुतोष गोवारीकर अशा मंडळींना ‘वेध’मध्ये आणण्याचे श्रेय सदाशिव अमरापुरकर अर्थात् तात्याचे. त्याच्या प्रेरणेतून ठाण्यानंतर अहमदनगरमध्ये दरवर्षी नियमितपणे ‘वेध’चे आयोजन सुरू झाले.
प्रत्येक वर्षीच्या ‘वेधसूत्रा’प्रमाणे संवादतज्ज्ञ शोधणे, त्यांच्यासोबत संवादाचा प्रवाह नक्की करणे हा सारा ‘आशय नक्षीकाम’ म्हणजे ‘कंटेंट डिझायनींग’चा भाग आणि शेकडो हजारो लोकांचा प्रतिसाद मिळवणे आणि, ‘उत्सव नियोजन’ अर्थात् ‘इव्हेंट मॅनेजमेंट’ करणे हे दुसरे आव्हान. हे सारे कसे करायचे ह्याचे सामूहिक कौशल्य हळूहळू विकसित होऊ लागले. अर्थात् हे सारे करायचे स्वयंसेवी सहभागातून. समाजाचा सहभाग प्रत्येक टप्प्यावर हवाच. सहकार्य करणाऱ्या विश्वप्रेरणांचे उपकारच म्हणायचे की, औरंगाबादचे केंकरे सर-मॅडम, पुण्याहून दीपक पळशीकर सर, नाशिकच्या वंदनाताई अत्रे, लातूरचे धनंजय कुलकर्णी, कल्याणचे ताम्हणेसर, पेणचे प्रा. धारपसर, परभणीचे नायकसर अशी मंडळी (ही नावे व्यक्तींची नसून त्या शहरातील गटांची आहेत) ह्या यात्रेला जोडली गेली. जसा वेध दहा शहरांमध्ये पसरला तसे त्याच्या आयोजनाचे ‘एसओपी’ अर्थात् स्टॅंडर्ड ऑपरेटिंग प्रोसिजर सांगणारा दस्तावेजही तयार झाला. नवीन कार्यकर्त्यांचे प्रशिक्षण करण्यासाठीचे साहित्य आणि अभ्यासक्रम तयार झाला.
वेधच्या सत्रांचे दृकश्राव्य दस्तावेजीकरण (डॉक्युमेंटेशन) सुरू झाले ते जवळजवळ चौदा वर्षांपूर्वीपासून. आयपीएच संस्थेचाच आवाहन हा माध्यमविभाग सुरू झाला. त्यानंतर आवाहन आयपीएच हे युट्युब चॅनेल सुरू झाले. आज वेधमधल्या साडेतीनशे मुलाखती ह्या चॅनेलवर ध्वनीचित्रबद्ध आहेत. त्या अक्षरशः लाखो लोकांपर्यंत पोहोचत आहेत. आणि वेधच्या व्यासपीठावर आलेल्या संवादतज्ज्ञांची संख्या आठशेच्या घरात आहे. आणि थेट प्रेक्षक प्रतिसाद तर हजारोंच्या घरात. कोविडपूर्व काळामध्ये परभणीच्या चौथ्या वेधला साडेचार हजार विद्यार्थीपालकांचा शिस्तपूर्ण समुदाय उपस्थित होता. पेणसारख्या तुलनेने छोट्या शहरामध्येही साऱ्या पंचक्रोशीतून विद्यार्थी, पालक, शिक्षक आता उत्साहाने येत असतात. लातूरमध्ये स्थानिक प्रश्नांबरोबर वेधसूत्र जोडण्याची पद्धत सुरू झाली. ज्या वर्षी त्या शहराला वॅगन्सद्वारे पाणीपुरवठा झाला त्यावर्षीचा वेध होता ‘जलऊर्जा आणि पर्यावरण नियोजनावर’ आणि आसामचे वृक्षपुरुषजादाव पायांग ह्यांच्या हस्ते प्रत्येक विद्यार्थ्याला एक रोपटे देण्यात आले होते.
प्रत्येक शहरांमध्ये कार्यकर्त्यांचे संच तयार होत गेले. आज प्रत्येक वेधसेंटरचा स्वतःचा प्रवास सांगता येईल एवढी शिधोरी जमली आहे. पुण्याच्या पळशीकर सरांनी ही वाटचाल ग्रंथबद्ध केली आहे. तसेच निवडक वेधसंवादांचे पुस्तकही वंदनाताई अत्रे ह्यांनी संपादित केले आहे. अशा ह्या घोडदौडीमध्ये अडसर घातला कोविडच्या लाटेने. आम्ही सारे शंभराव्या ‘वेध’च्या पूर्वतयारीच्या बैठका घेतच होतो तर कोरोनाने घाला घातला. पण त्यामुळे ‘वेध’च्या मुलाखती खूप जास्त प्रमाणात पाहिल्या जाऊ लागल्या.
ह्यामध्ये आम्हा कार्यकर्त्यांना संधी दिसली. ऐन कोविडकाळामध्ये दोन ऑनलाईन वेध भरवण्यात आले. प्रत्येकी सहा संवाद सत्रांच्या ह्या संमेलनांची नावे होती ‘ग्लोबल वेध’ आणि ‘राष्ट्रीय वेध.’ ग्लोबल वेध मध्ये अमेरिका, कॅनडा, इटली, फिनलँड, इंग्लंड, कझाकिस्तान ह्या सहा देशातील पाहुणे होते. त्यातील चार भारतीय होते तर दोन परदेशी. लॉकडाऊनच्या काळात ह्या साऱ्यांना संपर्क करायचा, त्यांच्यासोबत सत्रे डिझाईन करायची आणि ती शूट करायची ह्यावर प्रभुत्व मिळवले आवाहनचे सचिन गावकर, शैलेश मेदगे, वैदेही भिडे आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी. मोरडे फुड्स आणि इंडोको रेमेडीज ह्या संस्थांनी अर्थसहाय्य केले. राष्ट्रीय वेध सादर झाला तो स्वातंत्र्याच्या पंचाहत्तरीची सुरुवात म्हणून. त्यातील काही सत्रे ऑनलाइन झाली पण दोन सत्रे (त्या काळातही) ऑफलाईन झाली. मेळघाटचे डॉ. आशिष सातव सर्व आरोग्यपथ्ये पाळून आमच्या स्टुडियोमध्ये आले तर इतिहासलेखक संजीव संन्याल दिल्लीहून थेट ठाण्यामध्ये अवतरले. हे सारे संवाद अर्थातच उपलब्ध आहेत आवाहन आयपीएचवर!
कोविडचे मळभ हटू लागल्यावर पुन्हा एकदा सर्व वेध सेंटर्सनी कंबर कसली. पुण्याचा ९९ वा वेध संपन्न झाला सप्टेंबर महिन्यामध्ये. मधली दोन वर्षे जणू घडलीच नव्हती एवढ्या उत्साहात यशवंतराव चव्हाण नाट्यगृह ओसंडून वाहत होते. ‘रंग माझा वेगळा’ ह्या सूत्राभोवतीच्या पाच ताज्या मुलाखती तुम्हाला कधीही अनुभवता येतील युट्यूब वर. आणि वेध लागले शंभराव्या वेधचे.
वीस नोव्हेंबरच्या रविवारी आहे परभणीमध्ये शंभरावा वेध. मधुकर नायक सरांच्या टीमने शतक महोत्सवी वेधच्या कार्यालयाचे रीतसर उद्घाटन केले अडीच महिन्यांपूर्वीच. सूत्र आहे ‘संघर्षयात्री’ . . . पाठोपाठ सत्तावीस नोव्हेंबरला नाशिक वेध आणि सतरा-अठरा डिसेंबरला ठाण्यामध्ये असणारा शतकोत्तर चौथा वेध, ‘सार्थकाच्या शोधात.’ जानेवारीमध्ये पेण, कल्याण, लातूर आहेतच रांगेने.
मानसिक आरोग्याला सामाजिक आणि सांस्कृतिक स्वास्थाचे व्यासपीठ देणारी चळवळ म्हणून आज आपण वेधकडे पाहू शकतो. त्यानिमित्ताने व्यापक असा सुदृढ मनाचा संदेश सातत्याने सर्वांपर्यंत पोहोचत आहे. ह्या उपक्रमाच्या ‘इम्पॅक्ट अनॅलिसीस’ म्हणजे प्रभाव पृथःकरणावर एक स्वतंत्र पुस्तिका लिहिता येईल एवढी सामुग्री जमली आहे. मनआरोग्य क्षेत्रामध्ये विविध स्तरावरील, विविध व्यक्तींनी, विविध शहरांमध्ये एकत्र येऊन सातत्याने चालवलेल्या ‘जीवन की पाठशाला’ अर्थात् वेधचे हे वृक्षाप्रमाणे बहरणारे रूप लोभस, नित्य शिकवत राहणारे आणि जबाबदारीचे भान देणारे आहे.
कोणत्याही शहरातले ‘वेध’चे आवर्तन संपन्न झाले की व्यासपीठावरून उतरताना माझ्या मनात एक ‘तृप्त थकलेपण’ असते. त्यातच बहुतेक पुढच्या आवर्तनाची ऊर्जा बीजरुपाने आकार घेत असावी! . . . विधायक ऊर्जा देणाऱ्या ह्या चळवळीमध्ये सहभागी होण्यासाठी हे मनःपूर्वक निमंत्रण . . . शतक गाठले, पुन्हा आरंभ करूया ‘एक’पासून!
” ॲज अ फॅमिली, तुम्हाला विचार करायचा आहे . . . त्यांना ॲक्टिव लाईफ सपोर्टवर, आयसीयूमध्ये ठेवायचं की नॉनइनव्हॅजिव्ह सपोर्ट देऊन वॉर्डात ठेवायचं. . .” डॉ. अय्यर थांबले. . . “की घरी घेऊन जायचं” डॉ. प्रधान म्हणाले. समोर मी आणि यशो. चर्चा चालली होती ती आमच्या बाबाच्या (अनिल अवचट) भविष्याबद्दलची. स्थळ, पुण्याचे संचेती हॉस्पिटल. सोमवार सकाळ, दिनांक २४ जानेवारी २०२२ !
मी आणि यशो बाहेर कॉरीडॉरमध्ये आलो. यशो म्हणजे बाबाची धाकटी मुलगी. मोठ्या मुलीला म्हणजे मुक्ताला आदल्या दिवशीच ताप-सर्दी आणि तणावाने बेजार केलेले. म्हणून ती घरी. माझी पत्नी सविता, बाबाचा पुतण्या अक्षय. . . चर्चा सुरू झाली.
“ते आपल्याला लोकेशन चुज करायला नाही सांगत आहेत . . . तर पुढच्या प्रवासाचा मार्ग कोणता ते विचारताहेत !” मी विषयाला हात घातला. बाबाने पूर्वीच स्पष्टपणे सांगितले होते की त्याच्या अंतिम प्रवासाच्या वेळी त्याला कृत्रिम श्वास (व्हेंटिलेटर) तर नकोच पण एकही नळी नको आहे . . . ना शिरेतली, ना नाकातली, ना पोटातली.
“आपल्या बाबाला जे छान वाटतं ते आपण करायचं” यशो म्हणाली. थोड्या वेळातच डॉ. पराग संचेतींच्या रूममध्ये आम्ही बसलो. तिथून मुक्ताला व्हिडिओ कॉल लावला.
“मुक्ते, आपल्याला एक निर्णय करायचा आहे… आपण पाहतो आहोत की दहा दिवसापूर्वी बाबा पडला. त्याच्या पायाच्या हाडाचे फ्रॅक्चर झाले . . . तेव्हापासून तो तसा नॉर्मल शुद्धीत नाही आलेला . . . डॉक्टरांनी कण्यामधून भूल दिली. हाडांची जोडाजोड केली. रक्तातली साखर, क्षार, थायरॉईड सारे सारे नीट नियंत्रित केलं . . . पण शुद्ध गवसत नाही आहे. नव्या स्कॅनमध्ये, मेंदूला नवा धक्का बसलेला दिसत नाही आहे . . . पण बाबाचा मेंदू थकत चालल्याच्या स्पष्ट खुणा पंधरवड्यापूर्वी केलेल्या एमआरआयमध्ये दिसताहेत . . . आता आपल्याला हे पाहायचे आहे की बाबाचे जगणे लांबवायचं की शेवटच्या क्षणापर्यंत अर्थपूर्ण करायचं. . . थांब, डॉ. पराग बोलताहेत . . .” मी परागकडे फोन दिला.
“आय नो . . . इट्स टफ् फॉर यू . . . कृत्रिम पद्धतीने आपण अवयवांना कितीही काळ सुरू ठेवू शकतो… पण त्यातून पूर्वीचा बाबा परत मिळण्याची शक्यता जवळजवळ शून्यच !” डॉ. पराग म्हणाला. त्याने जैन धर्मातले दाखले दिले की आयुष्याचा अंतिम आदर करण्याचे मार्ग कोणते.
मुक्ताने धीर एकवटला (असणार). ती म्हणाली, “आपण घरीच नेऊया त्याला. त्याच्या स्वतःच्या, त्याच्या हक्काच्या वातावरणात.”
माझा आणि परागचाही ‘क्लिनिकल सेन्स’ सांगत होता की आपण जे करणार आहोत ते किती ‘काळ’ चालणार आहे ठाऊक नाही . . . पण अशा प्रसंगात बाबाने काय केलं असतं ? . . .
हमको तो राहें थी चलाती I
वो खुद अपनी राह बनाता I
गिरता संभलता, मस्ती में चलता था वो II
खूप वेळा, मी आणि बाबा ‘थ्री इडियट्स’ मधलं हे गाणं एकत्र गायचो. आज ते जगण्याचा प्रसंग होता … बाबाने जे केलं असतं तेच आम्ही साऱ्यांनी केले. अक्षयने डिस्चार्ज घेण्याची प्रोसेस सुरू केली. मुक्तांगणची आमची मुले (कार्यकर्ते) आणि तपस् ह्या ज्येष्ठ जन निवासातली प्राजक्ताने पाठवलेली टीम (प्राजक्ता वढावकर, बाबाची भाची) ह्यांच्या सहकार्याने कृष्णा, पत्रकार नगर मधल्या घरात दोन तासात, ‘वॉर्ड’ तयार झाला. फाऊलर्स बेडपासून ते साऱ्या नर्सिंग साहित्यासह ऑक्सिजनेटर ठेवायचा फक्त, सहाय्यासाठी असे ठरले… तो बेडही, मोठ्या खोलीत. आजूबाजूला बाबाची काष्ठशिल्पे, स्केचेस, फोटो, ओरेगामी.
दोन मजले चढवून आणताना बाबाला थोडा त्रास झाला पण तो बेडमध्ये स्थिरावल्यावर चक्क शांत झाला. चर्या बदलली. तो मधूनच आमच्या आवाजांना प्रतिसाद द्यायला लागला. तोवर बाबाच्या कुटुंबातले आम्ही बारा-पंधरा जण जमलो होतोच. बाबाचे भाऊ विक्रम आणि भरत तसेच बहीण फुलाआत्या . . . त्यांचे कुटुंबीय. पराग आणि आशिष म्हणजे जावई, अक्षयचा छोटा अर्णव! . . . शिवाय मुक्तांगणचा चोवीस तास राहणारा सहचर रवी, बाबाचा आवडता चैतन्य, मी, सविता !
“आपण बाबाभोवती, तोंड लांब करून बसायचं नाही. त्याला ज्या लोकांना भेटायला आवडते त्या सगळ्यांना बोलावूया . . . कोविडकाळजी घेऊन यायला सांगूया . . . असे समजूया, की बाबा हे मोठ्ठे झाड आहे . . . ही खोली म्हणजे पार आहे त्या भोवती . . . आणि आपण गप्पा मारणार आहोत त्याच्या आवडत्या विषयांवर” माझ्या माध्यमातून अजेंडा बाहेर पडला. तो सगळ्यांनी उचलला . . . पुढच्या बहात्तर तासांमध्ये ते घर झाकोळ टाकून उभे राहायला लागले. यशो बाबाच्या कानात गाणी गुणगुणायला लागली. सविता बाबाला ‘मामंजी’ म्हणून भरवायला लागली. अगदी बाळासारखी बाबाची काळजी घेणारी ज्योती बाबाला सूप देत होती . . . तीन चमच्यानंतर त्याचे तोंड बंद. “बाबा तुम्ही जेवला नाहीत तर मी नाही जेवणार” ती म्हणाली. “नको ग असं . . .” ग्लानीतून बाबाचा स्पष्ट स्वर! . . . अर्धा वाटी सूप पोटात.
बापू महाजनसर आले तर बाबाने त्यांचं चक्क हसून स्वागत केलं . . . पुन्हा ग्लानी. अशी मित्रपरिवारातली माणसे येत होती. बाबाचे जवळचे सख्खे मित्र माधव आणि चित्रा काळे. ते नेमाने रोज यायचे. तसेच अशोक-अनुराधा गोखले, वंदना कुलकर्णी, दीपा मुजुमदार, राघव गायकैवारी . . . किती किती नावे घेऊ. माधव-चित्राची सून सोनाली आमची मुक्तांगण सहकारी. ती आमच्या टीमचा अविभाज्य भाग. शांतपणे पण दिवसातून तीन-चारदा येणारे सख्खे शेजारी सतीश आळेकर. असे कितीतरी ! आम्ही नियम केला की, “मी कोण आहे ?” असा प्रश्न नाही विचारायचा. आपण कोण ते जाहीर करायचे, मास्क खाली करायचा, त्याच्याकडे पाहून हसायचं . . . त्याच्यावर प्रतिसादाची सक्ती करायची नाही.
बाबाच्या भोवती बसून आठवणींचे फड रंगत होते. बाबा आणि सुनंदा (पत्नी), बाबा आणि इंदुआजी (बाबाची आई) ह्यांच्यातल्या कहाण्या सांगितल्या जात होत्या. चहा-कॉफी सुरू होती. तुम्हाला वाटले असते की ह्यांचे घरगुती संमेलनच चालले आहे.
चोवीस तास तर व्यवस्थित गेले. बाबा होता ग्लानीमध्येच ! शुद्धी आणि बेशुद्धी, ह्याचे दोन स्तर असतात. समजण्यासाठी आपण म्हणू भान (Consciousness ) आणि जाण (Awareness ). बाबाचे भान काही पूर्वस्थितीमध्ये नव्हते पण जाण मात्र मधूनच अगदी शार्प म्हणजे आश्चर्यकारकपणे यायची, शिवाय त्याच्या मूलभूत जीवनखूणा (Virtual Parameters ) व्यवस्थित होत्या. म्हणजे त्यांची लय मंदावत होती पण अनियमितपणा कोणताच नव्हता . “आपले मन वेडं असतं …. प्रकाशाची तिरीप दिसली की वाटते माध्यान्हीचा सूर्य आला आहे …. आपल्याला वास्तवाचे भान ठेवायचे आहे. ….. Clinical Reality म्हणजे वैद्यकीय वास्तव, आणि Emotional Reality म्हणजे भावनिक वास्तव …. ह्याची गल्लत नाही करायची .” मी सगळ्या कुटुंबियांशी बोलत होतो. “आपण व्यसनमुक्तीच्या उपचारांमध्ये सांगतो, one day at a time …. प्रत्येक दिवस, नवा दिवस !… तेच तत्व आपण पाळायचं …. बाबा प्रत्येक क्षण भरभरून जगायचा. त्या त्या क्षणामध्ये मूळापर्यंत गुंतवुन घ्यायचा. पण त्याने एकाही क्षणाला स्वतःभोवती गुंडाळू दिले नाही.” सगळे जण फक्त ऐकत नव्हते तर तसे वागत ही होते.
हमको कल की फिकर सताती I
वो बस आज का जश्न मनाता I
हर लम्हें को खुल के जीता था वो II
अटळ अशा दुःखद बिंदूकडे जाताना आपण स्वतःला सांभाळायचं एकमेकांच्या सहाय्याने; हे आम्ही सारे जगत होतो …. बाबानेच दिलेली सहृदयता होती ती! …. बाबाच्या वागण्यातला नितळपणा किती निरपेक्ष असायचा !…. त्याच्या सहवासात आलेल्या प्रत्येकाला स्वतःमधल्या ‘ छानपणा ‘ चे दर्शन व्हायचं …. तो चालता -बोलता नसेना का! …. पण आपण शोधूया ना तो स्नेहभाव आणि उत्सव करू त्याचा!
आम्ही बाबाला आवडणारे ‘मेनू’ तयार करायला लागलो. त्याच्याभोवती बसून ठराव केले, “दरवर्षी सव्वीस ऑगस्टला आपण सगळे शक्यतो एकत्र आणि नाही तर जिथे असू तिथे पिझ्झा खायचा… Followed by आईस्क्रिम !” कारण हा बाबाचा वाढदिवस !
” बाबा आपली भावनिक तयारी करतो आहे त्या बेडवरुन …. वियोगाच्या दु:खाला तोंड देण्याची आपली तयारी झाली की नाही हे पाहातोय तो … आपल्याला एकीकडे जीवनखुणांचा मागोवा घ्यायचाय, त्यातली मंद लय स्वीकारायची आहे आणि दुसरीकडे त्याची सेवा करतच राहायची आहे.” माझ्याद्वारे उमटणारे शब्द !
आमच्या टीम्स तयार झाल्या. बाबाचा डायपर बदलण्यापासून त्याला ‘तयार’ करणारी एक …. आदरातिथ्य करणारी एक …. खाद्यपदार्थ पुरवठा करणारी एक !…. आणि असे तीन दिवस फळाला आले…. जेव्हा डिस्चार्ज घेतला तेव्हा वाटले होते, आता काही तासांचाच खेळ !……. सव्वीस जानेवारीच्या संध्याकाळी सर्व परिवार पांगला आणि आम्ही चारजणच उरलो तेव्हा बाबा अचानक उद्गारला, ” शांSS त झालं सगळं ” आम्ही चमकून पाहिले. म्हणजे गेले अनेक तास त्याचे भान काही पुनर्स्थापित होत नव्हतं. पण जाण मात्र एका पातळीवर जागृत होतीच.
सोमवार ते गुरुवार !…. बुधवारी रात्रीपासून ठाय लयीला सुरुवात झाली. गुरुवारी, २७ जानेवारीला सकाळी सव्वानऊला अतिशय शांतपणे बाबा विसावला. त्याची खात्री पटली असावी की, आम्ही सारे हा प्रसंग निभावून न्यायला पुरेसे तयार झालेले आहोत.
सुलगती धुप में छाओं के जैसा I
रेगिस्तान में गाँव के जैसा I
मन के घाव पे मरहम जैसा था वो II
आता हे गाणे मनाला साथ द्यायला लागले होते. ह्या तीन दिवसांमध्ये आमच्यात एक संकेत तयार झाला होता. ज्या व्यक्तीला आपलं दु:ख अनावर होईल त्या व्यक्तीने बाजूच्या व्यक्तीच्या कुशीत शिरून रडायचं. आसवांना वाट करून द्यायची. आणि कुशीत घेणाऱ्याने कोणतेही ‘ ग्यान ‘ न देता फक्त आश्वासक ऊब द्यायची… त्यामुळे आम्ही सारे शांत (भासत) पुढच्या कामांना लागलो. दर्शनासाठी रीघ लागली. माध्यमांची फळी मी सांभाळत होतो. पुढच्या ‘व्यवस्था’ करायला मुक्तांगण टीम होतीच. बाबाला अंतिम प्रवासाला नेण्याची वेळ आली. त्याच्या कपाळाची पापी घेतली मी. आणि फुटुन रडलो. यशो आणि मुक्ताने मला कुशीत घेतले.
आमच्या सगळ्यांमधल्या नि:शब्द संघभावनेचे पुढचे पाऊल पडले. बाबाच्या इच्छेनुसार धार्मिक कर्मकांडे न करता वैकुंठ दाहिनीमध्ये जायचे होते. तिथे यशोने, ” वैष्णव जन तो….” हे भजन म्हटले. आम्ही सर्वांनी कोरस दिला. बाबाच्याबरोबर त्याच्या लहानग्या नातवाने अर्णवने त्याला भेट दिलेला ओरेगामीचा पक्षी त्या विद्युतदाहिनीमध्ये सोबतीला गेला. जमलेल्या सर्वांसमोर मनोगत व्यक्त करताना म्हणालो, ” गांधीजींच्या मृत्यूची बातमी विनोबांना कळली तेव्हा ते म्हणाले, पूर्वी बापूंना भेटायला प्रवास करून जायला लागायचं. आता सोपे झाले. फक्त डोळे मिटायचे की भेटलेच बापू… आज आपल्या सगळ्यांची भावना ह्यापेक्षा वेगळी नाही. करुणामय आणि अनेक पदरी आयुष्य जगलेला हा माणूस अनेक पद्धतीने आपल्या सोबत आणि आपल्या आत राहाणार आहेच !”
त्या दिवशी रात्री बाबाच्या घरातल्या माझ्या नेहमीच्या जागी झोपलो आणि अचानक जाणवले…. गेली छत्तीस वर्षे मी ह्या घरात, ह्याच ठिकाणी झोपतोय ! पण ही पहिली रात्र की जेव्हा सुनंदा नाही, इंदूआजी नाही आणि बाबासुद्धा नाही.
आधीच्या दिवसांमध्ये नकळत घडलेल्या ‘विपश्यने’मुळेच आतला आकांत शांत झाला असावा. दुसऱ्या दिवशी सकाळी मी आणि मुक्ता आमच्या मुक्तांगण टीम सोबतची मीटिंग घ्यायला त्या परिसरात पोहोचलो. माझ्या सोबत सविता आणि फुलाआत्या होत्याच…..”बाबाची प्रत्येक आठवण म्हणजे स्वतःला समृद्ध करणं …. आज सकाळपासून आपण बाबाबद्दल लिहिले गेलेले खूप छान असे वाचतोय, टीव्ही वर ऐकतोय…. आपण सगळे त्याच्या सहवासात होतो… त्याची आस्था, त्याचे प्रेम, त्याची मैत्री आपल्यात उतरले आहे…. त्याला साद घालत राहायची फक्त” मी म्हणालो. काही सहकाऱ्यांनी खूपच मनोज्ञ आठवणी सांगितल्या. शेवटी का कोण जाणे, मला वाटले “मोगरा फुलला” हा अभंग गावा. व्यक्त आणि अव्यक्ताचे नाते सांगतात ज्ञानदेव त्यामध्ये आपल्याला. आत्मबोधाचा बहर आला, की फुले वेचतावेचता, ताज्या कळ्या उमलण्याच्या तयारीमध्ये येतात…. विचारांचा गुंता करायचा की त्यांचा शेला गुंफायचा हे आपल्याच हाती …. बाबाच्या करुणेने आणि सर्जनशीलतेने त्याच्या आयुष्याचा शेला विणला. पण त्याने कधीच ‘कर्तेपण’ स्वतः कडे घेतले नाही …. समाजरूपी विठ्ठलाच्या चरणी आपले सारे सृजनकर्तृत्व वाहिले.
शेवटच्या समेवर आलो आणि पूर्णविरामाच्या ठिकाणी एक हुंदका आपोआप आला. निःशब्द शांततेत आम्ही सारे कार्यकर्ते एकलय , एकतान झालो .
त्याच ट्रान्समध्ये मुक्तांगण सोडले. सविता म्हणाली, ” इथून आळंदी किती दूर “,”जेमतेम वीस मिनिटे …” आम्ही निघालो. बाबाचा एक अप्रतिम लेख आहे, ‘ज्ञानदेवांचे मार्दव’ …. कोंबाची लवलव, सांगे भूमीचे मार्दव ! बाबाची खूप आवडती ओवी . त्याला भावले होते ते कवी ज्ञानदेव …. आस्थेने ओथंबलेले ज्ञानोबा!….. बाबाने चिद्विलासवादावर काही अभ्यास केला नव्हता. पण चिद्विलास जगणाऱ्याला वेगळ्या अभ्यासाची गरजही नव्हती. ज्ञानेश्वरांच्या समाधी जवळच्या अजानवृक्षाच्या सानिध्यात आलो……
जो खांडावया धाव घाली…. का लावणी जयाने केली.
दोघा एकची सावली वृक्ष दे जैसा.
बाबाची अजून एक आवडती ओवी. बाबा लिहितो, “जो झाड तोडायला धाव घालतो किंवा तो वृक्ष ज्याने लावला त्या दोघांनाही वृक्ष सारखीच सावली देतो, मनात धस्स होतं. कसं वाटत असेल झाडावर कुऱ्हाड पडताना ? मुळातून जाणारे अन्नपाण्याची स्रोत जखमी होताना ? आता मरण जवळच हे त्या जीवाला कळेलच की ! पण तरी सावली देणं थांबत नाही”.
ज्ञानेश्वरपादुकांना वंदन करून, इंद्रायणीकाठाने परत येत होतो तेव्हा बाबाची आस्था आणि ज्ञानदेवांची आस्था एकरूप झाली होती…. एकात्म झाले होते दोघे. माझ्या मनाला emotional closure मिळत होते. दुःखालाही विसावा मिळणे गरजेचे.
परतीच्या वाटेवर बाबा अनेक वेळा सांगायचा ते ज्ञानदेवांचे शब्द सोबत होते,
पंचेचाळीस वर्षांपूर्वी म्हणजे १९७६ साली मला मेडिकल कॉलेजमध्ये ऍडमिशन मिळाली. जी.एस्. मेडिकल कॉलेज आणि के.ई.एम्. रुग्णालयाचा प्रशस्त, ऐतिहासिक परिसर ओळखीचा होण्यात काही काळ गेला. पण वर्ष-दीड वर्षात माझे बस्तान बसले. अभ्यास सोडूनच्या अनंत अवांतर हालचाली सुरू झाल्या. त्यात महत्वाचे होते, मराठी वाङ्मय मंडळ. त्यामुळे छत्रछाया मिळाली डॉ. रवी बापट आणि डॉ. शरदिनी डहाणूकर ह्या संवर्धकांची. महाराष्ट्र टाईम्समध्ये काम करणारे पत्रकार अशोक जैन, बापट सरांचे मित्र. १९७८ साली, ‘हवा कॉलेजची’ हे सदर लिहिण्यासाठी Cub Reporters म्हणजे पत्रकार छाव्यांची निवड व्हायची होती. अशोक जैनांनी माझी रितसर लेखी परीक्षा घेतली. मी घेतलेली पहिली जाहीर मुलाखत होती दादा कोंडके ह्यांची. म.वा.मंडळाचे उद्घाटन हे ह्या मुलाखतीचे निमित्त होते. त्याचेच वृत्त लिहायला सांगितले मला अशोक जैनांनी. मीच त्या ‘Event’ चा भाग होतो पण त्यापासून बाजूला होऊन त्याच घटनेचे रिपोर्टिंग केले. ते जैनांना खूप आवडले. आणि मी नियमितपणे ‘हवा-कॉलेजची’ लिहू लागलो. ते लेख घेऊन मटाच्या कार्यालयात जावू लागलो. म्हणून दिनकर गांगल भेटले. भालचंद्र वैद्य आणि त्या वेळचा मटा परिवार मित्र बनला. रविवार पुरवणीसाठी लिहू लागलो. ‘ग्रंथाली’ वाचक चळवळीच्या नव्हाळीचे दिवस होते ते. एक दिवस दिनकर गांगलांनी एक इंग्रजी पुस्तक हातात दिले, ‘MEDICAL NEMESIS’. लेखक होते इव्हान (आयव्हॅन) इलीच (एलीच) ! ‘नेमेसिस’ हा शब्दच तोवर ‘गेलेला’ नव्हता. केलेल्या चुकीबद्दलची अटळ अद्दल ! . . . शब्दार्थ सापडला. वैद्यकव्यवस्थेच्या दुष्कृत्यांचे प्रायाश्चित्त . . . महाराष्ट्रातल्या अव्वल दर्जाच्या वैद्यकीय महाविद्यालयामध्ये जेमतेम दुसर्‍या वर्षाला असलेल्या आणि डॉक्टर होण्याच्या इच्छेने भारावलेल्या तरुणाच्या हातात हे पुस्तक पडले.
आयव्हॅन इलीच (१९२६-२००२) हे धर्मगुरू होते. १९६० साली त्यांनी अधिकृत धर्मगुरुपदाचा राजीनामा दिला. मधल्या कालावधीमध्ये त्यांनी चर्चच्या यंत्रणेविरोधात पुरेशी बंडखोरी केली होती. ते स्वतःला ‘Errant Pilgrim’ म्हणजेच ‘भरकटलेला यात्रेकरू’ म्हणायचे. त्यांचे पहिले पुस्तक प्रचलीत शिक्षण पद्धतीला छेद देणारे होते. Deschooling Society असे ह्या पुस्तकाचे नाव. मी हे पुस्तक त्यामानाने अलीकडच्या काळात वाचले. ह्या पुस्तकातही त्यांच्या ‘मेडिकल नेमेसिस’ पुस्तकाच्या मांडणीबद्दलच्या काही दिशा जाणवतात. शिक्षणव्यवस्था जन्माला आली ती ज्ञानप्रसारासाठी. माणसाने ‘शहाणे’ व्हावे म्हणून. पण त्या व्यवस्थेमुळे शहाणपण न पसरता खरे तर ज्ञानाबद्दलचे अज्ञानच पसरत चालले आहे. शाळा-कॉलेजांच्या ‘यंत्रणे’मुळे आपण शिक्षणापासून दूर चाललो आहोत ही भूमिका १९७१ साली हा लेखक मांडत होता. १९७५ साली त्यांनी ‘मेडिकल नेमेसिस’ प्रसिद्ध केले. ह्या पुस्तकाचे उपशीर्षक आहे, ‘Limits of Medicine’ म्हणजे वैद्यकशास्त्राच्या मर्यादा !
वैद्यकव्यवसाय निर्माण झाला तो फक्त आजाराच्या उपचारासाठी नव्हे तर आरोग्याच्या रक्षणासाठी. ‘स्वस्थानाम् स्वास्थ्यरक्षणम् । व्यधितानाम् परिमोक्षणम् च ।‘ ह्या आयुर्वेदवचनाचा हुंकार देशोदेशींच्या सर्व प्राचीन वैद्यकशास्त्रांमध्ये होता. शरीर, मन, समाज-पर्यावरण ह्यामध्ये भिन्नता नव्हती. सर्वसमावेशक दृष्टीकोन होता. युरोपामध्ये, सांस्कृतिक पुनरुज्जीवनाच्या कालखंडात (रेनेसान्स) एक नवा दृष्टीकोन रुजला. त्याला म्हणतात, ‘Biomedical Model.’ शरीर हे एक यंत्र आहे त्यातला बिघाड दूर करणारा तंत्रज्ञ म्हणजे डॉक्टर. जे दिसते, मोजता येते ते वैज्ञानिक. मन नावाचा प्रकार अर्थातच् ‘दिसत’ नाही. त्याचे वैद्यकशास्त्रात काय काम ? . . . मी विचार करतो म्हणून मी आहे, असे सांगणाऱ्या तत्त्वज्ञ-गणितज्ञ रेने डेकार्टेसने मन आणि शरीर ह्यांच्यामध्ये ‘द्वैत’ आहे असे मांडले. वैद्यकशास्त्र हे शरीरासाठी आणि तत्त्वज्ञान हे मनासाठी. त्याच्या लेखनामध्ये काळानुसार पुढेपुढे ‘अद्वैती’ कल्पना दिसू लागल्या पण रूढ झाली ती कार्टेशियन विचारसरणी. वैद्यकशास्त्र, आजारांच्या उपचारांवर लक्ष केंद्रित करू लागले. त्या काळाची ती गरजच होती. अनेक आजारांवर उत्तरे शोधायची होती. आधुनिक वैद्यकव्यवस्था ह्या बायोमेडिकल म्हणजे आजारकेंद्रित दृष्टिकोनातून निर्माण झाली. ह्या ‘व्यवस्थे’ला कळून चुकले की आपल्या व्यावसायिक ‘हिता’साठी आजारांचे अस्तित्व हा कळीचा मुद्दा आहे. म्हणून आजाराचे महत्त्व वाढल्याशिवाय ‘उपचारांचे’ आणि वैद्यकव्यवस्थेचे महत्त्व कसे वाढणार ?
म्हणून डॉक्टर मंडळींना ‘जीवनदाते’ असे स्टेटस् मिळाले. त्यातून जन्माला आली वैद्यकसत्ता ! धर्मसत्ता आणि राजसत्तेइतकीच मातब्बर. ह्या सत्तेला स्वतःच्या प्रसारासाठी, जगण्याचे ‘वैद्यकीकरण’ म्हणजे ‘Medicalization’ करणे आवश्यक होते. जन्मापासून मरण्यापर्यंतचा प्रवास जितका ‘डॉक्टरी यंत्रणे’वर अवलंबून असेल तेवढा पथ्यकर. आरोग्याचे पुष्टीकरण हा मुद्दा दूर पडला तरी चालेल. आमच्या वैद्यकीय शिक्षणाच्या शाखांमध्ये PSM (Preventive Social Medicine) अर्थात् Community Medicine (सध्याचे ह्या शाखेचे नाव) ह्या विषयाला अत्यंत गौण स्थान दिलेले आहे. असेच कमी महत्वाचे स्थान मनोविकारशास्त्रालाही दिले गेले. बहुतेक वैद्यकीय महाविद्यालयांमध्ये, सायकीॲट्री डिपार्टमेंट्स ही शवागार म्हणजे Morgue च्या जवळ असायची. मुद्दा असा की बायोमेडिकल दृष्टिकोनामध्ये मन आणि समाज-पर्यावरण ह्याला महत्त्व नाही. रुग्ण आणि त्यांच्या कुटुंबियांना सहप्रवासी मानायची वृत्ती नाही. जीवनाचे वैद्यकीकरण वाढत जाणे म्हणजे Iatrogenesis ला आमंत्रण. तारक व्यवस्थेने तयार केलेले मारक आजार, म्हणजे Iatrogenic Disorders. अनास्थेमुळे, चुकीच्या पायाचे ॲप्युटिशन करणे हे ह्या अक्षम्य निष्काळजीपणाचे वैयक्तिक उदाहरण. पण अनेक आजारांच्या ‘उपचार’ पद्धतींमुळे होणारे दुष्परिणाम हा ह्याचाच व्यापक भाग. गंमत म्हणजे ह्या संकल्पनेची चर्चा फ्लॉरेन्स नाइंटिंगेलने केली आहे . . . हो तीच ! आधुनिक नर्सिंगची आई ! सन १८५५ ते १८६३ मध्ये तिने भारतात येऊन ‘रॉयल कमिशन ऑन इंडिया’चा भाग म्हणून अभ्यासपाहणी केली. ब्रिटिश सैनिकांच्या आजारांचे उपचार करून त्याचा मृत्यूदर तेव्हाच कमी करता येईल, जेव्हा सामान्य भारतीय नागरिकांच्या सार्वजनिक आरोग्याचा दर्जा वाढेल ! आपल्याला आजही चक्रावून टाकेल असे संशोधन आहे ते. सार्वजनिक आरोग्याचे संवर्धन म्हणजेच आजारांचे प्रतिबंधन. इलीच मांडतात की हे तत्त्व झुगारून प्रचलित वैद्यकव्यवस्था फक्त स्वतःचा अहंकार आणि सत्ता जोपासत आहे.
हे पुस्तक वाचून मी भांबावून गेलो. दिनकर गांगल म्हणत होते की ह्या पुस्तकाचे तू मराठी भाषांतर कर. १९७५ साली प्रसिद्ध झालेले पुस्तक तीन वर्षातच माझ्या हातात पडले होते. त्यावेळच्या कालगतीप्रमाणे ते ‘ताजे’ होते. ह्या विषयावर अधिक वाचायला हवे म्हणून मी माझ्या ॲनोटॉमीच्या शिक्षकांकडे गेलो. डॉ. एम्.एल्.कोठारी आणि डॉ. लोपा मेहता. कोठारीसर माझे आवडते प्राध्यापक. ह्या दोघांनी त्यांचे खाजगी ग्रंथालय मला खुले केले. नॉर्मन कजिनस ह्या लेखक संशोधकाची, शरीरमनाचे नाते उलगडणारी पुस्तके मी वाचली ती सरांमुळेच. सर आणि मॅडमनी जी.एस्. मेडिकलच्या लायब्ररीमध्ये येणाऱ्या शास्त्रीय नियतकालिकांचे संदर्भ काढून दिले. अँटीबायोटिक्सच्या अतिवापरापासून सार्वजनिक आरोग्यावरचे दुर्लक्ष अशा अनेक सूत्रांवरचे संदर्भ मिळत गेले. आणि लक्षात आले की ह्या पुस्तकाचे भारतीयीकरण करूया. एका अर्थाने ती स्वतंत्र निर्मिती होईल. अधिक अर्थपूर्ण होईल हा प्रयास. बापटसर, डहाणूकर मॅडमनी भरघोस पाठिंबा दिला. मी पुस्तकाच्या प्रकरणांची आखणी केली. दरम्यान अभ्यास सुरू होता. म्हणजे पुस्तकाच्या निमित्ताने होणारा आरोग्यव्यवस्थेचा अभ्यास ! आणि पुस्तकाचे नाव सुचले, ‘वैद्यकसत्ता.’ हे पुस्तक प्रसिद्ध झाले तेव्हा माझी इंटर्नशिप संपून मनोविकारशास्त्रातील उमेदवारी सुरु झाली होती. साल होते १९८३. पण तोपर्यंत ह्या पुस्तकाने माझ्या विचारामध्ये जबरदस्त उलथापालथ घडवून आणली होती. वैद्यकव्यवसायाकडे पाहण्याचा सारा दृष्टिकोन एका पुस्तकामुळे बदलला होता. मला डॉक्टरी व्यवसाय ‘बायोमेडिकल’ पद्धतीने करायचा नाही तर अधिक सर्वसमावेशक, व्यापक दृष्टिकोनातून करायचा आहे ह्याची खात्री आणि विश्वास मला, ‘मेडिकल नेमेसिस’ आणि त्या निमित्ताने केलेल्या संशोधनामुळे आला. त्यातून ‘मन’ नावाच्या विषयाबद्दलचे वैज्ञानिक आकर्षण निर्माण झाले. दरम्यानच्या काळामध्ये मी कुष्ठरोगावर एक एकांकिका लिहिली होती. तिचे नाव होते ‘झडलेला मोहोर.’ रस्त्यावर भीक मागणाऱ्या जोडप्याची कहाणी होती ती. त्यापुढच्या वर्षीची एकांकिका होती ‘पार्टनर.’ होमोसेक्शुअल माणसाच्या भावनिक संघर्षावरची. ह्या दोन्ही एकांकिका खूप गाजल्या, आंतरमहाविद्यालयीन स्पर्धांमध्ये. पण महत्त्वाचा भाग असा की मी मेडिकल निदानांकडे व्यापक दृष्टीने पाहायला लागलो होतो . . . With symptoms, patient brings in a story, a script ! आजाराच्या लक्षणांच्या बरोबरीने येणारी माणसाची कहाणी समजून घ्यायची तर मनोविकारशास्त्रात पदव्युत्तर शिक्षण घेऊया. म्हणजे ध्येय नक्की झाले.
व्यापक म्हणजे Bio-Psycho-Social अशा दृष्टिकोनाचा शास्त्रीय अभ्यास करू लागलो. त्यातून माझे पुढचे पुस्तक आले ‘आरोग्याचा अर्थ.’ पदव्युत्तर शिक्षण घेतानाच व्यसनाधीनता, लहान मुलांचा मधुमेह अशा समस्याग्रस्त व्यक्ती आणि कुटुंबांबरोबर काम करू लागलो. असे चाकोरीबाहेरचे काम करण्याचे मार्गदर्शन आणि पाठबळ मिळाले ते डॉ. एल.पी. शहा (मनोविकारशास्त्र प्राध्यापक) आणि डॉ. विजय अजगावकर (मधुमेहतज्ज्ञ) ह्यांच्यामुळे. आणि मनोविकारशास्त्र नव्हे तर मनआरोग्याच्या क्षेत्रात मी एक चक्क संस्था उभी करणार ह्याचे संकल्प टिपण मी तयार केले एम्.डी.ची डिग्री मिळण्याआधीच.
हे सारे होत होते एक पुस्तक हाती आल्यामुळे. वैद्यकसत्ता प्रसिद्ध झाल्यावर ते गाजले. त्यावर चर्चा झाल्या. ग्रंथालीने अनेक शहरांमध्ये ह्या निमित्ताने कार्यक्रम केले. आजही ह्या दोन्ही पुस्तकांचे संयुक्त रूप ‘आरोग्याचा अर्थ’ ह्या नावाने उपलब्ध आहे. आपण लिहिलेली दोन पुस्तके चाळीस वर्षानंतर वाचकप्रिय आणि रेलेव्हंट आहेत ह्याचा आनंद मानायचा की आयव्हॅन एलीचनी केलेली मांडणी आज जास्तच महत्त्वाची वाटते आहे ह्याबद्दलचे दुःख ? . . . पण एक मात्र नक्की झाले. ह्या पुस्तकातल्या आशयाने माझ्यातल्या उमलत्या डॉक्टरच्या विचारधारेला एक भक्कम बैठक दिली. कदाचित् त्यामुळेच मी कायमच स्वतःला मनआरोग्य क्षेत्रामध्ये काम करणारा कार्यकर्ता मानू लागलो. ‘तज्ञपणा’ची झूल मनातून तरी केव्हाच उतरली. औपचारिक ओळखीसाठी पूर्वी मनोविकारतज्ज्ञ होतो, नंतर मनोविकासतज्ज्ञ झालो . . . पण Activist पणा काही लोपला नाही. हे सारे ऋण त्या एका पुस्तकाचे !
माणसाच्या जगण्यामध्ये त्याच्यामधला आत्मविश्वास कमावायचा (आणि गमावायचा) एक प्रवास असतो. त्यामध्ये अन्य व्यक्ती, घटना आणि त्या व्यक्तीचे व्यक्तिमत्त्व असे अनेक घटक जसे असतात तसा एक घटक असतो भोवतालचे वातावरण ! बरोब्बर एक्कावन्न वर्षांपूर्वी आमचे कुटुंब ठाण्यामध्ये आले ते वडिलांच्या नोकरीमुळे. नव्यानेच सुरू झालेल्या, विद्या प्रसारक मंडळाच्या महाविद्यालयाचे ते प्राचार्य झाले. अर्थातच कुटुंब-कबिल्यासह आम्ही पाठोपाठ आलोच. त्या आधीची काही वर्षे मी विलेपार्ले ‘गावात’ शैक्षणिक, भावनिक, सांस्कृतिक अशा सगळ्या बाजूंनी छान स्थिरावलो होतो. पण गावांमधला बदल ही नवलाई नव्हती. आधी खानदेशातले जळगाव, नंतर मराठवाड्यातले अंबाजोगाई अशी स्थित्यंतरे घडली होती.
रेल्वेच्या प्रवासात जळगावहून येताना ठाणे स्टेशन पार झाले की ‘मुंबई आली’ असे वाटायचे. बहुतेक गाड्या त्यावेळी ठाण्याला थांबायच्या नाहीत. कल्याणला मात्र थांबायच्या. त्यामुळे वडिलांबरोबर लोकलने ठाण्यात उतरलो तेव्हा वाटले . . . कसे असणार हे गाव ! तर समोर टांगे दिसले. जळगाव आठवले . . . मुंबईमध्ये त्या काळी दिसेनासे झालेले टांगे इथे मस्त मजेत फिरत होते . . . ह्या एका गोष्टीने हायसे वाटले.
आम्ही राहायचो, नुकत्याच ठाणे नगरपरिषदेत विलीन झालेल्या नौपाडा ग्रामपंचायतीच्या एका टोकाला. त्या भागाचे नाव भास्कर कॉलनी. सरस्वती मंदिर शाळेच्या इमारतीची पहिली पिढी बनत होती त्यावेळी. रात्रीच्या वेळी टांगे (आणि पुढे ऑटो) टेलिफोन एक्सचेंजच्या चौकात सोडायचे . . . पुढे चालत जायचं. तर आमचे भाड्याचे घर होते, शुभेच्छा सोसायटीत. मित्र जमवणे ही समस्या मला बालपणापासून नाही. तिथे मित्र जमू लागले आणि बेडेकर विद्या मंदिरामध्ये नववी इयत्तेत रुजू झालो. त्यावेळचे ठाणे खूपसे पार्ल्यासारखे आणि काहीसे जळगावसारखे होते. मुंबईचा छप्पाठप्पा नव्हता त्याच्यावर-दर दोन घरटी, दीड माणूस रोज मुंबई नोकरी चाकरीसाठी जात असूनही.
विलेपार्ल्यापासून हाकेच्या अंतरावरची जुहू चौपाटी नव्हती इथे, पण मासुंदा तलाव होता . . . चक्क सात-आठ मस्त तळी होती हो गावात. उपवनचे तळे तर थेट जंगल़ात होते. पार्ल्यामध्ये जसे गोमंतक सेवा संघ, टिळक मंदिर ह्यांचे नाट्यमहोत्सव व्हायचे तसे ठाण्यात मो.ह. आणि न्यू इंग्लिश स्कूल ह्या शाळांमध्ये (पावसाळा सोडून) नाटके व्हायची. माझे आई-वडील मराठी नाटकांचे रसिक. आणि सवय अशी की नाटक पाहिले की त्याच्या संहितेचे पुस्तक विकत घेऊन वाचायचं . . . हे अगदी पार्ल्यासारखे होते. पार्ल्यामध्ये सिनेमाची थिएटर्स होती लक्ष्मी-व्यंकटेश आणि इथे अशोक-प्रभात. मग त्यात वंदना-आराधनाची भर पडली. प्रताप टॉकीज हे इंग्रजी चित्रपटासाठी प्रसिद्ध. काळाच्या ओघात आराधना, प्रतापची आहुती पडली. गडकरी रंगायतन सुरू होणे हे त्या काळातले जोरदार हॅपनींग ! . . . त्याच्या रेस्टॉरंटला काय भाव होता. तीच कहाणी स्टेडियमची. ठाणे महानगरपालिकेची नवी वास्तुही डोळ्यासमोरच घडलेली. ठाण्यातही माझे बस्तान, नौपाडा-विष्णु नगर-पाचपाखाडी आणि गेली चोवीस वर्षे समता नगर असे बदलत गेले.
ह्या गावाशी कानगोष्ट करायच्या दोन जागा मी आणि गावाने ठरवलेल्या आहेत. जेलजवळच्या तलावाच्या कट्ट्यावर बसून समोरच्या सेंट्रल मैदानावरचा भरगच्च खेळ पाहताना, आम्ही शांतपणे भेटतो. दुसरी जागा आहे कोपरीचा आत्तापर्यंत टिकलेला जुना रेल्वे पूल. तिथे मोक्याच्या जागी बसून ट्रेन्सची रहदारी अनुभवणे हा मैत्रीचा अनुभव असतो. एका दिशेने पारसीकचा डोंगर दिसतो तर दुसऱ्या दिशेला तोंड करून बसलात की येऊरचा डोंगर दिसतो.
बेडेकर शाळेत चिटणीस सरांच्या नेतृत्वाखाली गोरे सर, दाते बाई, मेहेंदळे बाई, वैद्य बाई, गुजराथी सर असे शिक्षक भेटले आणि पार्ले टिळकची वियोगलक्षणे दूर व्हायला मदत झाली. पण गावाशी असलेले नाते घट्ट व्हायला कोणती घटना कारणीभूत ठरले असेल तर एकाहत्तर सालच्या डिसेंबर महिन्यातले बांगलादेश युद्ध ! सन १९६२ चे चीन आक्रमण आणि १९६५ चे पाकिस्तान युद्ध मी जळगावमधून म्हणजे खूप दुरून अनुभवले होते. इथे मात्र अत्यंत Thrilling असे Black out आले. घराच्या खिडक्यांना काळे कागद लावायचे. सायरन वाजला की अंधारात, उघड्यावर तरी जायचे किंवा चक्क गच्चीत ! का ठाऊक आहे . . . नारिंगी, भगव्या रंगाच्या ट्रेसर बुलेट्सनी आकाश भरून जायचे . . . त्या दिवसात सारे गाव एकत्र झाले होते. लेफ्टनंट जनरल नियांझींची ढाक्क्यातली शरणागती सर्वांनी सणासारखी साजरी केली होती. मला आता गावामध्ये विश्वास येत होता. भारतीय स्वातंत्र्याची पंचवीस वर्षे साजरा करणारा स्वातंत्र्यदिनसुद्धा इथेच अनुभवला. मुंबईतल्या इमारतींवरची रोषणाई पाहण्यासाठी आमच्या सोसायटीने दोन उघडे ट्रकस् घेऊन त्यात सतरंज्या टाकल्या होत्या. जातानाची ऊर्जा काही तास टिकली आणि येताना सगळे पेंगत-पेंगत आले होते. पण तो उत्साह अजून आठवणीमध्ये आहे.
ठाण्यात आलो तेव्हा माझ्या दोन्ही पायांना लहानपणीच्या पोलियोनंतर आलेले, चामडी-लोखंडी कॅलिपर्स होते. पण मनात त्याविषयी न्यूनत्व नव्हते. शाळेतल्या अनेक उपक्रमातून आत्मविश्वासाची पेरणी तर झालीच पण पुढे कॉलेजमध्ये गेल्यावर, शल्यक्रिया आणि फिजिओथेरपीने माझे कॅलिपर्स सुटले देखील. हा प्रवास करताना बेडेकर शाळेसोबत आता बांदोडकर विज्ञान महाविद्यालय सुद्धा आले. मी, कबड्डीपासून क्रिकेटपर्यंत अनेक खेळांचे धावते समालोचन लाईव्ह करायला शिकलो; त्याचे कारण होते पोलियो. त्यामुळे खेळता यायचे नाही. आत्ताच्या दादोजी कोंडदेव स्टेडियमच्या जागी मोठे पटांगण होते. तिथे होणाऱ्या मॅचेसना मी लाऊडस्पीकरवर कॉमेंट्री करायचो. मैदानाच्या एका बाजूला एक बांधलेली घुमटी होती. त्यात बसायचो.
तर ठाण्याशी असे नाते जमल्यानंतर मेडिकलच्या शिक्षणासाठी सीमोल्लंघन करताना स्टेशनशी रोजचे नाते जुळले. ते पुढची वीस वर्षे सुरू राहिले. ह्या लोकलमुळे आयुष्यभराच्या ‘मैत्र्या’ मिळाल्या. आजचे दोन राज्यसभा खासदार कुमार केतकर आणि विनय सहस्त्रबुद्धे हे दोन्ही माझे लोकल-मित्र ! भारतातली पहिली रेल्वे मुंबईहून ठाण्यात आली हे ठाण्याचे ऐतिहासिक महत्त्व. पण ह्या लोकलमुळे ठाण्याच्या सांस्कृतिक जीवनातही मोलाची भर पडायची. प्रत्येक क्षेत्रातली मंडळी एकमेकांना लोकलमध्ये भेटायची. नाहीतर रात्रीचे ठाण्यातले नाके ठरलेले असायचे. ब्राह्मण सोसायटीच्या कोपऱ्यावर पी.सावळाराम काका बसलेले दिसणारच. रामभाऊ मराठे असतील, श्याम फडकेसर असतील, पार्ल्याहूनच त्यावेळी आलेले नरेन्द्र बल्लाळ असतील. त्या काळच्या ठाण्यात प्रत्येक क्षेत्रातले महत्त्वाचे लोक राहायचे. आणि त्यांच्यातला एकही जण आजच्या व्याखेमधला ‘सेलेब्रिटी’ नव्हता. मासे घेताना ‘लिंटास’चे मधु गडकरी भेटायचे आणि महापौर मोहन गुप्ते पण भेटायचे. दूरदर्शनवर वृत्तनिवेदन करणाऱ्यांना त्या काळात भाव असायचा. तरीही वासंती वर्तक साधेपणाने भाजी घेताना भेटायची. प्रत्येक वस्तुसाठी कोणत्या दुकानात जायचे ते ठरलेले असायचे. आमचा गणपती ढवणकाकांच्या, महाराष्ट्र जनरल स्टोअर्स मधून यायचा. मामलेदार मिसळ, जोगदेवचे पॉट आईसक्रिम, बी-केबीनकडची वडा-भजी अशा मोहिमांना, आवश्यक कर्मकांड समजले जायचे. पर्याय मर्यादित होते हे खरं पण तरी त्याबद्दल अजिबात तक्रार नसायची. ठाण्यामध्ये, ‘मुंबईपण’ आत्ताएवढे घुसलेले नसल्यामुळे ‘मुंबईला जाऊन येणे’ ह्या अनुभवाला एक वेगळा बाज आणि पोत होता.
ठाण्यात सर्व व्यवसायातील नामांकित, प्रतिष्ठित होते. पण ते सारे आपली ‘ठाणेकर’ ही ओळख नैसर्गिकपणे जपायचे. स्टेशनलगतच्या दवाखान्यात जागतिक किर्तीचा चित्रकार डॉ. सुधीर पटवर्धन, एक्स-रे काढायचा. लोकांसोबत रमून गेलेल्या डॉक्टरांची यादीच करायची तर आत्ता माझ्या नजरेसमोर वीस नावे येताहेत. वकील म्हणावे तर तलावपाळीवरच्या हेगडे काकांकडे किंवा स्टेशनजवळच्या ओक काकांकडे जावे. रांगणेकरांचा बंगला म्हणजे खंडेराव काका आणि पुढे खासदार झालेल्या मावशी . . . एक विलक्षण घरोबा होता ह्या सगळ्यांमध्ये आणि ठाणेकरांमध्ये. एका गावात राहण्याचा एक नात्याचा हक्क होता. अगदी आनंद दिघेंपासून ते वसंत डावखऱ्यांपर्यंत अशा राजकारणी मंडळींकडेही आपण सहज जाऊ शकायचो.
ह्या नात्याच्या घट्टपणाचा अनुभव मला आला, जेव्हा मनोविकारतज्ज्ञ म्हणून मी ठाण्यात प्रॅक्टिस सुरू केली. डॉ. श्याम कणबूर आणि डॉ. सुनीती कणबूरांनी सांगितले “आमच्या जागेत बस” . . . पुढे स्वतःची जागा घेण्याची वेळ आली तेव्हा नव्याने सुरू झालेल्या ठाणे जनता सहकारी बँकेच्या संचालक केळकर काकांनी (सीए), घरच्यासारखे गृहकर्ज दिले. कणबूर सर आणि मॅडमनी स्वतःच्या हॉस्पिटलमध्ये व्यसनमुक्ती केंद्र आणि डे-केअर सेंटर विनामूल्य चालवायला दिले. एकोणीसशे नव्वद साली आय्.पी.एच्. म्हणजे इन्स्टिट्यूट फॉर सायकॉलॉजिकल हेल्थ ह्या संस्थेच्या स्थापनेची वेळ आली तेव्हा डॉ. कारखानीस मॅडमनी ऐन गोखलेरोडवरची जागा विनामूल्य दिली. त्यानंतर डॉ. शांताराम आपटेसर आधाराला आले . . . संस्थेचे बेसिक फर्निचर पाठवले त्यावेळचे नगरसेवक प्रकाश परांजप्यांनी (जे पुढे खासदार झाले.)
मानसिक आरोग्याच्या क्षेत्रातला हा नवा प्रयोग ह्या गावातल्या अनेकांच्या सहकार्याशिवाय स्थिरावलाच नसता. नव्वद साली स्थापन केलेली संस्था तीन वर्षातच जेव्हा आर्थिक विपदेमध्ये आली तेव्हा किती जण मदतीला धावले. अॅपलॅबच्या प्रभाकर देवधर सरांनी आणि सुभाष जोशी सरांनी सांगितले, “देणगी नको मागूस . . . आमच्या कर्मचाऱ्यांना मन-आरोग्य शिकव आणि आम्हाला फी चार्ज कर.” अॅपलॅब पासून लॅबइंडियाच्या भालेराव-बापट काकांपर्यंत . . . सर्वांनी आपलेपणाने मदत केली. माझ्या आणीबाणीमध्ये, हे गाव मला फक्त दिलासा नाही तर भरभरून पाठिंबा देत राहिले.
आय्.पी.एच्.च्या कार्यशाळांपासून ते वेधसारख्या उपक्रमांमध्ये हे गाव शेकडोंच्या नव्हे तर हजारोंच्या संख्येने उपस्थित राहू लागले. ‘वेध’च्या वार्षिक कार्यक्रमामध्ये आयत्यावेळी एक पाहुणी येऊ शकली नव्हती तेव्हा आम्ही हक्काने अभिनेत्री सुहासताई जोशींना बोलावले होते. आणि “दोन पोळ्या करते आणि येते” असे म्हणून त्या आल्याही होत्या. संस्थेच्या अडचणीमध्ये माझी वैयक्तिक ओळख नसतानाही एकदा मिठागरवाल्या भाव्यांनी मला बोलवून एक लठ्ठ रकमेचा चेक दिला होता . . . किती आठवणी सांगू. “तुमच्यासाठी ही छोटीशी मदत” म्हणून किती दुकानदारांनी, कारागिरांनी पाठराखण केली . . . मनोविकारातून सावरणारे माझे रुग्ण, त्यांचे कुटुंबीय ह्यांनी किती सद्भावना दिल्या. . . . याच गावातून सच्चे सहकारी मिळाले, हितचिंतक मिळाले आणि आमच्या अनेक उपक्रमांसाठी कार्यरत असा तब्बल दीडशे स्वयंसेवकांचा संच उभा राहिला . . . उपक्रमांसाठी नियमितपणे, फुल नाही तर पाकळी देणाऱ्यांची संख्या हजारावर गेली.
अगदी आत्ताच, सप्तसोपान ह्या आमच्या ज्येष्ठ नागरिकांच्या मनमेंदु केंद्राच्या विस्तारासाठी ह्या गटातील मंडळींची एक ‘सहकार्य बैठक’ बोलवली तर चक्क पंचाहत्तर ज्येष्ठ मदतीसाठी हजर ! . . . अशा मदतीविना आमची प्रयोगशीलता कशी टिकून राहिली असती.
आता तुम्ही म्हणाल की ठाण्यासारख्या विशाल महानगराला मी सारखे ‘गाव’ म्हणून हिणवत तर नाही ? . . . नक्कीच नाही. माझ्या मनातले ठाणे ‘गाव’ आहे सौम्य, सभ्य आणि प्रत्येकाच्या भावनांची कदर करणारं ! . . . नव्या प्रयोगांमध्ये परंपरेचा गंध शोधणारे. कालच्या कलासरगमचे आजचे नाव असेल टॅग् अर्थात् ठाणे आर्टिस्ट गिल्ड ! . . . घंटाळी मित्र मंडळ, इंद्रधनु अशा संस्थांना नवे कार्यकर्ते मिळालेले असतील. विद्यादान सहाय्यक मंडळांसारख्या संस्था, ‘एकलव्य’ सारख्या विद्यार्थी उपक्रमांना पुढे नेत असतील . . . सुरेंद्र दिघे सरांच्या ‘शालेय जिज्ञासा’चेच सूर आय्.पी.एच्.च्या ‘कूल क्लब’मधून उमटतील. अकॄत्रिम आणि अनौपचारीक नात्यांची ही साखळी म्हणजेच आहे ‘गाव’ . . . हक्काचे, प्रेमाचे आणि विश्वासाचे नाव !
इमारतींची उंची, मॉल्स आणि मल्टिप्लेक्सची संख्या, ह्यामध्ये हे मैत्र गुदमरायला नको. पूर्वी ठाण्याहून मुंबईला लोकलने जाणाऱ्यांच्या खूपपट माणसे आज ठाणे परिसरात राहायलाही येताहेत आणि कामालाही येताहेत . . . ह्या सगळ्यांना सामावून घेत हळुवारपणे शिकवायला हवी आहे, ‘गाव’पण जपण्याची ही मजेदार कहाणी !
दोन वर्षांपूर्वीच्या मार्च महिन्यामध्ये कोविडसाथीचे ग्रहण साऱ्या जगाला लागले तेव्हा माझे मनही खट्टू आणि निराश झाले होते. आय्.पी.एच् (इन्स्टिट्यूट फॉर सायकॉलॉजिकल हेल्थ) ह्या संस्थेच्या प्रवासाला तीन दशके पूर्ण होणार होती आणि त्या निमित्ताने आखलेले सारे समारंभ प्राप्त परिस्थितीमुळे बारगळले होते. संस्थेच्या वर्धापनदिनापासूनच लॉकडाऊन भरात आला होता आणि ‘आपुल्याच घरामध्ये झालो आता बंदीवान !’ असा अनुभव येत होता. लॉकडाऊन सुरू झाल्यावर दोनच दिवसांमध्ये गुढीपाडवा आला होता. माझ्या मुलाने, कबीरने त्या दिवशी इन्स्टाग्रामवर माझी लाईव्ह मुलाखत घेतली आणि समाजमाध्यमांच्या द्वारे, बोलण्या-ऐकण्याच्या माझ्या प्रवासाची गुढी उभारली गेली.
त्यावेळी मला अर्थातच् कल्पना नव्हती की पुढच्या अडीज वर्षांमध्ये माझ्याकडून आणि संस्थेच्या सर्व कार्यकर्त्यांकडून मानसिक आरोग्यक्षेत्रामध्ये बहुपेडी काम घडणार आहे. बोललेला शब्द आणि लिहिलेला शब्द समाजमाध्यमांद्वारे जगभराच्या लाखो मनांपर्यंत जाऊन पोहोचणार आहे. ह्या काळामध्ये आणि नंतरही होत असलेल्या मनआरोग्याच्या क्षेत्रातील अनेक प्रयोगांबद्दल लिहिण्याचे हे स्थळ नव्हे. परंतु ह्या पुस्तकामध्ये ज्या ज्ञानयज्ञाचा अनुभव आपण घेणार आहोत त्याची पार्श्वभूमी सांगायला हवी.
गोष्टीची सुरुवात होते ती मी मनोविकारशास्त्रामध्ये एम्.डी. करत असतानाच्या काळामध्ये इंडियन नॅशनल थिएटर ह्या संस्थेचे भाऊसाहेब सप्रे ह्यांच्यामुळे माझी ओळख झाली सदाशिव अमरापुरकर अर्थात् तात्याबरोबर. कलाक्षेत्रातील मुशाफिरी करणाऱ्यांसाठी मुंबई हे महानगर म्हणजे स्वप्नपूर्तीचे ठिकाण . . . अहमदनगरमधून आलेल्या तात्याबरोबर मैत्री जमली ती तेव्हापासून. तेव्हा ‘अर्धसत्य’ प्रकाशित झाला नव्हता. अनेक धडपडणारे रंगकर्मी केईएम् सारख्या मध्यवर्ती रुग्णालयात ह्या ना त्या कारणाने यायचे. डॉ. रवी बापट, डॉ. भालेराव, डॉ. परुळकर, डॉ. शरदिनी डहाणूकर ह्या आमच्या सर्व प्राध्यापकांची उठबस ह्या क्षेत्रात असायची. त्यामुळे विद्यार्थ्यांसाठी, ही परंपरा आपोआपच अंगवळणी पडायची.
तात्याबरोबर आणि त्याच्या सार्‍या कुटुंबाबरोबरच्या मैत्रीला पुढे अगदी जवळचा आयाम मिळाला तो अनिलबाबा (अवचट), मी आणि तात्याच्या तिहेरी घट्ट मैत्रीमुळे. त्यामुळे सायली, केतकी आणि रिमा ह्या तिन्ही मुली, त्यांच्या बालपणापासून, ‘आनंदकाका ब्रिगेड’चा भाग बनल्या. रिमा ही सर्वार्थाने अस्थिर, धडपडी पण प्रचंड प्रेमळ मुलगी. माध्यमक्षेत्रात पितृ मातृ परंपरेप्रमाणे धडपडू लागली. इथे सुनंदावहिनी (अमरापुरकर) ह्यांच्याकडूनही आलेल्या लेखन-वाचन-अभिनय संस्कारांचा जाणीवपूर्वक उल्लेख करायलाच हवा.
गोखले अर्थशास्त्र संस्थेतून उच्च शिक्षण घेतलेली रिमा पॉडकास्ट ह्या माध्यमाबरोबर खेळायला लागली आणि तिने त्यासाठी माझी एक मुलाखतसुद्धा घेतली. तेव्हा कोविडकाळ सुरु व्हायचा होता. कोविडकाळ लागल्यावर एकदा रिमाचा फोन आला आणि आपण ह्या काळामध्ये लोकांचे भावनिक स्वास्थ्य जपण्याचा काहीतरी कार्यक्रम करूया ही तिच्या डोक्यातली कल्पना तिने मला सांगितली. त्याच फोनमध्ये ‘मनाचा पॉडकास्ट’ हे शीर्षक ठरले. ही मालिका फक्त टॉपिकल नको तर त्या निमित्ताने, विवेकनिष्ठ मानसोपचार पद्धती म्हणजे Rational Emotive Behaviour Therapy ह्या विषयावरची सोपी मांडणी ह्या मौखिक माध्यमामधून श्रोत्यांपुढे आणावी असे ठरले. रिमाने त्याआधीच आय्.पी.एच्. संस्थेमधली ह्या विषयावरची कार्यशाळा केली होती. ‘स्वभाव-विभाव’, ‘विषादयोग’ आणि मनोगती ही पुस्तकेही तिने वाचली.
आमच्या दोघांच्या नियोजनांना मूर्त रूप देणारा तिसरा भिडू म्हणजे e.p.log media ह्या संस्थेचा अभिजीत ठकार. तो आमचा ‘रेकॉर्डिंग डायरेक्टर’ ! तो स्टुडिओत असायचा. मी आणि रिमा आपापल्या घरी. कधी रेंजचा प्रश्न यायचा तर कधी ‘नको ते आवाज’ मध्येच घुसायचे. तरी लॉकडाऊनमुळे घरातल्या खोलीचा ‘स्टुडिओ’ बनवायला फार कष्ट पडले नाहीत. आम्ही एका वेळी सरासरी दोन एपिसोड्स रेकॉर्ड करायला लागलो. मूड लागला तर तीनसुद्धा होऊन जायचे हातासरशी . . . आम्हाला तिघांनाही ठाऊक नव्हते की ह्या मालिकेचा ‘नेमका जीव’ किती एपिसोड्सचा असणार आहे !
पण हा प्रश्न श्रोत्यांनीच सोडवला. एकेक भाग प्रत्येक आठवड्याला अपलोड होऊन ‘ऑन अवेट’ जायचा आणि श्रोत्यांचे प्रतिसाद लगेच येऊ लागायचे. ही लोकप्रियता देशी परदेशी वास्तव्य करणाऱ्या अनेक मराठी भाषिक बंधूभगिनांच्या माध्यमातून हळूहळू वाढत गेली. श्रोते प्रश्न विचारू लागले. त्या प्रश्नांच्या उत्तरांचा समावेश आम्ही संहितेमध्ये करायला लागलो. संवादाच्या शैलीमध्ये म्हणून आम्ही दोघे ‘रोल प्ले’ म्हणजे भूमिका नाट्य रंगायला लागलो. ‘मनाचा पॉडकास्ट’चे रेकॉर्डिंग हे माझ्या आणि रिमाच्या आयुष्याच्या सप्ताहक्रमाचा भागच बनत गेला. कोरोनाची पहिली लाट गेली आणि दुसरी आली . . . दुसरी ओसरली पण भरपूर भावनिक किंमत अनेक कुटुंबांना चुकती करायला लावली तिने. त्या काळात आम्ही वियोगप्रक्रिया म्हणजे Grief process वर एपिसोड केले. नवीन एपिसोडचे पोस्टर समाज माध्यमांवर पडले की श्रोते सवयीने ऐकू लागले. आणि अशाप्रकारे बावन्न आठवडे अर्थात् एक वर्ष अगदी सातत्याने पूर्ण केले ह्या कार्यक्रमाने !
साठ कार्यक्रमांचा टप्पा आम्ही गाठला. हीरकमहोत्सवी कार्यक्रम झालासुद्धा. पण अजून एक एपिसोड करून ६१ कार्यक्रमांनी सांगता करावी हा आमचा बेत हवेत विरला. दरम्यानच्या काळामध्ये माझ्याकडे तसेच इतर मनोविकारतज्ज्ञ, मानसशास्त्रज्ञ ह्यांच्याकडे येणारे अनेक रुग्णमित्र ह्या एपिसोड्सची पारायणे करू लागले होते. त्याच्यावरच्या नोट्स काढून त्या नोंदवहया स्वतःच्या विकासासाठी वापरायला लागले होते. माझा कामानिमित्तचा प्रवास सुरू झाला तेव्हा दोनदा असे घडले की विमानतळावर माझ्या आवाजावरून लोकांनी मला ओळखले. म्हणजे भावनिक कसोटीच्या काळात अनेकांना ह्या कार्यक्रमाने मार्ग दाखवला होता. त्याच सुमारास ‘मनोविकास’च्या आशिष पाटकरच्या डोक्यातून ही कल्पना आली की आता हा पॉडकास्ट पुस्तकरूपामध्ये प्रसिद्ध व्हायला हवा. मी त्याला तात्काळ होकार दिला. ह्यांनी ह्या सर्व ऄपिसोड्सची लिखीत प्रत काळजीपूर्वक तयार केली. त्या मजकुराचे मी संपादन करायला सुरुवात केली तो दिवस योगायोगाने होता, बुधवार ११ मे २०२२ ! तात्याचा एकाहत्तरावा वाढदिवस.
आय्.पी.एच्. संस्थेतर्फे ‘द्विज पुरस्कार’ हा द्वैवार्षिक उपक्रम चालवला जातो. गंभीर मानसिक आजारातून सावरलेले मनोरुग्ण अर्थात् शुभार्थी आणि त्यांच्या पाठीशी खंबीरपणे उभे राहणारे त्यांचे कुटुंबीय अर्थात् शुभंकर ह्यांच्या संघर्षाचा सन्मान करणारा कार्यक्रम असतो हा. एका वर्षी हे पुरस्कार देण्यासाठी पाहुणा म्हणून तात्या आला होता. त्यावेळी त्याने अतिशय प्रांजळपणे स्वतःच्या आयुष्यातील चिंता आणि नैराश्य ह्याच्याशी कसा सामना केला ती कहाणी कथन केली होती. माझ्या आणि रिमाच्या हातून घडलेल्या ह्या सार्‍या कामामागे त्याचे संतत शुभार्शीवाद आहेत अशी आमची दोघांचीही धारणा आहे.
ह्या पुस्तकामध्ये एकसष्टावा असा ‘सर्वे सन्तु निरामय:’ हा एपिसोड रिमाने आणि मी खास रेकॉर्ड करून नंतर लिखित स्वरूपात प्रथमच घातला आहे. त्यामुळे ‘मनाचा पॉडकास्ट’ हा उपक्रम संपन्न होईल. आजवर फक्त मौखिक रूपात असलेली ही माहिती ह्या पुस्तकाच्या रूपाने मुद्रित स्वरूपात वाचकांसमोर येत आहे. प्रत्येकाने आपल्या वृत्तीप्रमाणे वाचन आणि श्रवणाचा क्रम ठरवावा. पण दुहेरी अभ्यास केल्यास फायदा अधिक असा अनेकांचा अनुभव आहे. त्याशिवाय इतक्या मोठ्या प्रमाणात नोट्स काढल्या नसत्या श्रोत्यांनी.
अजून एक गमतीची गोष्ट म्हणजे हे माझे प्रसिद्ध होणारे पंचविसावे पुस्तक आहे. चाळीस वर्षे होत आहेत पहिल्या पुस्तकाचे प्रकाशन होऊन. लेखक व्हायचे आहे असे कोणतेही नियोजन नसताना हा आनंददायक प्रवास घडला. गेल्या अडीज वर्षांमध्ये विविध साहित्य प्रकारांची चक्क सात पुस्तके रचली गेली हे सुद्धा नवलच. कविता, ललितलेख, तत्त्वज्ञान अशा विविध विषयांवरच्या ह्या माळेमध्ये रौप्यमहोत्सवी पुस्तक म्हणून मनाचा ‘पॉडकास्ट’चे आगमन म्हणजे माझ्या वृत्तीमधल्या सर्जनशीलतेची आणि मनआरोग्य प्रबोधनाच्या घेतल्या व्रताची, एकजीव वीणच आहे असे मला वाटते.
तेव्हा वाचतावाचता मनात ऐका किंवा प्रत्यक्ष ऐकताऐकता पुस्तक समोर धरून वाचा . . . मनाचा पॉडकास्ट
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या पहिल्या दोन शब्दांमध्येच आपल्या विचारांना चालना देणारी शक्ती आहे. युद्ध म्हणजेच संघर्ष . . . संघर्ष म्हणजे विनाशाची शक्यता, निखालस खात्रीकडेच झुकलेली शक्यता ! अशा प्रसंगांमध्येही ‘धर्म’ म्हणजेच स्वतःच्या ‘धारणां’कडे अर्थात् Belief System कडे पाहण्याची, त्यातून स्वतःचे अस्तित्व अधिक अर्थपूर्ण बनवण्याची संधी असते. डॉ. भरत केळकर ह्या मित्राचे प्रस्तुत लिखाण वाचताना हे शब्द नव्याने सामोरे आले.
भरतबरोबरच्या माझ्या मैत्रीला आता सुवर्ण महोत्सवाचे वेध लागले आहेत. मेडीकल कॉलेजच्या होस्टेलमध्ये ह्या नात्याचा आरंभ झाला. आणि जगण्याच्या साऱ्या चढ-उतारांच्या प्रवासामध्ये ही मैत्री अखंडपणे तेवत राहिली. त्यामुळे भरतचा स्वभाव, स्वधर्म आणि स्वप्ने ह्यांची चांगलीच ओळख होत गेली. उमद्या स्वभावाचा, कुशल डॉक्टर आणि संवेदनाशील माणूस. ह्या गुणवैशिष्ट्यांबरोबरच त्याच्यामध्ये ‘स्वतःचा शोध घेत अधिक अर्थपूर्ण, उन्नत जगण्याकडे जाण्याची ओढ’ हा प्रेरणाबिंदू आहे. ह्यालाच इंग्रजीमध्ये ‘Spiritual quest’ असे म्हणता येईल. भीष्मराज बाम सरांसारख्या कृतीशील तत्त्वचिंतकाच्या सहवासामध्ये आल्यामुळे ह्या प्रेरणेला उजाळा मिळाला.
आध्यात्मिक विकासासाठी आपल्या परंपरेमध्ये ज्ञान, भक्ती, योग आणि कर्म असे मार्ग सांगितले आहेत. प्रत्येक डॉक्टरकडे त्यातल्या ‘कर्म’ मार्गाचे दरवाजे खुले असतात. हररोजच्या कृतीमधून ‘सेवा’ देत असताना त्यातूनच स्वतःची भूमिका उमगत जाणे हा प्रवास डॉक्टरांच्यासाठी, त्यांच्या व्यवसायामुळे शक्य असतो. अर्थात् त्यासाठी ‘धनप्राप्तीसाठीचा व्यापार’ ह्या समीकरणातून बाहेर यायला हवे. भरतच्या संदर्भात असे म्हणता येईल की तो ह्या व्यापारी समीकरणाचा भागच बनला नाही.
आणि म्हणूनच नेहमीच्या वैद्यकीय सेवेव्यतिरिक्त तो (आणि त्याची पत्नी डॉ. मृणाल) स्वतःला, विविध कारणांनी सामाजिक परिघाला जोडत गेला. मग ती निर्मल वारीचा प्रकल्प असो किंवा कोरोना महामारीतील आव्हाने. पण, ‘डॉक्टर्स विदाऊट बॉर्डर्स’ ह्या संघटनेच्या निमित्ताने भरतसमोर एक अघटीत संधी उभी झाली. त्या अनुभवांवर आधारित असे हे पुस्तक आहे. प्रत्यक्ष युद्धभूमीवर जाऊन तिथली दाहक, अस्थिरता अनुभवयाची आणि अशा परिस्थितीमध्ये माणसांचे उध्वस्त अवयव जोडताना त्यांच्या उध्वस्त मनांपर्यंत पोहोचायचे हा सारा प्रयोग तुमच्याआमच्या सामान्य अनुभवकक्षेच्या पार पलीकडचा आहे. आणि अशा तऱ्हेच्या ‘सेवा मोहिमे’मध्ये तीन वेळा सहभागी व्हायचे हे तर अगदीच अतर्क्य ! पण हे सारे जसे घडले तसे अगदी स्वच्छपणे लिहिले आहे भरतने. ह्या लिखाणाची काही प्रमुख अंगे आहेत. ज्या तीन देशांमधल्या युद्धभूमीवर भरत गेला त्या भूभागातील राजकीय पार्श्वभूमी, वाचकासमोर मांडली जाते. ज्या संस्थेचा भाग म्हणून डॉ. भरत काम करतो त्या संस्थेचा इतिहास, कार्यप्रणाली आणि तत्त्वज्ञान अतिशय ठाशीवपणे समोर येते. ह्यापुढे येतो लेखकाचा व्यक्तिगत अनुभव. त्यामध्ये एक भाग आहे वैद्यकीय . . . दुसरा मानवी . . . आणि तिसरा चिंतनशील माणसाचा !
ह्या साऱ्या अंगांची एक नैसर्गिक अशी वीण आहे. ती लेखकाच्या प्रामाणिकपणामधून आलेली आहे. हे एक महत्त्वाचे वैद्यकीय, सामाजिक, सांस्कृतीक दस्तावेजीकरण (Documentation) आहे. त्याची ठरीव पद्धतीने ‘साहित्यिक’ समीक्षा करण्याचे मला तरी काही कारण दिसत नाही. परंतु वाचत असताना उत्कटतेने जाणवले असे काही मुद्दे इथे शेयर करायला आवडतील.
‘युद्धस्य कथा रम्या’ असे वाक्य प्रचारात आहे. युद्धाच्या कथा आपल्याला ‘थ्रीलींग’ वाटू शकतात पण प्रत्यक्ष युद्ध हे अतिशय भीषण आणि विदारक असते हे भरतचे अनुभव वाचताना ठायीठायी जाणवत राहते. माणूसप्राण्यामध्ये असलेल्या क्रूर आदीम भावनांना उद्दीपित करणारी ती ‘स्वामित्व’ लालसा ! . . . दुसऱ्यावर मालकी हक्क गाजवून स्वतःचे वर्चस्व सिद्ध करणारी वृत्ती. आणि ह्या युद्धकल्लोळामध्ये सर्वार्थानी स्वतःला गमावून बसलेले असंख्य, बिनचेहऱ्यांचे सामान्य ! . . . असहाय्य ! मानवी संस्कृतिच्या विधायक संचिताला उध्वस्त करणारी ही युद्धे; आज एकविसाव्या शतकातही, माणसाच्या विचारी अस्तित्वाला नख लावत आहेत. आजच्या ग्लोबलाईज्ड युगामध्ये असे म्हणण्याचीही सोय राहिलेली नाही की, “चालले आहे ना त्या दोन देशांचे युद्ध, मला काय त्याचे ?” . . . कारण एकमेकांमध्ये गुंतलेल्या आर्थिक हितसंबंधांमुळे आज प्रत्येक युद्ध एका अर्थाने ‘जागतिक’च बनू लागले आहे. म्हणजे एका बाजूने, स्वयंकेंद्रित सुखलोलुपतेमुळे आम्ही करतोय् पर्यावरणाचा ऱ्हास आणि दुसरीकडे सत्तालोलुप क्रूरतेमुळे आपण करतोय मानवतेचाच नाश ! युद्धांमध्ये ज्यांचे हितसंबंध असतात ते देश आणि व्यक्ती त्या युद्धाचे समर्थनच करणार. जॉर्ज ऑवेलचे वाक्य आहेच, “War is Peace.” . . . युद्ध आवडे लोकांना !
अशावेळी मानवतेचे सेवादूत म्हणून काम करणाऱ्या व्यक्ती आणि संस्था बुलंद युद्धविरोधी विधान तर करत असतातच पण त्या संपूर्ण मानवतेच्या रक्षक वृत्तीचे प्रतिनिधित्व करत असतात. आपला जवळचा मित्र जेव्हा ह्या प्रक्रियेचा भाग बनतो तेव्हा, मनात त्याच्याविषयीचा आदर दाटून आल्याशिवाय राहत नाही. ह्या संपूर्ण लिखाणामध्ये लेखक म्हणजे भरत स्वतःला कुठेही ‘हिरो’ म्हणून प्रोजेक्ट करण्याचा प्रयत्नही करत नाही. स्वतःच्या मनाच्या दोलायमान अवस्था तो स्वीकारतो आणि पत्रकाराच्या सहजतेने लिहून जातो. खूप वर्षांपूर्वी मी, विजयदादा परुळकर ह्या लेखक-पत्रकार सुहृदाबरोबर गप्पा मारत होतो. व्हिएतनामसहित अनेक युद्धभूमींवर त्या काळात कॅमेरा घेऊन फिरलेला माणूस. मी त्याला एकदा विचारले, “तुला भीती कधी वाटायची ? . . . कशी वाटायची ?” तर विजयदादा म्हणाला, “पहिल्यांदा भीती जाणवते ती सैरावैरा सुटलेल्या जंगली प्राण्यासारखी . . . त्या उच्छेदानंतरही जाणवतं की बेट्या, तू अजून मेलेला नाहीस . . . घेतल्या श्वासाची किंमत कळायला लागली की भीती पाळीव प्राण्यासारखी सोबत चालायला लागते. उधळत नाही.” भरतच्या अनुभवांची वर्णने वाचताना विजयदादाचा चेहरा आठवत राहिला.
एक प्रसंग असा आहे की भरत एका माणसावर खडतर शल्यक्रिया करत असतो. आणि त्याला पकडून ठार मारण्यासाठी विरोधी बाजूचा शस्त्रसज्ज गट चक्क हॉस्पिटलमध्ये पोहोचतो. मिशनचा मुख्याधिकारी बाहेरचे ‘ऑपरेशन’ कसे बसे यशस्वी करतो. आणि भरतची ‘आतली’ शल्यक्रियासुद्धा व्यवस्थित पार पडते. भरतला पत्ताही नसतो की घिरट्या घालणारा मृत्यू दुसऱ्या रूपामध्ये हॉस्पिटलच्या दरवाजावर धडका मारत होता. भरतमधला चिंतनशील मानव जागृत असतोच. अतिशय कठीण परिस्थितीमध्ये जीवनावश्यक शल्यक्रिया करताना, ‘शत्रु-मित्र’ भेद लोपला जातो, हे आकलन ह्या मनाला होऊ लागते. हा रुग्ण दहशतवादी आहे की दहशतवादाचा बळी असा फरक मन करत नाही. त्याच्या वेदना कमी करणे, जीव वाचवणे असे हेतू तिथे प्रबळ होतात. आणि ह्या हेतुंच्या सिद्धीसाठी कल्पकता आणि तंत्रज्ञान वापरले जाते. कंटेनर्समध्ये बनवलेले हॉस्पिटल हा असाच एक अनुभव भरतने लिहिला आहे. रोजचा क्षण भरतला नवे काही तरी शिकवणारा ठरतो.
निर्वासीत छावण्यांमधले अनुभवही यातनेचे सर्वग्राही रूप दाखवणारे आहेत. पूर्वीचा प्रतिष्ठित उद्योजक पण आता आईसक्रीम विकणारा माणूस ह्या सेवाभावी डॉक्टरला भेट म्हणून आईसक्रीम देतो. पैसे स्वीकारत नाही. ह्यासारखे प्रसंग संहारातही टिकून असलेल्या सुसंस्कृतपणाचे दर्शन घडवतात. विविध देश, वंश, धर्मांची ही वैद्यकीय टीम जेव्हा एकसंधपणे काम करते तेव्हा माणसामाणसांमधल्या भिंती ढासळून टाकणारा अनुभव असतो तो. भरतच्या वाढदिवसासाठी त्याचा मिशन-चीफ त्या युद्धभूमीवर केक कसा पैदा करतो हा प्रसंगही मनात घर करून राहतो.
व्यक्तीच्या जगण्यामधली नश्वरता क्षणोक्षणी अनुभवत असताना, त्याच मानवी अस्तित्वाला ‘सेवेचे साधन’ म्हणून वापरता येते हीच ती ‘आध्यात्मिक’ अनुभूती असते. ‘मी-मी’ पणाच्या पलीकडे नेणारी ही प्रक्रिया भरतसारख्या सहृदय माणसाला अधिकच नम्र आणि कृतज्ञ बनवून जाते.
स्वतःचे हे सारे अनुभव अभ्यासपूर्ण पद्धतीने आणि तपशीलवार एकत्र करून मांडणे हे कामही अतिशय महत्त्वाचे आहे. त्यामुळे वाचकाला फक्त नवी माहितीच नव्हे तर स्वतःकडे, जगाकडे आणि जगण्याकडे पाहण्याची एक नवीन दृष्टी मिळणार आहे. बाह्य जगातल्या विनाशकारी युद्धांमधून अंतर्मनामधला विचार, भावना आणि मूल्यांचा आवश्यक संघर्ष सुरू झाला तर त्यातच मानवी अस्तित्वाच्या भविष्यासाठीच्या आश्वासक खूणा निर्माण होणार आहेत . . . धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे !
मनोगती - On Mind's Trail 