मृत्यूला नवे परिमाण : आत्मनिष्प्राण

आपण सगळेजण जगण्यासाठी जितके धडपडतो त्याचे मूळ नेमके कशात बरे असेल ? . . . विज्ञान आपल्याला सांगते की सार्‍या उत्क्रांती प्रवाहाच्या मुळाशी आहे जगण्याची प्रेरणा . . . स्वतःचे अस्तित्व टिकवण्याची ही आदिम इच्छा विश्वामध्ये जेव्हा पहिला जीव उत्पन्न झाला तेव्हापासूनच होती. Survival म्हणजे अस्तित्व टिकवणे हे व्रत अगदी एकपेशीय अमिबापासून  सर्व प्राणिमात्रांमध्ये दिसते. बरे फक्त अस्तित्व टिकवणेच नाही तर त्याचा प्रवाह (Continuity) राखणे हा सुद्धा आद्य इच्छेचाच भाग . . . म्हणजे जीवसृष्टीची रचना ही ‘जगण्या’भोवती झाली. पण त्याच रचनेचा एक अपरिहार्य भाग आहे विलय . . . मृत्यू ! मग ते झाडाचे निष्पर्ण होणे असो की माणसाच्या प्राणाचे उडून जाणे.  उत्पत्ती आणि लय ह्यांचा हा चक्राकार प्रवास माणसाला जेव्हा ‘कळला’ तेव्हा काय झाले असेल . . . साधारण सत्तर हजार वर्षे लोटली ह्या घटनेला असे शास्त्रज्ज्ञ  मानतात . . . माणसाला ‘मी’ची जाणीव झाली. ‘आत्मभाव’ गवसला. ज्या क्षणी ‘मी’ आला त्याच क्षणी ‘तो’ निर्माण झाला, ‘आम्ही’ निर्माण झाले . . . काही काळातच ‘मी’ला कळले की ह्या ग्रहावरचा त्याचा निवास कायमचा नाही. ‘मी’ची जाणीव, ते भान नव्हते तेव्हा जगण्यालाही ‘अर्थ’ नव्हता आणि म्हणूनच मरणालाही नव्हता.

आता मात्र ‘माझा’ जन्म-मृत्यू ही कल्पना मेंदूत तयार झाली. पुनरोत्पादनामध्ये निर्माण होणारी पिले ‘माझी’ संतती झाली. प्राण्यामध्येही पिल्लाबद्दलचा आदिम ‘माझा’भाव असतो. माणसाने त्यात हळूहळू ‘वात्सल्य’ ह्या भावनेची भर घातली. संवर्धन हे मूल्य विकसित केले. पण ती फार पुढची गोष्ट.  ‘मी’ आता आजूबाजूला जन्म आणि मृत्यू अनुभवायला लागला. जन्म म्हणजे बेरीज . . . बेरीज म्हणजे वाढ . . . वाढ म्हणजे आनंद. कनेक्शन लावले मेंदूने. मृत्यू म्हणजे उणे . . . मृत्यू म्हणजे वजाबाकी. हे सर्किटही तयार झाले. आणि अशाप्रकारे ‘जगणे’ झाले नॉर्मल. मरणे झाले त्रासदायक. जगण्यासाठी लागणाऱ्या प्रक्रियेमध्ये समूहाचा सहभाग ठळक होत गेला. विविध कौशल्यांची माणसे एकत्र आली आणि टिकली तर जगण्याचा दर्जाही सुधारतो असे लक्षात आले. आता माणसाचा मृत्यू म्हणजे त्या ‘कौशल्या’चाही मृत्यू. त्यामुळे वजाबाकीला एक डायमेन्शन अधिकचे मिळाले. पुढे स्थायी जीवनपद्धती निर्माण झाल्यावर नात्यांमधील भावनिक गुंतवणूक वाढली आणि गुंतागुंत सुद्धा. आता मृत्यूबरोबर, मृत आणि राहिलेली व्यक्ती, राहिलेला समूह आणि मृत व्यक्ती ह्यांच्या नात्याचीही अखेर होते हे सत्य लक्षात आले. आणि शरीर नसतानाही ‘मनात’ नाते टिकू शकते हे कळले. त्या नात्याला जगवण्याचे, उजळवून किंवा काळोखून टाकण्याचे प्रकार आले. मृत्यू म्हणजे स्मरणाच्या माध्यमातून विविध भावनांची ‘उजळणी’ करणारा अनुभव झाला. 

माणसाचा सामाजिक-सांस्कृतिक पसारा वाढला तो गेल्या दहा हजार वर्षांमध्ये. कारण बारा हजार वर्षांपूर्वी शेतीचा शोध लागला. भटका माणूस स्थायी झाला . . . स्थानिक झाला. पूर्वी भटक्या माणसाला लोभ आणि मोह, दोन्ही मर्यादित असायचे. आता हा एका वातावरणात गुंगला, गुंतला . . .स्वामित्वाची भावना आली, सवयींचा आपलेपणा आला. अनुभवांमध्ये विविधता आली. नात्यांना स्थैर्य आले. आणि त्यामुळे माणसाच्या आनंदाची जातकुळी बदलली. ‘चांगले’ जगणे जसजसे आकर्षक बनायला लागले तेवढा जगण्याचा मोह वाढायला लागला. आणि मृत्यू नकोसा होऊ लागला. पिरॅमिडसच्या बंदिस्त अवकाशात जपले जाऊ लागले मृत्यूनंतरचे जीवन. त्याचवेळी माणसाच्या ‘विचारी’ मेंदूने जगण्याचा आणि मरण्याचा ‘अर्थ’ लावायलाही सुरुवात केली. साधारण चार-पाच हजार वर्षांपूर्वी माणूस ह्या टप्प्यावर आला की त्याला मृत्यूचे ‘भय’ वाटायला लागले. त्या भयावर मात करायला कर्मकांडे आली. स्वर्ग-नरकाच्या कल्पना आल्या. पुनर्जन्माची थियरी निघाली . . . उद्देश एकच, मृत्यूच्या भयावर मात. अमृताच्या प्राप्तीसाठीच्या देव-असुरांच्या कहाण्या आपल्याला जगण्याची आसक्ती दाखवतात. एकीकडे तत्त्वज्ञानाची वाट सांगत होती की जन्म-मृत्यू म्हणजे फक्त ‘व्यक्त-अव्यक्त’ असा बदल ! पण ययातिच्या कहाणीतला राजा मात्र स्वतःचे सामर्थ्य पणाला लावतो कशाला तर तारुण्य राखण्यासाठी . . .  थोडक्यात जगण्याचा सोस. 

अशाप्रकारे सारेच मृत्यू दुःखदायक होत गेले. जरामरण म्हणजे वार्धक्यामुळे आलेला मृत्यू त्यातल्या त्यात कमी असह्य. जर वीरमरण म्हणजेच उच्च ध्येयासाठी झाला मृत्यू तर तो अधिक श्रेयस्कर . . . दुसर्‍याचा जीव वाचवण्यासाठी स्वतःचा जीव देणे हा सुद्धा मृत्यू. पण तरीही तो उच्च मानला गेला . . . कारण त्यात जीवनाला टिकवण्याचा हेतू होता. एका माणसाने दुसऱ्याचा प्राण ‘घेणे’ हे कधी न्याय्य समजावे तर कधी अन्याय्य, कधी नैतिक कधी अनैतिक ह्याचे संकेतही निर्माण झाले. तुलनेने सारे ‘अकालमृत्यू’ हे अधिक दुःखद. कारण ते कदाचित्  टळले असते, टाळता आले असते तर . . . म्हणजे टाळता येऊ शकणारा मृत्यू जर घडला तर वेदना जास्त. आणि जर माणसाने स्वतःच्या हाताने स्वतःची प्राणज्योत मालवली तर . . . हा तर अतिशय वेगळा, अकालमृत्यू. त्याची दाहकता विशेष ! . . . आपण अशा व्यक्तीचा अंत टाळण्यासाठी पुरेसे असे काही नाही करू शकलो ह्याची तीव्र खंत किंवा मॅनेजेबल रुखरुख राहणारच पाठी राहिलेल्यांच्या मनात. 

तर मग अशा माणसाच्या मनात नेमके काय बरे होत असेल ? ते सर्वांना समजून घेता येईल का ? आणि त्यातून आपली व्यक्ती, कुटुंब, समाज म्हणूनची ‘आत्मनिष्प्राण’ ह्या घटनेला समजून घेण्याची कुवत वाढवता येईल का ? . . . काय झाले आहे, आत्महत्या-आत्मघात-आत्मनाश हे शब्द जजमेंटल आहेत. ते जणू त्या व्यक्तीलाच ‘चुकीची’ ठरवतात. समजून नाही घेत. त्या तुलनेत ‘स्वतःच स्वतःचा प्राण घेणे’ ह्या क्रियेला ‘आत्मनिष्प्राण’ असे का म्हणू नये ? ही क्रिया नेमकी कशी घडते मनामध्ये ते समजण्यासाठी आपण शारीरिक आजारांच्या एका गटाचे उदाहरण घेऊ. त्या गटाला म्हणतात, Auto-immune Disorders. ह्या आजारात काय होते . . . शरीराच्या रोगप्रतिकारशक्‍तीच्या प्रतिनिधी असलेल्या पांढऱ्या पेशींना एक समज असते . . . ‘आपला’ कोण आणि ‘परका’ कोण हे ह्या पेशींना नेमके कळते. बाहेरून बॅक्टेरिया किंवा व्हायरस् आला तर त्याच्या विरोधात ह्या पेशी मोहीम उघडतात. कधी कधी मात्र असे घडते की ह्या पेशी त्याच शरीरातल्या ‘आपल्या’ असणाऱ्या पेशींना ‘परके’ मानायला लागतात. त्यांच्यावरच हल्ला करतात. त्यातून अनेक शारीरिक त्रास उद्भवतात. शरीराच्या अनेक संस्थांना ह्या आजाराचा उपद्रव होतो. महत्त्वाचा मुद्दा काय तर बाह्य आक्रमणाविरुद्ध वापरायची रणनीती आप्तस्वकीयांवरच वापरली जाणे. रुमॅटॉईड आर्थ्रायटीस, मल्टिपल स्क्लेरॉसिस, एसएलई, ग्लुटेन सेन्सिटिव्ह एनंटेरोपॅथी अशी अनेक नावे आपल्या कानावर पडत असतात. ते आजार ह्या गटात येतात. लहान वयात होणाऱ्या मधुमेहाच्या मागेसुद्धा हा घटक असावा असे काही शास्त्रज्ञ मानतात. 

‘आत्मनिष्प्राण’ प्रक्रियेमध्ये नेमके असेच होते. सुमारे शंभर हजार वर्षांपासून माणसाच्या मेंदूमध्ये आदिम भावना निर्माण झाल्या. त्या कशा ? . . . तर त्या आदिमानवाला हरघडी सामना करावा लागायचा जगण्याला आव्हान देणाऱ्या जीवशास्त्रीय धोक्यांना. कधी जंगली जनावरे, कधी नैसर्गिक आपत्ती तर कधी दुसऱ्या टोळ्यांची माणसे. ह्या धोक्यांना तोंड देण्यासाठी त्याच्याकडे तीन पर्याय होते. 

• आक्रमण = FIGHT
• पळ काढणे = FLIGHT
• भिजून जाणे (लपून बसणे) = FREEZE

ह्या तीन पर्यायांबरोबरच आदिम भावना निर्माण झाल्या. 

FIGHT = संताप (Anger)

FLIGHT = भीती (Fear)

FREEZE =  नैराश्य (Depression)

म्हणजे हे तिन्ही पर्याय वापरायचे होते स्वतःच्या संरक्षणासाठी. जीवशास्त्रीय धोक्यांचा सामना करायला. पुढच्या काळात, संस्कृतीचा विकास झाला आणि आव्हानांमध्ये भर पडली ती मनोसामाजिक आव्हानांची . . . त्या प्रवासामध्ये मेंदूमध्येही अधिक विचारी प्रगत भावना आणि विकासाकडे  नेणाऱ्या उन्नत भावना तयार झाल्या . . . परंतु ‘धोका : Danger : Challenge’ आले की प्रथम जागृत होतात आदिम भावना. त्या आहेत मेंदूच्या हार्डवेअरचा भाग ! 

बाह्य आव्हानांना तोंड देण्यासाठी वापरायच्या ह्या भावना !. . . ‘परक्या’साठी वापरायच्या आहेत. स्वतःसाठी नाही. परंतु मनाच्या प्रतिकारशक्तीमध्ये असा बदल होतो की ह्या आदिम भावना स्वतःच्याच विरोधामध्ये वापरल्या जाऊ लागतात. ह्या तीव्र भावना स्वतःच्याच विरोधात कशा वापरल्या जातात त्यावर मानसशास्त्रज्ज्ञ कार्ल मेंनींजर ह्यांनी प्रकाश टाकला आहे. आत्मनिष्प्राण करण्याचा हेतू असणाऱ्या व्यक्तीच्या मनात असणार्‍या भावनांचे त्यांनी तीन गटांमध्ये वर्गीकरण केले. हे तीन प्रधान हेतू असतात, स्वतःचा प्राण घेण्यामागे असे त्यांचे म्हणणे. 

To kill = Anger : (मरून मारणे = क्रोध) 

‘मला ‘आत्मनिष्प्राण’ क्रिया करून उरलेल्यांना अद्दल घडवायची आहे. मी काही ह्यांना सोडणार नाही. अगदी माझ्या मृत्युनंतरही नाही.’ 

To Die = Fear = (मरण हाच पर्याय = जगण्याची भीती)

‘जगण्याची इतकी भीती वाटते आहे मला . . . इतके असह्य झाले आहे जगणे की एकच वाट आहे पळण्याची . . .  ह्या परिस्थितीपासून स्वतःला सोडवण्याची . . . आत्मनाश.’ 

To get killed = Depression : (प्राण जाऊ देणे = नैराश्‍य) 

‘काही अर्थ राहिला नाही जगण्यामध्ये. जे काही आहे त्याला जगणे कशासाठी म्हणायचे ? . . . हे आहे श्वासोश्वास सुरू असलेले मरणच. म्हणजे फक्त श्वास तर बंद करायचाय्.’

आत्मनिष्प्राण करण्यामागचा हेतू, भावना आणि त्यावेळची विचारधारा म्हणजेच मानसिक प्रतिकारशक्तीचा स्वतःवरच केलेला घाव. शारीरिक प्रतिकारशक्ती जेव्हा अशी चूक करते तेव्हा कुणी त्या चुकीसाठी त्या व्यक्तीला जबाबदार धरते का ? . . . तिच्या कुटुंबियांना जबाबदार धरते का ? . . . नक्कीच नाही. 

शारीरिक प्रतिकारशक्तीप्रमाणेच मानसिक प्रतिकारशक्तीसुद्धा प्रत्येकवेळी बिनचूक वागत नाही. कारण स्खलनशीलता (Falliability) हा संपूर्ण जीवसृष्टीचा गुणधर्म आहे. प्रत्येक निर्मिती पूर्ण आहे पण परिपूर्ण नाही . . . म्हणून तर उत्क्रांतीचा प्रवाह आहे. म्हणजे Suicide Prevention अर्थात् आत्महत्या प्रतिबंधक असे वेगळे काही करण्याची गरज नाही. मानसिक प्रतिकारशक्ती वाढवण्याचे सर्व प्रयत्न हे आत्मनिष्प्राण प्रतिबंधनाचे असणारच आहेत. मानसिक प्रतिकारशक्ती तीन पद्धतीने सशक्त करायची. भावनिक नियमन, विवेकनिष्ठ विचार आणि विधायक वर्तन !

म्हणजेच व्यक्ती ‘जगण्याचे’ सॉफ्टवेअर का नाकारते ? तर ऑटो-इम्यून चूक होते म्हणून. ‘आपले’ आणि ‘परके’ ह्यातला भेद जसा शारीरिक पातळीवर नष्ट होतो तसाच तो भावनिक-वैचारिक पातळीवर होतो म्हणून . . . ह्याचा अर्थ असा की ‘आत्मनिष्प्राण प्रवृत्ती’ हा एक व्हायरस आहे, जो ‘आयुष्’ ह्या सॉफ्टवेअरला तात्पुरते निकामी बनवतो. बारकाईने पाहिले तर ध्यानात येईल की आत्मभाव म्हणजे ‘सेल्फ’चे सत्व निर्माण होणे ही उत्क्रांतीमधली जीवनाभिमुख, विकासाभिमुख प्रक्रिया होती. त्या ‘आत्मभावा’लाच ‘संपूर्णपरभाव’ मानणे हा मानसिक प्रतिकारशक्तीच्या मुळावरचा घाव आहे. 

आता ह्या ‘ऑटो-इम्यून’ चुकीच्या तीन वेगळ्या प्रजाती आहेत किंवा उपगट आहेत.

• Acute Auto immune Mind Error : हा तीव्र स्वरूपाचा झटका ज्यामध्ये विचार आणि भावनांचा ‘आपपरभाव’ हरवतो आणि माणसाची मानसिक प्रतिकारशक्ती स्वतःवरच हल्ला करते. ह्याला रुढ मानसशास्त्रीय भाषेत Impulsive Attempt of DSH (Deliberate Self Harm) असे म्हणतात. 
• Chronic Auto immune Mind Error : ह्या प्रकारामध्ये हा व्हायरस हळूहळू पसरतो. व्यक्तीची खात्री पटते की ही अवघड अवस्था कायमची राहणार आणि सुटका होण्याचा किंवा प्रतिकार करण्याचा एकमेव पर्याय आहे आत्मनिष्प्राण प्रक्रिया सुरू करणे. 
• Acute on Chronic, Autoimmune Mind Error एकंदर मानसिक प्रतिकारशक्ती काही प्रमाणात खच्ची झालेली असते. त्यावर असे काही ताजे आघात होतात की काठावरचा समतोल पूर्णपणे अस्ताव्यस्त व्हावा. 

‘मनाची चूक’ अर्थात् विचार-भावनांचा गोंधळ झाल्यामुळे व्यक्तीचे त्यावेळचे स्वतःच्या अस्तित्वाबद्दलचे जजमेंट चुकते. ते जजमेंट का चुकते ? . . . त्याचे कारण आहे त्या क्षणी मानसिक प्रतिकारशक्तीचा ‘आपपरभाव’ हरवणे . . . व्यक्तीला नाही दोष द्यायचा. परिस्थितीलाही नाही. दैवालाही नाही . . . मानसिक प्रतिकारशक्तीमधली एक अत्यंत महागडी चूक ! . . . पण चूकच ! 

संपूर्णपणे टाळू शकतो का आपण ही चूक ? . . . उत्तर नकारात्मक आहे. चूक टाळण्याचे कसोशीचे प्रयत्न करू शकतो का ? . . . त्याचे उत्तर होकारात्मक आहे. कसे ? 

जगण्यातील सर्व शक्यतांकडे समतोल बुद्धीने कसे पाहावे हा ह्या प्रतिबंधक वाटेचा पाया हवा. ‘जगणे सुंदर आहे, त्याचा स्वीकार करा’ अशा घोषणा काही टिकणार नाहीत. कारण सर्वसाधारण जगण्यामध्ये सुद्धा सगळे अनुभव सुखद नसतात. ऑटोइम्यून चूक काय करते तर समतोल दृष्टिकोनावर घाला घालते. जगणे महाकठीणच नव्हे तर अशक्य झाले आहे असे सतत स्वतःला सांगते. आणि स्वतःच स्वतःचा नाश करणे हे अपरिहार्य, उपयुक्त आणि नैतिक मानते. ही तीनही विशेषणे महत्त्वाची आहेत. मला जर जगण्याबरोबर डील (Deal) करण्याची एकही वाट दिसत नसेल तर माझा मृत्यु अपरिहार्य होतो. असे केल्याने माझी सुटका होईल म्हणजे उपयुक्त. आणि अशा परिस्थितीमध्ये ही कृती ‘योग्य’ आहे हे सुद्धा तो स्वतःला सतत सांगून स्वतःभोवती ‘नैतिक’ आवरण तयार करतो. ह्या चुका सुधारण्याचे आणि कमीत कमी होऊ देण्याचे शैक्षणिक सॉफ्टवेअर तयार करायचे ते मनाची आघातप्रतिकारशक्ती वाढवण्याचा एक भाग म्हणून. 

त्यामध्ये व्यक्तीला दोषी धरण्याचे कारण नाही. कायद्याच्या दृष्टीने पूर्वी, जीव देणे आणि जीव घेणे ह्यांना एकाच पद्धतीने पाहिले जायचे. त्यामुळे आत्महत्या करणे ह्या गोष्टीला गुन्ह्याचे स्वरूप होते. ‘आत्महत्या करायला प्रवृत्त करणे’ असाही भाग कायद्यामध्ये आहे. मुळामध्ये ‘ऑटोइम्यून एरर’ एखाद्या व्यक्तीमध्ये ॲक्टिव्ह असताना त्या व्यक्तीला नॉनजजमेंटल स्वीकाराची गरज असते. तसा न मिळणे म्हणजे ताप आलेला असताना झालेले कुपथ्य. आता काही जण असे ‘मुद्दाम’ किंवा हेतुपूर्वक करत असतील तर तो गुन्हा मानायचा की नाही हा प्रश्न कायदा क्षेत्रातील तज्ञांचा. पण तसे करताना मूळ व्यक्ती स्वतःचा जीव घेत होती हे कायद्याविरोधी आहे हा सूर राहतोच. ‘ऑटोइम्यून एरर’ प्रमाणे आपण त्या ‘व्यक्ती’ला ‘गुन्हेगार’ म्हणून पाहतच नाही आहोत. म्हणून मनोविकारशास्त्रातला DSH अर्थात Deliberate Self Harm हा शब्दही Auto-immune self-harm करायला हवा. कारण Deliberate ह्या शब्दामध्ये त्या व्यक्तीची ‘जबाबदारी’ दाखवलेली आहे. 

आत्मनिष्प्राण कृती करणार्‍यांचा एक गट असा असतो जिथे त्यांना थेट प्राण घेण्याची इच्छा नसते तर अशी कृती अगदी नियंत्रित स्वरूपामध्ये करून काही भावनिक फायदे उठवायचे असतात. अशा प्रयत्नांमध्ये त्यांच्यातील काही जण अपघाताने तीव्र अशा परिणामांना सामोरे जातात. म्हणजे व्यक्तीचा अंदाज असतो की, झोपेच्या ‘क्ष’ संखेच्या गोळ्या खाल्ल्या तर त्रास होईल पण जीव जाणार नाही. प्रत्यक्षात तसे घडत नाही. गंभीर परिणाम होतात. मला असे वाटते की ही सुद्धा ऑटोइम्यून प्रक्रियेची सुरुवात मानली पाहिजे. कारण इथेही ती व्यक्ती स्वतःला त्या त्या क्षणापुरती ‘नॉनसेल्फ’ मानायला लागली आहे. मानसिक आरोग्य क्षेत्रात काम करणारे व्यावसायिकही अशा प्रयत्नांना ‘नवटंकी’ म्हणतात असे मी पाहिले आहे . . . हॅम्लेटच्या प्रसिद्ध वाक्याचा आधार घेत आत्मनिष्प्राण करण्याचा निर्णय घेणाऱ्यांची तीन गटांमध्ये विभागणी केली आहे.

• To be = आपण आता वाचले त्याप्रमाणे ती ऑटोइम्यून चुकीची सुरुवात असेल. 
• To be or Not to be =  मानसिक प्रतिकारशक्ती दोलायमान झालेली आहे. इथे ‘चूक’ किंवा error अधिक तीव्रतेकडे जात आहे. 
• Not to be = सर्वात् तीव्र स्वरूपाचा एपिसोड. इथे व्यक्तीची खात्री झाली आहे की स्वतःलाच ‘परका’ मानून ‘त्या’ व्यक्तीचे प्राण घ्यायचे आहेत. आत्मभावाचे संपूर्ण परभावामध्ये रूपांतर ! 

म्हणूनच आत्मनिष्प्राण कृती ही Distress म्हणजे भावनिक तणावाची तीव्र आणि टोकाची परिणिती आहे आणि ती होण्यासाठी ऑटोइम्यून चूक कारणीभूत ठरते असे आपण म्हणू. व्यक्तीचे वय, शिक्षण, समज, व्यक्तिमत्व, कर्तृत्व ह्यापैकी कोणत्याही घटकाचा असे घडण्याशी Exclusive म्हणजे खास एकमेव संबंध नसतो. म्हणजे ‘इतका प्रतिभावान तरी असे कसे केले ?’ किंवा ‘असे करताना आपल्या माणसाचा, अगदी स्वतःच्या मुलाचा विचारही कसा केला नाही ?’ असे विचार आपल्या मनात येतील. परंतु अशावेळी मनाची सारी आघातप्रतिकारशक्ती स्वतःवरच उलटते हे ध्यानात घेऊन आपण त्या व्यक्तीवर लेबले लावणार नाही. 

मेजर डिप्रेसीव्ह डिसऑर्डर किंवा इम्पल्स कंट्रोल डिसऑर्डर अशी निदानांची लेबले आम्ही मनोविकारतज्ज्ञ लावत असतो पण ही ऑटोइम्यून भूमिका केंद्रस्थानी धरून विवेकनिष्ठ मानसोपचार किंवा सीबीटी ह्या मानसशास्त्रीय शाखांमधून एखादा प्रतिबंधक प्रशिक्षणक्रम तयार करता येईल का ह्याचाही विचार केला पाहिजे. आपल्या जवळची एखादी गुणवान् व्यक्ति जेव्हा आत्मनिष्प्राण कृती करते तेव्हा आपण सारेच विद्ध होतो. आणि ‘आपल्या हातात काय असणार’ असा विचार करत स्वस्थ बसतो. पुन्हा एकदा आपल्या दिनचर्येला लागतो. त्या व्यक्तीच्या आठवणींना उजाळा देतो. माध्यमे आणि समाजमाध्यमे कोणते मुद्दे चघळत राहतात. तर नेमकी कुणाकुणाची जबाबदारी घटनेमागे ? आरोप-प्रत्यारोप आणि संशयाचे धुके निर्माण होते. कधी जाणीवपूर्वक उभारले जाते. पण वैयक्तिक आणि सामुहिक ‘आघात प्रतिकारशक्ती’ वाढवणे ह्यासाठी ठोस प्रयत्न करण्याचे प्रमाण कमी असते. आत्मनिष्प्राण क्रियेला ‘गुन्हा’ म्हणून न पाहावे असा दृष्टिकोन नुकत्याच पारीत झालेल्या मनआरोग्यामध्ये आलेला आहे. त्यापलीकडे जाऊन ह्या व्यक्तीला सामाजिक, नैतिक दृष्टीकोनातून ‘दोषी’ असाही शिक्का न लावता जे वर्तन घडले ते का घडले आणि ते टाळण्यासाठी काय करावे ह्यांच्या विस्तृत पर्याययोजना प्रत्यक्षात आणाव्या लागतील. त्यामध्ये छंदांबद्दलचे प्रोत्साहन असू दे की व्यापक ध्येयाची दृष्टी देणारे प्रशिक्षण . . . त्या सगळ्यांमध्ये निरोगी आणि विनाअट आत्मस्वीकाराचे तत्त्व कसे अधोरेखित करायचे त्याचे इनपूटस् द्यावे लागतील. 

विशिष्ट प्रसंगांमध्ये विशिष्ट व्यक्ती अशा का वागतात ह्या प्रश्नाचे परिपूर्ण उत्तर मिळणे कठीण आहे. परंतु त्या प्रश्नाकडे पाहण्याचा एक दृष्टिकोन सर्वांपुढे ठेवण्याचा हा प्रयत्न ! . . . त्यावर सांगोपांग चर्चा व्हावी आणि त्यातून मनाच्या ह्या ऑटोइम्यून आजारावर उपचार आणि प्रतिबंधनासाठी नवी दिशा मिळावी अशी इच्छा आहे. 

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

          

विज्ञानाने मला काय दिले?

आमच्या घराच्या गच्चीतून दिसणारी शरद ऋतूमधल्या स्वच्छ आकाशाची, शुक्लपक्षातील उजळलेली रात्र. आम्ही भावंडे वडलांच्या आजूबाजूला अंथरुणात . . . आणि वडील आम्हाला सांगताहेत, आकाशगंगा म्हणजे काय? . . . नक्षत्रांना नावे कशी पडली? . . . संस्कृतमध्ये, इंग्रजीमध्ये. व्याधाच्या धनुष्याला जोडणाऱ्या काल्पनिक रेषा काढताना काय मस्त झोप यायची. आणि त्यातही असायच्या वडलांच्या गोष्टी. माझे वडील तसे रसायनशास्त्राचे प्राध्यापक . . . पण आमच्या घरातला विज्ञानाचा संस्कार हा असा खेळकर होता. वेगळ्या रंगाच्या लाकडी गोट्या आणि त्यांना जोडणाऱ्या स्प्रिंगज् होत्या घरात . . .  रासायनिक रचना शिकवताना मॉडेल म्हणून वडील ते वापरायचे . . . एक दिवस त्यांनी मलाही हे सारं सोपे करून पाच वर्षाच्या बुद्धीला झेपेल असं शिकवलं. त्यांना झाडा-फुलांची आवड . . . आमच्या अंगणात अनेक फुलझाडे आणि फळझाडे. डाळिंबाच्या फुलापासून ते फळातल्या दाण्यापर्यंतचे आवर्तन त्यांनी मला झाडाच्या साक्षीने समजावून सांगितले. आणि वयाच्या सहाव्या-सातव्या वर्षी लगेच पुस्तक आणून दिले ते होतं, ‘वनस्पतींचा जादूगार : ल्यूथर बरबँक’ . . . पुढे कॉलेजात गेलो आणि वडिलांच्या ऑरगॅनिक केमिस्ट्रीच्या तासाला बसलो. तेव्हा ती समीकरणे फळ्यावर छान डौलात नाचताना दिसायची. ते सुद्धा वडलांचे कसब होते.

ह्या संस्कारांमुळे शाळा-कॉलेजातल्या विज्ञान विषयांबद्दल भीती तर वाटली नाहीच पण मोकळी मैत्री होऊ शकली. चांगले गुण मिळण्याच्या यशस्वी अपघाताने जेव्हा मुंबईच्या जी.एस्. मेडीकल कॉलेजला पोहोचलो तेव्हा सुदैवाने वडलांच्याच वृत्तीचे शिक्षक भेटले. एम.बी.बी.एस.च्या पहिल्या वर्षी, धुसमुसळेपणी डिसेक्शन करणाऱ्या मित्राला आमचे ॲनोटॉमीचे डॉ. एम्. एल. कोठारीसर एकदा हळुवारपणे म्हणाले, “डेलीकेटली . . . माय बॉय . . . डेलीकेटली !” तर तो उत्तरला, “सर इटस् ए कॅडेव्हर . . . मृत शरीर आहे हे . . .” तसे सर म्हणाले “इफ यू विल नॉट लर्न टू रिस्पेक्ट द डेड . . . हाऊ विल यू रिस्पेक्ट द लिव्हींग !” मृत शरीराचा आदर करायला नाही शिकलो आपण तर पुढे जाऊन जिवंत शरीराचा, माणसाचा आदर कसा करणार आपण? . . . वैद्यकविज्ञानातला हा बेसीक फंडा, सरांकडून पहिल्या वर्षीच समजला.

आता जाणवतं आहे की अशा संस्कारांमुळे, भौतिक विज्ञानातल्या Reductionistic Thinking कडेही Holistic म्हणजे सर्वसमावेशक दृष्टीने पहाण्याचे शिक्षण मिळाले. साधी गोष्ट इंजक्शन देणे. आमचे विजय आजगावकर सर हा ‘विषय’ तपशीलवार ‘शिकवायचे’ . . . छोट्या मुलाला इन्शुलीनचे इंजक्शन देताना ते त्या मुलाला, त्यांचा स्वतःचा दंड पकडायला सांगायचे. “मी तुला ह्या सुईने जेवढे दुःख देणार तेवढे दुःख तू माझ्या दंडाला चिमटा काढून मला द्यायचं . . . मी तुला वेदना देणार तर मीसुद्धा तुझ्याकडून वेदना घ्यायला नको?. . .” आणि वेदनेच्या खेळात ती वेदनाच हरवून जायची. वैद्यकशास्त्र असं जिवंत होऊन समोर येते तेव्हा त्यातल्या माणुसकीसकट ते शिकायला मिळतं . . . माझ्या शरदिनी डहाणूकर मॅडम झाडांविषयी बोलायच्या तेव्हा झाड डोलतंय् असं वाटायचं . . . माझे रवी बापट सर शास्त्रीय संगीताच्या समेवर पोटातला अवघड पेच स्वतःच्या सर्जरीने सोडवायचे . . . आणि जोडीला आयव्हॅन इलीच, फ्रिजीट कॅप्रा सारखे लेखक . . . ‘जिथे डॉक्टर नसेल’ तिथे ह्यासारखी पुस्तके . . . शिवाय कॉनन डॉयल, चेकॉव्ह श्वायटझर अशा डॉक्टर लेखकांचे साहित्य जोडीला. ए.जे. क्रोनिनच्या ‘सिटॅडेल’ने एवढे इंप्रेस केलं की त्या कादंबरीवर आधारीत देव आनंदचा एक पिक्चरही भक्तीभावाने, फर्स्ट डे फर्स्ट शो पाहिला.

म्हणजे वैद्यकशास्त्र शिकतानाच, विज्ञान प्रत्यक्षात जगायचे पाठ मिळत होते. पुढे मनोविकारशास्त्र प्रवेशले. मेंदुच्या परीघामध्ये. इथे तर अधिकच गंमत . . . अमूर्त मनाचे विज्ञान . . . फ्रॉईडबाबा कळायला कठीण. पण त्यांचं चरित्र वाचल्यावर आपल्यातले वाटू लागले. सव्वीस वर्षाचा सिगमंड एकवीस वर्षाच्या मार्थाच्या  प्रेमामध्ये कसा धाडकन् आपटला होता हे कळल्यावर ‘इड-ईगो-सुपरइगो’चे भेंडोळे जरा आवाक्यातले वाटू लागले. दुसऱ्याबाजूला मनोविकारांकडे ‘जीवरसायनांच्या’ दृष्टीकोनातून पहाणारी Organic Psychiatry. सुदैवाने (पुन:पुन्हा सुदैवाने) त्या क्षेत्रातले एक पारशी महर्षि म्हणजे डॉ. डुंगज्जीसर . . . लक्षणे आणि निदान ह्यांची तर्कशुद्ध समीकरणे . . . त्यावर आधारीत औषधी मोलेक्यूल . . . त्यांच्या बुद्धीचे आश्चर्य वाटायचे . . . आणि दुसरे प्रोफेसर डॉ. एल्.पी.शहा. त्यांनी तर मला व्यसनाधीनता ह्या विषयाच्या प्रॅक्टीकलमध्येच बुडवले . . . म्हणजे मी माझ्या वॉर्डातल्या व्यसनी मित्रांकडूनच शिकायला लागलो. व्यसनमुक्त होणाऱ्या पेशंट्सबरोबर अल्कोहोलीक ॲनोनिमसच्या मिटींग्स करायला लागलो . . . आता मला मनोविकारशास्त्र चोहो अंगांनी आवडू लागले होते.

कारण माझे विज्ञान आता अनुभवाशी जोडले जात होते. ए.ए. संघटनेच्या एका सभेला मला त्या काळात वक्ता म्हणून बोलवले होते. एम.डी.च्या प रिक्षेच्या आधी. भाषण देऊन व्यासपीठावरून उतरलो तर एक वयाने सीनीयर, प्रभावी डोळ्यांचे गृहस्थ समोर आले. मला म्हणाले, “अतिशय छान बोललास . . . मी अमुक अमुक . . . ह्या फेलोशिपचा सभासद !” मी आश्चर्याने बेशुद्ध पडायच्याच वाटेवर होतो. “तू स्वतःहून जे ग्रुपथेरपीचे सेशन्स घेतोस . . . सोपे करून सांगतोस . . . त्या सगळ्याचं माझ्या रेसीडेंटस आणि स्टाफसाठी एक क्लिनीक घेशील का?” मुंबईतले एक जेष्ठ मनोविकारतज्ञ होते ते. एका डिपार्टमेंटचे प्रमुख आणि वैयक्तीक पातळीवर, स्वतःच्या व्यसनमुक्तीसाठी ए.ए.च्या मिटींगला येणारे सभासद. ह्या सरांसोबत पुढे माझी खूप मैत्री झाली. पण त्या प्रसंगाने मला माझ्याच ‘माणूस’पणा बद्दलची एक प्रचंड मोठी Insight दिली.

म्हणजे माझे विज्ञान मला प्रयोगशाळेत वापरायचं नव्हतं तर माणसांमध्ये जाऊन माणसांसाठी वापरायचे होते. एम.डी. होताहोता गर्दचे व्यसन आले होतं क्षितीजावर. तेव्हा एकांड्या शिलेदारासारखेच काम सुरू केलं होतं, मुंबईच्या कानाकोपऱ्यात जाऊन . . . त्यातून पुढे मुक्तांगण व्यसनमुक्ती केंद्र आकाराला येण्यास मदत झाली . . . ह्याच प्रवासात कळले की माझ्या शास्त्राचे नाव फक्त मनोविकारशास्त्र नसून मनआरोग्यशास्त्र आहे . . . आपल्याच विज्ञानाची विस्तारीत कक्षा लक्षात येण्याचा हा प्रवास गेली तीस वर्षे आय.पी.एच्.

(इन्स्टिट्यूट फॉर सायकॉलॉजीकल हेल्थ) ह्या संस्थेच्या माध्यमातून सुरू आहे. त्यातून कळलेला एक महत्त्वाचा मुद्दा हा की विज्ञानाने जनविज्ञान व्हायला हवं. मनआरोग्यक्षेत्रातले फक्त व्यवसायिक नकोत पण समाजातले कार्यकर्ते, स्वयंसेवक कार्यरत हवेत. कारण त्यामुळे मनआरोग्यशास्त्र आणि समाज ह्यांच्यामधली अज्ञान अंधश्रद्धांची दरी कमी होत जाणार.

मनोविकारशास्त्र आणि मानसशास्त्र हे दोन्ही प्रांत आधुनिक वैद्यकविज्ञानाच्या प्रांतातही तसे नवेच म्हटले पाहिजेत. जेमतेम शे-दिडशे वर्षांचा इतिहास आहे त्यांना. इंग्रज राज्यकर्त्यांसोबत ते आपल्या देशात आले,  मनोरुग्णालयांची एक ‘व्यवस्था’ घेऊन. आपल्या देशातल्या वैद्यकीय महाविद्यालयांमध्ये मनोविकारशास्त्राचे विभाग सुरू झाले तेसुद्धा देशाला स्वातंत्र्य मिळण्याच्या काही काळ आधी आणि नंतर. त्यातही भर होता, तीव्र मनोविकारांच्या लक्षणांवरच्या उपचारांवर. म्हणजे ह्या विकारांच्याकडे (Disorders) जे विसंवाद (Distress) घेऊन जातात त्यांच्यासाठी एक वेगळी आधार आणि मार्गदर्शक व्यवस्था असायला हवी. (Support and Counselling).

आजवर आपल्या समाजात हे काम कुटुंबव्यवस्थेने, संस्कृतिने आणि उपासनाधधर्मांमधल्या मानवधर्म प्रमाण मानणाऱ्यांनी केले. आधुनिक मानसशास्त्र बहुसंख्यांपर्यंत प्रभावीपणे पोहोचलेच नाही. मनोविकारतज्ञ तर अजूनही संख्येने इतके कमी (आजघडीला जेमतेम ८५००)की औषधे लिहिण्यातच त्यांची आयुष्याची कार्यमग्नता कामी यावी. आपल्या असे लक्षात येईल की ह्या  Distress गटाची व्याप्ती आर्थिक उदारीकरणानंतर वाढू लागली. आणि गेल्या तीस वर्षांमध्ये अशी ‘व्यवस्था’ तयार करणारे अध्यात्मक्षेत्रातले कुशल उद्योजकही तयार झाले. ह्यामध्ये उपहास नसून वास्तवाचे दर्शन आहे. आमचे मनआरोग्यशास्त्र  (मनोविकारशास्त्र आणि मानसशास्त्र) काही असा सामाजिक प्रभाव पाडू शकले नाही. त्याचे एक प्रमुख कारण आमची संख्या पण तितकेच महत्त्वाचे, आमच्यातल्या संघवृत्तीचा आणि उद्योजकतेचा अभाव.

जिथे व्यवसायिक एकत्र होऊन काम करतात आणि सामाजिक सहभागाला अतिशय महत्त्व देतात त्या ठिकाणी मानसिक विकारांवर सर्वसमावेशक उपचारपद्धती तयार होतेच पण समाजातील गैरसमजूतींचे उच्चाटन व्हायलाही मदत होते. आय.पी.एच. संस्थेचे, मुक्तांगणचे, परिवर्तनचे कार्य ही अशा अॅप्रोचचे उदाहरणार्थ केस स्टडीज् आहेत. अगदी निराधार मनोरुग्णांपर्यंत पोहोचून त्यांच्या पुनर्वसनातून समाजालाच माणुसकीचा पाठ देणारे डॉ. भरत वाटवाणी, डॉ. धामणे पती-पत्नी ह्यांचे काम अतिशय स्फूर्तीदायक आहे.

पण तरीही मनआरोग्यक्षेत्रामध्ये नव्याने प्रवेश करणारी मंडळी एकाच शहरात स्वतःच्या स्वतंत्र चुली उभारण्यातच धन्यता मानतात, ही सुद्धा वस्तुस्थिती आहे. आमच्या विज्ञानशाखेमधल्या व्यावसायिकांचे प्रतिनिधीत्व करणाऱ्या टिंचभर संघटनांमध्येही जेव्हा सत्ता आणि प्रसिद्धीचे हव्यास पहायला मिळतात तेव्हा दुःखदायक अनुभव असतो तो. कोविडकाळाच्या पार्श्वभूमीवर खरे तर, मनआरोग्यक्षेत्राचे महत्त्व नव्याने अधोरेखित करायची एक संधी आमच्या विज्ञानासमोर आलेली आहे. संवादाची नवीन माध्यमे उपलब्ध झालेली आहेत. गरज आहे ती एकत्र येऊन, मनआरोग्याच्या झेंड्याखाली काम करण्याची.

माझ्या पस्तीस वर्षांच्या प्रवासात लक्षात आलेला अजून एक मुद्दा आहे सामाजिक सहभागाचा. मनआरोग्यविज्ञान, जनविज्ञान बनायचे तर समाजाची भूमिका फक्त हितचिंतकांची नको. कार्यकर्तेपणाची पाहिजे. खानदेशामधल्या एका दर्ग्याच्याजवळ अंनिसच्या कार्यकर्त्यांनी मनोविकारांवर उपचार करण्याचा एक सामाजिक प्रयोग सुरू केला. जळगावच्या डॉ. प्रदीप जोशींसारख्या मनोविकारतज्ञांनी त्यांना सक्रिय पाठिंबा दिला. त्यामधून शेकडो रुग्णांना आजवर मदत झाली. आय.पी.एच. संस्थेच्या वतीने गंभीर मानसिक आजारातून सावरलेले रुग्ण ( शुभार्थी) त्यांचे नातेवाईक (शुभंकर) तसेच ह्या क्षेत्रामध्ये काम करणाऱ्या पण मनआरोग्य व्यावसायिक नसणाऱ्या कार्यकर्त्यांना ‘द्विज’ पुरस्कार दिला जातो. एका वर्षी चाळीसगाव अंनिसला हा पुरस्कार मिळाला. एकदा डॉ. धामणे पती-पत्नींना. तर एकदा मधुकर गीते ह्या नाशिक भागातल्या व्यसनमुक्त व्यक्तीला ज्याने स्वतः पुढाकार घेऊन व्यसनमुक्ती केंद्र सुरू केले. अशा सक्रिय जनसहभागाला शाबासकी आणि पाठिंबा दोन्ही हवाच.

मुक्तांगणच्या महाराष्ट्रातील बावीस पाठपुरावा केंद्रांचे काम आमचे व्यसनमुक्त मित्र आणि त्यांच्या सहचरी पहातात. आय.पी.एच.ची मैत्र ही दूरध्वनी सेवा सलग बावीस वर्षे फक्त प्रशिक्षित स्वयंसेवक यशस्वीपणे चालवू शकतात . . . अगदी कोविडकाळातही. अशा सहभागाशिवाय मनआरोग्यशास्त्र सुदृढ बनणार नाही. आय.पी.एच.चा वेध (Vocational Education Direction & Harmony)  हा उपक्रम ‘जीवनकी पाठशाला’ म्हणून जेव्हा महाराष्ट्राच्या दहा शहरांमध्ये पसरतो तेव्हा शेकडो कार्यकर्ते मनोविकासाच्या यात्रेत जोडले जात असतात. मनोविकास म्हणजे Development. त्यासाठी विज्ञानाने समाजापर्यंत पोहोचायला हवं. आय.पी.एच.च्या माध्यम विभागातर्फे चालवल्या जाणाऱ्या, ‘आवाहन आय.पी.एच.’ ह्या यूट्यूब चॅनेलच्या माध्यमातून आज आमच्या दर दिवशी वाढणाऱ्या 65000 सबस्क्रायबर्सपर्यंत आम्ही पोहोचू शकलो. आणि यंदा तर वेधही, ग्लोबल स्वरूपात इंटरनेटवर येऊ घातला आहे. नवे उपक्रम योजणे, जुन्यांमधले सातत्य आणि ताजेपणा जपणे आणि स्वतःच्या ऊर्जेसोबत अनेकांची ऊर्जा टिकवणे हे विषय व्यवस्थापन शास्त्राचे !

पण माझ्या विज्ञानाच्या वाटेनेच मला व्यवस्थापनाचे आणि संघटनाचातुर्याचे शिक्षण दिले. म्हणजे माझ्या विज्ञानाच्या वाटेनेच मला संघटनाचातुर्याचे शिक्षण दिले. त्याचबरोबर मानसशास्त्रालाही मी नव्याने ओळखायला लागलो. डॉ.अल्बर्ट एलीस ह्यांच्या विवेकनिष्ठ मानसशास्त्राची ओळख झाली ती पंचवीस वर्षांपूर्वी. वैयक्तीक जीवनातल्या भावनिक उलाघालींचे उत्तर मिळत नव्हते म्हणून. त्या काळात मी कदाचित् दैववादी, कर्मकांडनिष्ठ, देवतावलंबी असा झालो असतो . . . पण विवेकवाद आयुष्यात आला तो आधी प्रा. किशोर फडके ह्यांच्या शिकवण्यातून आणि डॉ. शुभा थत्ते ह्यांच्या सहवासातून. ह्या Rational Emotive Behaviour Therapy अर्थात् REBT मुळे माझे वैयक्तीक आयुष्य सुस्थिर व्हायला मदत झालीच पण संस्थेच्या कामाचीच व वैचारीक भूमिका पक्की झाली. मनआरोग्याच्या प्रत्येक क्षेत्रामध्ये ह्या उपचारपद्धतीचे अनंत प्रयोग करता आले. आणि ते अजूनही सुरूच आहेत. विज्ञानाच्या अभ्यासातून आपली दृष्टी संकुचित व्हायला नको.

तिचा विस्तार व्हायला हवा. म्हणूनच मानसशास्त्रासोबत आपल्याला इतिहास आणि तत्त्वज्ञान हे विषय कसे जोडता येतील ह्याचा अभ्यास सुरू झाला. म्हणजे विज्ञानामधले नवीन आयाम शोधण्याचा एक Interdisciplinary Approach मिळाला. आणि ह्या अभ्यासातले प्रयोग लेखन-भाषणाद्वारे सर्वांपर्यंत पोहोचवताही आले . . . म्हणजे विज्ञानाने माझ्या जगण्याचा हेतू स्पष्ट केलाच पण जगण्याच्या गणिताच्या अनेक रिती दाखवल्या. अद्वैत तत्त्वज्ञानाचा मधल्या ‘तत्वबोध’ ह्या ग्रंथावरची टीका वाचत होतो. त्यात ‘श्रद्धा’ म्हणजे काय ह्याची एक नवीनच व्याख्या समोर आली. आत्मविकासासाठी जो अभ्यासमार्ग स्वीकारला आहे त्यावरचा अढळ विश्वास म्हणजे श्रद्धा ! . . . ती व्यक्तीवरची, विचारांवरची, धर्मावरची नव्हे तर चांगला माणूस बनण्याच्या अभ्यासमार्गावरची श्रद्धा . . . मनआरोग्यशास्त्राच्या विस्तारणाऱ्या पैलुंसोबत माझ्यातल्या Activist कार्यकर्ता जसा मला सापडत गेला तसतशी माझी विज्ञानावरची श्रद्धा दिवसेंदिवस छान पैकी पिकत चालली आहे.

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

(साधना साप्ताहिकाच्या डॉ. नरेन्द्र दाभोळकर स्मृति विशेषांकासाठी लिहिलेला लेख.)

करण्याचे दिवस, कळण्याचे दिवस :भाग १८

चिंतेचे झटके आणि झोपी जाणारे लॉजीक

 

नुकताच एक वार्तालाप झाला, दहावी मध्ये गेलेले विद्यार्थी – विद्यार्थिनी आणि त्यांच्या पालकांबरोबर. त्या कार्यक्रमाचे शीर्षक होते, ‘आपोआप दहावी.’ यंदा नववी आणि अकरावीची मंडळी अलगत पुढच्या शैक्षणिक वर्षांमध्ये प्रवेश करती झाली. नववीची परीक्षा संपली की शाळेत दहावीचे वर्गही लागलीच सुरू होतात. क्लासेसही दणक्यात चालू. यंदा अनेक विद्यार्थ्यांसाठी ह्या दोन्ही गोष्टी सुरू झाल्या पण स्क्रीनवर . . . Virtual Classroom . . . ‘प्रतिरूप वर्ग’ (आभासी नव्हे.) आमच्या गप्पाही चालल्या होत्या ‘प्रतिरूप’ कट्ट्यावरच . . . वेध उपक्रमाच्या विद्यमाने. प्रश्नोत्तरे सुरू होती.

“आपल्यासमोरच उद्दिष्ट आहे . . . वेगळ्या पद्धतीने आपण दहावीत आलो ह्या गोष्टीला आता फार महत्त्व न देता बदललेल्या परिस्थितीमध्ये आपल्या अभ्यासाचा, Tempo म्हणजे लय – ताल – सूर कसा ‘Set’ करायचा! . . . क्लास आणि शाळेला जाण्याचा वेळ वाचलाय हा फायदा. मित्र-मैत्रिणीं समवेत थोडेसुद्धा रमता येत नाही हा तोटा . . . म्हणजे अभ्यासाची ‘आदर्श’ पद्धत नाही . . . आपण परिस्थितीशी जुळवून कसं घेतो ते महत्त्वाचं.”
मला प्रश्न विचारणारे कल्याणचे देवेंद्र ताम्हाणेसर सांगत होते, “माझ्याकडे येणारी अनेक मुले आर्थिक दृष्ट्या कमकुवत गटातून येतात. त्यांच्या कुटुंबात एकच ‘स्मार्टफोन’ आहे . . . म्हणून मी माझे वर्ग रात्री घेतो . . . आठ ते दहा- साडेदहा पर्यंत. . . म्हणजे वडलांचा फोन त्या विद्यार्थ्याला मिळतो.” आहे त्या परिस्थितीवर तोडगे काढत रहाणे हाच आपला प्रवास आहे. ‘प्रथम’ ही संस्था प्राथमिक शिक्षणापासून ते व्यावसायिक शिक्षणापर्यंतचे अनेक उपक्रम राबवते. ह्या संस्थेच्या भारतभरच्या कार्यकर्त्यांबरोबर काही दिवसांपूर्वी, ‘प्रतिरूप संवाद’ केला . . . ‘व्हॉटस्अॅप’ वरून जास्तीतजास्त विद्यार्थ्यांसोबत संपर्क ठेवून त्यांना खेळ, अभ्यास अशा अनेक उपक्रमात हे बिझी ठेवतायत मुलांना . . . ते विद्यार्थीदेखील आर्थिकदृष्ट्या निम्न वर्गातलेच . . . ‘वयम’ ह्या आमच्या मासिकाने वाचक विद्यार्थ्यांसाठी संवाद आणि स्पर्धा सुरू केल्या आहेत. त्यालाही उत्तम प्रतिसाद आहे.

तोडगे काढताना लक्षात ठेवायचं की आज ‘तात्पुरता’ वाटणारा पर्याय पुढे अनिश्चित काळ वापरायला लागणार आहे. कदाचित पुढचे शैक्षणिक वर्ष अनेकांना ‘प्रतिरूप’ शाळेत घालवावे लागेल. नगरपालिका आणि जिल्हा परिषदांच्या शाळांसकट . . . त्यासाठी आमच्या संदीप गुंड सरांसारखे जिल्हा परिषद शाळांमधले ‘ई-गुरुजी’ कामाला येणार आहेत . . . कदाचित ‘झोन्स’ प्रमाणे आपल्याला शिक्षण देण्याची पद्धत बदलावी पण लागेल . . . परिस्थिती निवळल्यावर कदाचित आपण प्रत्यक्ष आणि प्रतिरूप शिक्षणाचे एक खास भारतीय चवीचे कडबोळे तयार केलेले असेल. “ह्या बदलत्या वास्तवाचा विद्यार्थी-शिक्षक नात्यावर काय परिणाम होईल?” ताम्हाणे सरांनी मला विचारले, “माहितीसाठी आणि ज्ञानासाठी प्रतिरूप वर्ग वापरायचा आणि मैत्रीचे नाते उभारण्यासाठी प्रत्यक्ष संवाद वापरायचा . . . तिथे अभ्यासाला नाही आणायचं . . .” मी म्हणालो.

*********…….. *******

बदलाला तोंड देताना सगळ्यात महत्त्वाची गोष्ट कोणती असेल ती ही की, बदलाला लेबल न करणे’ . . . “आता काय वेळ आली आहे बघा” असे म्हणून कपाळावर हातही नाही मारायचा मनोमन आणि ‘एकदा लस मिळाली ना की काबूत आलाच समजा कोरोना’ असे एखाद्या बदलाचे पक्षपाती एकसूरी समर्थनही नाही करायचं.

बदलांवर आपण जे पर्याय काढतो आहोत ते शक्यतोवर असे असावेत, ज्यामध्ये जवळच्या पल्ल्याची आणि लांब पल्ल्याची विकासदायी उद्दिष्टे बॅलन्स करण्याचा प्रयत्न तरी आहे . . . म्हणजे पहा, ताज्या भाज्या आणायला जाताना संसर्ग व्हायला नको म्हणून सलग तीन आठवडे फक्त उसळी खाण्याचा पर्याय निवडणारी मंडळी आहेत . . . दुसऱ्या बाजूला रोज बाहेर जाऊन ‘खाईन तर ताजी भाजी’ असं म्हणत गाडीवरच्या भाजीला ताजी मानणारे आहेत.दिवस लोटतात जसे लॉक-डाऊनचे तसे आपल्याला समतोल भिरकावून देण्याचेही झटके येतात. “आता मास्क पुरेसे नाहीत आपण ‘शील्ड्स’ लावून बाहेर पडायला हवं” असे म्हणणारी मंडळी आहेत. आपण गेला संपूर्ण महिना स्वतःची रोगप्रतिकारशक्ती वाढवण्यासाठी सातत्याने कोणते प्रयत्न केले हे खरे तर आपण स्वतःला विचारायला हवं. बाह्य संरक्षण महत्त्वाचे पण आतल्या प्रतिकारशक्तीचे काय?

पण चिंतेचा झटका आला की वास्तवाचे भान आणि तर्काची जाण या दोन्ही गोष्टी झोपी जातात हा तुमचा माझा अनुभवच बनला आहे अलीकडे. मग आपण एक काल्पनिक तारीख ठरवतो आणि त्या मुहूर्ताची वाट पहात रहातो . . . भोवतालचे बंधनयुक्त वास्तव जादूच्या कांडीसारखे बदलणार नाही हे अटळ आहे. आणि पुढचा बराच काळ आपल्याला, स्वतःच्या आजवरच्या सार्‍या समस्यांसहीत आणि त्यावर ‘ Top up’ म्हणून नव्या समस्यांसह जगायचे आहे. म्हणजे प्लॅनस करायचेच नाहीत का? . . . करायचे पण त्यांचे पक्केपण गृहीत धरायचं नाही . . . आणि आपल्याला हवे तसे घडले नाही तर काय ह्याची तयारी करायला सुरुवात करायची.

आमच्या आय.पी.एच. मनआरोग्य संस्थेच्या उपक्रमांचा एक भाग म्हणजे आमच्याकडे नियमित होणारे सपोर्ट ग्रुप्स, शनिवार-रविवारच्या कार्यशाळा आणि मनआरोग्य क्षेत्रातील व्यावसायिकांसाठी प्रशिक्षण कार्यक्रम . . . पुढच्या वर्षभरासाठी ह्यातील 70 ते 80 टक्के कार्यक्रम आम्हाला ‘प्रतिरूप संवाद’ ह्या प्रकारे घेता येतील का ह्याचा विचार आम्ही सुरू केलाय . . . असे विचार, असे पर्याय आपल्याला सतत काढावे लागणार आहेत.

*********…….. *******

एकोणतीस वर्षांपूर्वी आमच्या अशाच एका उपक्रमाचा जन्म झाला. त्याचे नाव ‘वेध’, Vocational Education, Direction and Harmony – VEDH . . . व्यवसाय मार्गदर्शनाची परिषद म्हणून सुरू झालेला उपक्रम आज महाराष्ट्रातल्या अकरा शहरांमध्ये पसरला ‘जीवनकी पाठशाला’ म्हणून. त्या त्या शहरातल्या वार्षिक कार्यक्रमामध्ये अक्षरशः शेकडो-हजारोंच्या संख्येने विद्यार्थी, पालक, शिक्षक सहभागी होत असतात. आणि 2020 च्या सप्टेंबर महिन्यामध्ये आमचा एकूण शंभरावा ‘वेध’ आम्ही योजला आहे . . .

अजूनही मी ‘होता’ असे म्हणत नाही आहे. परंतु पुढच्या चार महिन्यानंतरची जाहीर कार्यक्रमांची नेमकी परिस्थिती काय रहाणार आहे? ‘परस्पर अंतरसीमा’ . . . Social Distancing ची पथ्ये नेमका किती काळ पाळावी लागणार आहेत? . . . ह्या प्रश्नांची उत्तरे आज आपल्याकडे नाहीत. त्याचबरोबर मोठ्या सामाजिक कार्यक्रमाला मिळणारा निधी जमा करण्यास मदत करणारे देणगीदार, जाहिरातदार, उद्योजक ह्यांची परिस्थिती नेमकी कशी असेल हेही ठाऊक नाही. सर्व शहरातील आमच्या वेध संयोजकांबरोबर चर्चा करून आम्हाला निर्णय घ्यावा लागणार आणि पर्यायांची आखणी करावी लागणार हे उघड आहे . . . पण आमच्या सारखीच परिस्थिती महाराष्ट्रातल्या अनेक सभासंमेलनांची असणार आहे . . . आपल्या समारंभाच्या निमित्ताने संसर्ग पसरायला नको अशी आयोजकांची इच्छा असणारच. पण दुसरा मुद्दा असा की ‘पश्चात् भीती’ नावाची एक भावना असते. परिस्थिती वळणावर येत असताना, आधीच्या आठवणी उगाळून अशी भावना जागृत होते की ‘गर्दीत गेलो तर काय होईल का?’ आणि मग बरेच जण काही काळ Avoidance म्हणजे टाळण्याच्या वृत्तीला जातात. मुंबईत साखळी बॉम्बस्फोट झाल्यानंतर जवळ जवळ तीन महिने रात्री आठनंतर लोकल्स मध्ये गर्दी नसायची. लोक जीव मुठीत धरून घर गाठायचे. तशीच प्रतिक्रिया होण्याची शक्यता आहे.

शिवाय कोरोना ह्या समस्येचे, पावसाळ्यादरम्यानचे ‘वर्तन’ कसे असेल हा भागही आपल्या अज्ञानाचाच आहे. सध्या आपण त्याचे उन्हाळ्यातले ‘भाजणे’ कसे असेल ह्यावर डोळे लावून आहोत . . . थोडक्यात काय तर वास्तव आणि तर्क ह्यांना डोळ्यात तेल घालून जागे ठेवायची वेळ आहे . . . वैयक्तिक, कौटुंबिक आणि सामाजिक जीवनामध्ये !

*********…….. *******

करण्याचे दिवस, कळण्याचे दिवस :भाग १७ भोवताल आणि दृष्टीकोन

“आसपास सगळं खूप शांत असतं पहिल्यापेक्षा . . . सुरवातीला निवांत वाटलं पण आता मात्र सुनंसुनं, भयानक वाटायला लागलं आहे . . . आभाळ ढगाळलं तरी सुन्न झाल्यासारखं होतं . . . तिन्हीसांजेला पूर्वी खेळणाऱ्या मुलांचा कलकलाट असायचा . . . आता तोच हवासा वाटतो आहे . . . ह्या वातावरणामुळे मन हळवं बनते आहे . . . काय करू?” प्रतिरूप संवादाच्या एका गटसत्रामध्ये एका मध्यमवयीन बाईंनी मला प्रश्न विचारला.”वातावरणाचा प्रभाव मनावर होत असतो हे निरीक्षण खरं आहे. परंतु वातावरणामुळेच मन हळवं बनतं हे विधान तपासून पाहूया . . . तुमच्याच बोलण्यातला संदर्भ पहा . . . सुरवातीला निवांत आणि त्यानंतर भयानक! ह्या मध्ये वातावरण बदलले होते की तुमचा दृष्टीकोन? . . .” मी म्हणालो.
आपण सारेच भोवताल आणि त्याचा आपल्यावर होणारा परिणाम ह्याचा थेट कार्यकारणभाव लावत असतो. अशी सवय मनाला झाली की आपोआपच आपल्या विचार, भावना, वर्तनाचे बील आपण भोवतालच्या परिस्थितीवर फाडून मोकळे होतो.

परिस्थिती अडचणीची, ओढघस्तीची आणि कसोटीची असू शकते. ह्या बाईंना मी उदाहरण दिले काही वर्षांपूर्वी औरंगाबादच्या ‘वेध’ जीवनशिक्षण संमेलनामध्ये मी साधलेल्या एका संवादाचे. डॉ. राजेंद्र भारूड हा तरुण आय.ए.एस. अधिकारी. तो नंदुरबारजवळच्या आदिवासी भागामध्ये वाढला. तो सांगत होता की त्याच्या बालपणी एकदा पावसाळ्याचे दिवस असताना . . . रात्री अखंड पाऊस पडत होता. चंद्रमौळी झोपडीच्या आधाराने ही भावंडे चिरगुटात स्वतःला लपेटून अंधारातला घनवर्षाव पहात होती. राजेंद्रची आई त्याच्या चुलत्यांना म्हणाली, “आपल्यासारख्यांची ही दशा . . . तर गोरगरिबांचे काय झालं असेल?” डॉ. राजेंद्र म्हणाला, त्या दिवसापासून मला कळलं की गरिबी फक्त परिस्थितीमध्ये नसते तर मनात पण असते. पुढे राजेंद्रने गुणवत्तेवर प्रवेश मिळवला मुंबईच्या जी.एस. वैद्यकीय महाविद्यालयामध्ये. योगायोगाने माझे कॉलेज तेच. त्याला शिष्यवृत्ती होती पण तरीही खर्चावर बंधने होती. हॉस्टेलला रहायचा. दोन वेळचा जेवणाचा डबा यायचा. सकाळच्या नाश्त्याला तो दिड ते दोन लिटर पाणी प्यायचा. हे वर्णन ऐकताना नकळत माझ्या तोंडून ‘ च्..च्..च्’ असे उद्गार येऊन गेले. तसा शांतपणे राजेंद्र म्हणाला, “नाही . . . दयेचा प्रश्न नाही . . . नाश्त्याला पाणी पिण्याचा पर्याय मी जाणीवपूर्वक स्वीकारला होता . . . कॉलेजच्या कॅन्टीनमध्ये बसून माझा एक मित्र कोल्डड्रिंक प्यायचा, दुसरा कॉफी आणि मी पाणी !” त्या संभाषणाचा माझ्यावर झालेला परिणाम आजपर्यंत टिकून आहे.

अडचण येणार पण त्याच्याकडे आपण कसे पहाणार तो दृष्टीकोन महत्वाचा. त्या बाईसोबत अन्य पन्नासजणतरी चर्चेत सहभागी होते. हा वार्तालाप संपल्यावर माझ्या मनात डॉ. राजेंद्रचे विचार रेंगाळत राहिले. म्हणून मी समाजमाध्यमांवर त्याचा मागोवा घेतला. तर मला समजलं की डॉ. भारुड सध्या नंदुरबारचे जिल्हाधिकारी आहेत. त्यांच्या नेतृत्वाखाली तिथे प्रशासन कोरोनाच्या विरोधात लढत आहे. अनेक कल्पक पर्यायांची मांडणी ह्या सीमावर्ती जिल्ह्यांमध्ये करण्यात येत आहे. म्हणजे, प्रयत्नवादी आशावाद आणि आत्मविश्वास असा दुपेडी दृष्टीकोन डॉ. राजेंद्रच्या वृत्तीमध्ये अगदी मिसळून गेलेला आहे.
************

अशाच एका प्रश्नोत्तरांच्या प्रतिरूप (Virtual) संवादात एकाने प्रश्न केला, “नेमक्या कोणत्या दिवसापासून सुरू होणार सगळं? नॉर्मल कधी होणार? . . . कसं प्लॅन करायचं?”

“आपण तारीख नको ठरवूया पण दिवस ठरवता येईल . . . म्हणजे असं की नॉर्मल उत्पादन सुरू होण्याचा दिवस नक्की पहाता येईल उद्योजकाला . . . त्यासाठी लागणारं नियोजन करता येईल . . . फक्त टप्पे लवचिक ठेवायचे . . . पुढे मागे होतील अशी तयारी ठेवायची. आपण सगळ्यांनी सुगीच्या दिवसाची स्वप्ने पाहूच नये असे नाही . . . पण त्यात अडकायचे नाही . . . त्याचा वापर प्लॅनिंगसाठी करायचा.” मी म्हणालो.
वास्तव कितीही तापदायक असले तरी माणसे स्वप्न पहातातच. अत्यंत खडतर अशा शारिरीक कष्टाच्या अनुभवातून जाताना ग्लानी आली तर त्यामध्येही सुमधुर प्रतिमा दिसतात. एक प्रकारे मन मलमपट्टीच करत असते. आशावाद जागा ठेवायचा तर जागेपणीसुद्धा अशा प्रतिमा पहाव्या लागतात. फक्त रमण्यासाठी नव्हे तर त्यातून ऊर्जा मिळवण्यासाठी.

‘लाईफ इज ब्युटीफूल’ नावाचा एक चित्रपट आहे. ह्या चित्रपटाचा पुर्वार्ध अगदी हलका, फुलका आणि नर्मविनोदी आहे. त्यातला नायक हा कोणत्याही परिस्थितीमध्ये कल्पक पर्याय काढणारा आहे. नायक आणि त्याचा छोटा मुलगा असे दोघे दुसऱ्या महायुद्धाच्या खाईमध्ये लोटले जातात आणि त्यांची रवानगी ज्यूंच्या छळछावणीमध्ये होते. खरे तर परिस्थिती पूर्णपणे निराशेकडे नेणारी. पण हे वडील आपल्या अफाट संभाषण कौशल्याच्या बळावर त्या छोट्या मुलाला पटवून देतात की हा एक ‘खेळ’ आहे. त्यामध्ये ते दोघे जिंकणार आहेत. आणि त्या मुलाला भेट मिळणार आहे एक मोठ्ठा रणगाडा. . . आपल्या मुलाचे धैर्य टिकावे आणि बालपणही कोमेजू नये ह्यासाठी अपार खटपट करणारा हा बाप आपल्याला खूप आवडायला लागतो. अगदी शेवटपर्यंत, स्वतःच्या आयुष्याची बाजी हरून सुद्धा तो मुलाचा दृष्टीकोन सकारात्मक ठेवतो. शेवटीशेवटी तर प्रेक्षकांना विसर पडतो की हा ‘पिक्चर’ आहे आणि डोळे पाणावतात.
ह्या चित्रपटातून दिग्दर्शकाला सांगायचे आहे ते असे की आजूबाजूची परिस्थिती ही माणसाच्या ‘धारणे’वर (Beliefs) अवलंबून आहे. आपण कोणत्या विचारांना धरून रहाणार ह्याचा निर्णय त्या त्या माणसाला करायचा असतो. ह्या चित्रपटातल्या बापाच्या हातामध्ये परिस्थिती बदलायची शक्ती कणभरानेही नाही पण ह्या परिस्थितीकडे कसं पहायचं हे ठरवण्याचे स्वातंत्र्य मात्र आहे . . . ते तो पूरेपूर वापरतो. एका संवादांमध्ये मी हे उदाहरण दिले तर प्रश्न आला, “एका बाजूने त्या वडिलांची सगळी शक्कल मूळ वास्तवाला संपूर्णपणे नाकारण्याची म्हणता येणार नाही का? . . . त्याला Healthy का आणि कसं म्हणायचं?”
प्रश्न विचार करण्यासारखा होता. चित्रपटाच्या संदर्भातले माझे मत असं की वास्तवाचा मतितार्थ म्हणजे Interpretation बदलल्याने त्या व्यक्तीच्या भावना बदलल्या. त्यामुळे प्रत्यक्षातल्या खडतर परिस्थितीला तोंड देण्याची ताकद वाढली. म्हणून ह्याला Denial of Reality अर्थात वास्तव नाकारणे असे म्हणता येणार नाही. पण मनोव्यापार कसे चालतात आणि कसे चालावेत ह्यासाठी अधिक खोलात जाऊन विचार करावा लागेल.
***********

अगदी प्रामाणिकपणे पाहिले तर आपल्या भोवतालचे जग आपण सकाळी उठतो तेव्हा ‘सुरू’ होते आणि आपण झोपतो तेव्हा आपल्यासाठी ‘बंद’ होते. म्हणजे प्रत्येक माणसासाठी जग म्हणजे ‘माझे जग’च असते. ‘माझ्याशिवायचे जग’ कसं असेल हे आपण कधीच अनुभवणार नसतो. ते कसे असेल यावर कविकल्पना करता येईल. जन पळभर म्हणतील हाय हाय। मी जाता राहील कार्य काय . . . ह्या ओळी म्हणजे कवीने केलेले जनरीतीची निरीक्षण आहे. आपल्याही बाबतीत असे घडणार असा निष्कर्ष त्याने काढून ठेवला आहे.

आपल्याला अशाच तर्‍हेच्या अनेक ‘वैयक्तीक जगां’बरोबर रहायचे, नांदायचे, वावरायचे, काम करायचे असते. आपण ज्याला समोरची व्यक्ती म्हणतो ती खरं म्हणजे, आपल्यासारखीच एक ‘वैयक्तिक दुनिया’ असते. मग आपण काय करतो, त्या व्यक्तीच्या आणि आपल्या जगातले ‘समान भाग’ काढायला घेतो. त्यावर ठरवतो की आपले आणि त्याचे (तिचे) सामायिक जग कसं असेल ते . . . हे ‘समान भाग’ म्हणजे काय तर सारखे अनुभव, सारखे दृष्टीकोन, सारख्या सवयी. मन एवढ्यावरच थांबत नाही तर आजूबाजूच्या जगांमध्ये आपल्याला ‘पूरक’ आणि ‘उपयुक्त’ काय त्याप्रमाणे निवड करते. दरम्यान समोरच्या माणसाच्या जगातले खुपणारे, रूतणारे आणि नकोसे वाटणारे भागही सामोरे येतात . . . एवढे सगळे पत्करायचे का? . . . ‘Worth it’ आहे का? . . . आपले मन विचारते आणि निर्णय घेतं. माणसांची नाती सुरू होतात, जुळतात, तुटतात, जुळतात . . . शांतपणे विचार केला तर लक्षात येईल की ‘जगाचा अनुभव’ आणि ‘वास्तवाची अनुभूती’ ही मनाशिवाय अशक्य आहे. म्हणजे संपूर्ण जगणे हाच एक ‘दृष्टीकोन’ आहे. मनाला बाजूला ठेवून तो घेता येत नाही. म्हणूनच तत्त्वज्ञानामध्ये त्याला ‘मिथ्या’ म्हणजे Relative Reality म्हटले आहे. ती सतत परिवर्तनीय रहाणार . . . बदलणारी, गतीशील.

ही गोष्ट लक्षात आली तर काही कोडी सुटायला मदत होते. एक तर ‘माझे जग’ सतत बदलणार. जी गोष्ट आज मला स्थिर वाटते ती उद्या तशी असणार नाही. दिसणार नाही. माझ्या भावना-विचारांची जाण जर स्वहित आणि परहित जपण्यासाठी वापरली तर ‘माझे जग’ अधिक सुसह्य असेल. इतर ‘जगांना’ स्वीकारणारे असेल. ह्या स्वीकारावर ठरणार आहे ‘आमच्या जगाचे’ भवितव्य !
***”””””*”

कोणताही समस्याग्रस्त काळ हा एका बाजूने सर्व बळ वापरून अडचणीचा सामना करण्यासाठी वापरायचा तसाच काही प्रमाणात तरी त्याला आत्मपरिक्षणाची किनार असायला हवी. जगण्याचा कोलाहल तीव्र झालेला असताना माणसांमधला चिंतनाचा भागही ठळक होऊ शकतो.म्हणून प्रत्येकाने आपल्या दिवसातला ठराविक भाग हा ह्यासाठी राखून ठेवला ठेवायला हवा. ह्यासाठी पद्मासन घाला, श्वासावर लक्ष द्या अशा क्रिया करायलाच हव्यात असे नाही. पण गेलेल्या दिवसाकडे काहीसे परखडपणे आणि निर्लेपपणे पहाण्याचा प्रयत्न करावा. ह्या चिंतनामध्ये नेमके मुद्दे कोणते असावेत?

• आजच्या दिवसामध्ये वैयक्तिक आरोग्य राखण्यासाठी काय केले?
• इतरांशी सहकार्य केल्याचे किती आणि कोणते प्रसंग घडले?
• आज घरच्यांसाठी, बाहेरच्यांसाठी कोणती निरपेक्ष मदत केली का?
• आज व्यवसायासाठी, छंदासाठी, अभ्यासासाठी, विरंगुळ्यासाठी कसा आणि किती वेळ दिला गेला?
• आजच्या दिवसात अनुभवलेल्या टोकाच्या नकारात्मक भावना कोणत्या होत्या? (प्रसंग आठवावे) त्याबद्दल आता मला काय वाटते?
• आजच्या दिवसात अनुभवलेल्या सुखद भावना कोणत्या? अशा प्रसंगांमधून मी काय शिकलो?
• आज आखलेला कार्यक्रम पूर्ण झाला का?

ह्या मुद्द्यांमध्ये तुम्ही स्वतःची भर घाला. स्वतःच्या विचार, भावनांचे ऑडिट घेण्याचा रोजचा प्रयत्न बांधेसूद व्हावा म्हणून हे मुद्दे आहेत. अर्थातच ह्यानंतर उद्याची उद्दिष्टे, प्राधान्य आणि योजना येईल.त्यानंतर मनाला शांत वाटेल असे काहीही डोळ्यासमोर आणा. नम्रता आणि कृतज्ञता जागृत होईल असे गद्य किंवा पद्य गुणगुणा. ह्यात स्तोत्रे वगैरे असायलाच हवीत असा अट्टाहास नाही.

कोणताही माणूस परिपूर्ण नसतो. पण म्हणून त्याने स्वतःच्या अपूर्णता स्वीकारून सुधारणा करू नये असे नाही. तसेच असलेल्या गुणकौशल्यांमध्ये वाढही करतच रहावी. असे झाले तर रोज रात्री मिटणारे आणि सकाळी नव्याने उमलणारे त्याचे जग कधी प्रकाशाने तेजाळलेले किंवा ढगांनी झाकोळलेले असेल तरी त्याचा दृष्टिकोन मात्र नवीन आणि ताजा असेल . . . नव्या दिवसाला नव्या हिंमतीने सामोरे जाण्यासाठी..

***********

करण्याचे दिवस,कळण्याचे दिवस:भाग १६, अवघा रंग एक झाला.

लॉकडाऊनचे दिवस वाढत आहेत तसा त्यातला नवीनपणा उतरणीला लागला आहे आणि ‘हे कधी संपणार’ हा प्रश्न जास्त ताकदीने उसळी मारायला लागला आहे. म्हणून काही व्यूहरचना वेगळ्या पद्धतीने करायला लागणार हे उघड आहे. उदाहरणार्थ, घरी करायच्या कामाचे आता रुटीन लागले आहे. त्यात एकसुरीपणा आणायचा नसेल तर छोटेछोटे बदल (Variations) करायची ही वेळ आहे. म्हणजे एक दिवस मी कचरा काढणे, माझ्या मुलाने लादी पुसणे. दुसऱ्या दिवशी ह्याच्या उलट. तिसऱ्या दिवशी दोन खोल्यांची केर लादी मी तर दोन खोल्यांची त्याने करायची. स्वयंपाकाच्या ड्यूटीचेही आम्ही क्रम केलेत. आणि प्रत्येकाने कोणता पदार्थ कधी करायचा त्या रचनेत बदल . . . एक तत्व लक्षात येत आहे . . . विना अनुरूप भावनेच्या कृतीचा लगेच कंटाळा येतो. अनुरूप भावना आणि योग्य विचारांची जोड मिळाली तर वर्तनाला एक डौल येतो.

व्यायामाचे उदाहरण घेऊ. घरच्याघरी व्यायाम करताना त्याकडे शिक्षा म्हणून पहाण्यापेक्षा ‘आवश्यकता’ आणि ‘विरंगुळा’ ह्या दोन्ही पद्धतीने पहायला हवं. हालचाली करत असताना, ‘ही माझ्या शरीराशी बोलण्याची संधी’ असं म्हणावे. व्यायामा नंतर येणाऱ्या घामेजलेपणाकडेही समाधानाने पहावे. भावनांची भर घातल्या खेरीज वर्तन आरोग्यदायी होत नाही. हाच नियम आपण रोज घ्यायच्या गोळ्या औषधांना ही लागू करू शकतो. “मी गोळ्या घेतो कारण त्यामुळे मला नॉर्मल रहायला मदत होते म्हणून . . . गोळ्या घेणे ही शिक्षण नसून माझी मला रोज दिलेली आरोग्यभेट आहे . . . गिफ्ट” असे म्हणावे.
औषधी गोळ्या तयार करणाऱ्या कंपन्या, रुग्णाच्या मनाचा बारकाईने विचार करतात. त्याप्रमाणे ह्या कंपन्या गोळी अथवा कॅप्सूलचा रंग ठरवतात. झोपेच्या गोळ्यांचे रंग गुलाबी, मंद निळा, किंवा मोरपिशी असतो. टॉनीकच्या गोळ्या नेहमी लाल किंवा पिवळ्या रंगांच्या असतात. ह्या रंगांसोबतही भावना जोडलेल्या आहेत. म्हणजे आपल्याला जाणीव असो वा नसो, आपल्या कृतीच्या मागे असणाऱ्या भावना आणि विचार, त्यांचा परिणाम साधतच असतात.

एखाद्या आजाराकडे पहाण्याची व्यक्तीची मनोभूमिका अतिशय महत्त्वाची आहे. व्हायरल आजारांपासून ते कॅन्सरपर्यंत अनेक शोध-पहाण्या हे सत्य अधोरेखित करतात. बऱ्याच वेळा, आजार होणे आपल्या हातात असणार नाही. सर्व काळजी घेऊनही एखाद्या व्यक्तीला कोरोनाची लागणही होऊ शकते. पण असे झाल्यावर टोकाची चिंता किंवा बेपर्वाई न दाखवता आजाराला वास्तववादी पद्धतीने सामोरे जाणे महत्त्वाचे. गेल्या वीस वर्षांमध्ये झालेले शास्त्रीय संशोधन आपल्याला अजून एक पाऊल पुढे नेते आहे. व्यक्तीचे भावनिक नियोजन आणि रोगप्रतिकारशक्ती ह्यांचा थेट संबंध आहे असे शास्त्रज्ञांना दिसून आले आहे.
कोणताही रोगजंतु (Bacteria) किंवा विषाणू (Virus) आपल्या शरीरात प्रवेश करतो तेव्हा त्याची खबर मिळते रक्तातल्या पांढऱ्या पेशींना. ह्या पेशी ‘ओळखतात’ही हा बाहेरून आलेला शत्रू आहे. रक्षकपेशी दोन प्रकारच्या असतात. एक गट ह्या शत्रुवर हल्ला करतो तर दुसरा गट, ह्या हल्ल्याचं स्वरूप समजून घेतो. पुन्हा असा प्रसंग आलाच तर रक्षणासाठी कोणती तयारी करावी लागेल ह्याची योजना बनवत रहातो. एक गट आपत्कालीन नियंत्रण करतो तर दुसरा दीर्घकालीन उपाय. ह्या पांढऱ्या पेशी जितक्या कार्यक्षम तितकी माणसाची रोगप्रतिकारशक्ती दणकट. योग्य आहार, व्यायाम, सवयी ह्या सगळ्याचे महत्व त्याचसाठी. आता विज्ञान आपल्याला सांगत आहे की ह्या पेशींना बळकट ठेवण्यासाठी व्यक्तीची भावनिकताही तितकीच महत्त्वाची आहे.

माणसांवर प्रयोग करण्याआधी प्रयोगशाळेमध्ये वर्तनाच्या संदर्भातले अनेक प्रयोग विशिष्ट प्रजातिच्या उंदरांवर केले जातात. शास्त्रज्ञांनी ह्या प्राण्याचे दोन गट केले. स्पर्शाची ऊब सतत मिळेल असं Cuddling Environment एका गटाला दिले. त्याच बरोबर ध्वनी, प्रकाश, वातावरण ह्यातला मोकळा खेळकरपणा दिला. दुसऱ्या गटाला मात्र ह्या गोष्टींपासून वंचित ठेवण्यात आलं. त्यानंतर दोन्ही गटांना जंतु टोचले गेले तेव्हा ‘ऊबदार’ गटाच्या रक्षकपेशी जास्त कार्यक्षम आढळल्या. त्यानंतर ह्या प्रकारचे प्रयोग ‘मानवप्राण्यांवर’ केले गेले. परीक्षेला बसणाऱ्या विद्यांर्थ्यांच्या ताणाचे पृथ:क्करण केले गेले. अतिरिक्त तणाव (Distress), आवश्यक वास्तवादी तणाव (Eustress) अगदी टेन्शनचा अभाव (Nilstress) . . . ह्या गटांना सर्दीच्या व्हायरसचा ‘डोस’ दिला गेला . . . म्हणजेच मुद्दाम संसर्ग केला गेला. आवश्यक तणाव असणार्‍या व्यक्तींना सर्दी न होण्याचे प्रमाण तर लक्षणीय होतेच पण ह्या गटातल्या ज्या व्यक्तींना सर्दी झाली ती लवकर बरीसुद्धा झाली. इन्फ्लूएन्झा किंवा फ्लू झालेल्या नोकरदार आणि व्यावसायिक माणसांच्या गटाची एक पहाणी करण्यात आली. ज्यांना कामावर जाण्याची निकड, मनोमन पटली होती त्यांची प्रतिकारशक्ती म्हणजे Antibody Response सर्वात सशक्त होता. कामावर जाण्याची निकड ‘फक्त असून’ चालत नाही तर ती मनोमन पटावी लागते हे महत्त्वाचे. डॉ. स्टिव्ह कोल ह्यांनी व्यक्तीमत्त्वातले गुणधर्म आणि रोगप्रतिकारशक्तीचा बळकटपणा ह्यांचा एक व्यापक अभ्यास केला. Conscientiousness म्हणजे निष्ठापूर्वक आणि समर्पणवृत्तीने कोणतेही काम करणे हा गुणधर्म ज्यांच्यात जास्त होता त्यांच्यावर संसर्गाचा हल्ला झाला तरी त्यांची CRP म्हणजे C Reactive Protein ही चांचणी असे सांगत होती की त्यांची अंतर्गत रक्षकव्यवस्था अधिक सजग आणि चुस्त होती अशी आव्हाने घेण्यासाठी. आपापले काम निष्ठेने करणाऱ्या लाखो भारतीयांसाठी हा दिलासा किती महत्त्वाचा आहे आजच्या परिस्थितीमध्ये. अजून एक पहाणी अशी आहे जो दर्शवितो की जी मंडळी एकमेकांच्या आकंठ प्रेमामध्ये बुडालेली असतात म्हणजेच प्रणयभावी प्रेमाचा (Romantic Love) अनुभव घेत असतात त्यांची रोगप्रतिकारशक्ती दुणावते आणि सामान्य आजार होण्याची शक्यता कमी होते.

रोपणशस्त्रक्रिया (Transplant) झाल्यावर तसेच काही तर्‍हेच्या कर्करोगांमध्ये, रोगप्रतिकारशक्‍ती दाबून टाकणारे उपचार द्यावे लागतात त्याला म्हणतात, Immunosuppressant Therapy अशा रुग्णांमध्ये चिंत्यारोग (Anxiety), नैराश्यपीडा (Depression) ह्या आजारांचा प्रभाव खूप जास्त प्रमाणात होता.
अनेक वर्षे आपल्याला ठाऊक असलेले वाक्य उलटे फिरवून म्हणायची वेळ आली आहे ‘Sound Body in Sound Mind’ म्हणजेच माणसाचे आरोग्य आणि रोगप्रतिकारशक्तीचे रहस्य समजून घ्यायचे तर शरीर आणि मन हे दोन कप्पे आहेत हा ग्रह दूर ठेवायला हवा. आज विज्ञान आपल्याला ह्या दोहोंची अभिन्नता दाखवत आहे. जर दुःखद भावनांचा नकारात्मक परिणाम रोगप्रतिकारशक्तीवर होत असेल तर सुखद भावनांचा उत्तम परिणामही व्हायला हवा. ह्या विषयावरही भरीव संशोधन होत आहे. माणसाची समाधानाची भावनासुद्धा एकाच पठडीतली नसते.

वस्तुंच्या आणि सुविधांच्या उपभोगातून मिळते त्याला आपली परंपरा म्हणते सुख. त्याला शास्त्रज्ञ म्हणतात Hedonic Pleasure. एक विशिष्ट ध्येय पकडून त्यामागे लागताना आणि ते सिद्धीस गेल्यावर जे समाधान मिळते ते अधिक अर्थपूर्ण असते. त्याला म्हटले आहे Eudynomic Pleasure. पॅडमॅन चित्रपटातला लक्ष्मी हा नायक स्त्रियांसाठी सॅनिटरी नॅपकिन्स बनवण्याचे यंत्र आणि कंपनी काढण्याच्या ‘वेडाने’ झपाटला जातो. स्वतःला पैसे मिळायला हवेत हा हेका मागे पडतो. त्याचे ध्येय त्याच्या जगण्याला अर्थ देते. चित्रपटाच्या शेवटी तो संयुक्त राष्ट्रांच्या सभेमध्ये त्याच्या खास इंग्रजीत भाषण करतो. तेव्हा त्याचे समाधान हे ‘ध्येयसिद्धी’चे असते. नेमका असाच खोल समाधानाचा क्षण ‘इंग्लिश हिग्लीश’ ह्या चित्रपटाच्या शेवटी केलेल्या इंग्रजी भाषणातच त्या गोडबोलेबाईंनी (श्रीदेवी) दाखवलेला आहे. शास्त्रज्ञांचे म्हणणे असे की सखोल असा आनंद आणि उपभोगांवर आधारीत सुख ह्याचा समतोल ज्यात आहे ती स्थिती रोगांना प्रतिकार करणाऱ्या संस्थेलाही बळकट करते. भौतिक सुखांना पार पाठी ठेवत फक्त आत्मविकासाचे ध्येय ठेवणाऱ्या सर्व संन्याशांच्या नावापुढे ‘आनंद’ हा प्रत्यय लावण्याची प्रथा ह्यातूनच पडली आहे.

तर थेट पांढऱ्या पेशींवर प्रभाव पाडणाऱ्या अर्थपूर्ण आनंदाचा एक भाग असतो ‘कल्पकता.’ जिथे माणसाचे मन कल्पक बनते तेव्हा आधी न सापडलेले पर्याय अचानक दिसतात. फक्त समस्या सुटते असे नाही तर त्यातून ‘ युरेका !’ नावाचे खास समाधानही निर्माण होते . . . संकटसमयी नवीन तोड काढणारा माणूस आपोआप नेतृत्वाच्या पातळीला जातो.

शास्त्रज्ञांना असेही दिसून आले की Altruistic Goal म्हणजे आपलपोट्या स्वार्थाच्या पलीकडे पहाणारे ध्येय असले तर शरीराची साथ मिळते. निरोगीपणा वाढतो. गांधीजींसारखा माणूस एकीकडे स्वतःचा आहार, विहार, वाणी, रहाणी यावर प्रयोग करत असताना दुसरीकडे स्वतःचे ध्येय अधिकाधिक विशाल करत पुढे जात असतो. म्हणजे ‘समाधाना’चा हा अजून एक पैलू.

हाती घेतलेल्या कामामध्ये माणूस जेव्हा तनमन ओतून रममाण होतो तेव्हा जे समाधान निर्माण होते त्याला म्हणूया ‘तन्मय आनंद.’ हे उच्च प्रतीचे समाधान आहे असे अध्यात्म तर म्हणत होतेच पण आता विज्ञानही म्हणते आहे. आपली मूलभूत कर्तव्ये पार पाडल्यानंतर मिळणारे समाधान म्हणजे ‘कृतार्थता’ आणि स्वतः सोबत अनेकांच्या जीवनामध्ये विकास परिवर्तनाचे बीज पेरले गेले तर अनुभवाला येते ती ‘सार्थकता.’

ह्या सार्‍याचा रोगप्रतिकारशक्ती आणि आरोग्य ह्याबरोबरच संबंध असतो, दीर्घायु होण्याशी सुद्धा. मिहाय चिकझेनमिहाय ह्या गंमतीदार नावाच्या संशोधकाने शिकागो विद्यापीठामध्ये तन्मय आणि सार्थक जीवन जगणाऱ्यांची एक जागतिक शोध पहाणी हातात घेतली. त्यातून जे पुस्तक निर्माण झाले त्याचे शीर्षक आहे ‘FLOW’ . . .
स्वीकारलेल्या कृतीमध्ये माणूस मग्न झाला की सहजता आणि गुणवत्ता एकमेकांसोबतच जन्माला येतात हे आपल्याला बहिणाईच्या ओव्यांनी सांगितले आणि गाडगेबाबांच्या स्वच्छतेनेदेखील. अशा कर्मयोग्यांचे वर्णन करताना ज्ञानेश्वर म्हणतात की कृती करतानाची ह्यांची एकरूपता इतकी टोकाची की वाटावे कृतीच्या शेवटाला येणाऱ्या परिणामांसाठी हे अधाशी, आतुर झालेत . . . आणि कृती संपल्यावर पहावे तर इतके निरीच्छ की जणू जे केले ते ह्यांनी केलेच नाही . . . “मी नाही काही केले, जे घडले ते घडून गेले” असा जो भाव आहे त्याला आधुनिक संशोधकांनी म्हटले आहे ‘Optimal Experience’ आणि अशा अनुभवांच्या प्रवाहाला म्हटले आहे,’The FLOW.’

उच्च समाधानाचा अनुभव देणाऱ्या ह्या प्रक्रियेमध्ये कोणते पैलू दिसतात हे पहाण्यासाठी विविध वयोगटातील, विविध व्यवसायातील आणि विविध देशांच्या स्त्रीपुरुषांची एक निरीक्षण-परीक्षण आणि संवाद पहाणी करण्यात आली. त्यात विलक्षण सातत्याने समोर आलेले मुद्दे असे . . .
ही माणसे स्वीकारतानाच भविष्यासाठीचे अर्थपूर्ण उद्दिष्ट स्वीकारतात (सामाजिक स्वच्छता – गाडगेबाबा) किंवा अत्यंत साध्या सवयीमध्ये अर्थ निर्माण करतात (बहिणाबाई, कबीर, सावता माळी, गोरा कुंभार इ.). त्यांचा प्रत्यक्ष कृतीचा अनुभव हा त्रासदायक, अडचणीचा असला तरी ही मंडळी त्रासिक वृत्तीला मागे ठेवू शकतात. प्रत्येक क्षणाला ते अधिकाधिक दर्जेदार आणि सुंदर आणण्याचा प्रयत्न करतात. त्यांचे ध्येय जरी त्यावेळी अवघड आणि शक्यतेपल्याड वाटत असले तरी त्याचा परिणाम ते स्वतःच्या मग्नतेवर होऊ देत नाहीत. त्यांच्या वर्तनातच एक डौलदारपणा येतो आणि ते आपोआपच अप्पलपोट्या स्वार्थाच्या पकडीतून मुक्त होत जातात. पण असे झाल्याने त्यांचे प्रभाव क्षेत्र वाढते, कमी होत नाही.

विनोबांनी सांगितले आहे की स्थितप्रज्ञ जेव्हा फळाचा त्याग म्हणजे त्यावरचा मालकीहक्क सोडतो तेव्हा तो अनंतपटीने फळ मिळवतो. अशा व्यक्तींना दिर्घ आयुष्य आणि आरोग्य मिळते असे विज्ञानही सांगते. नॉर्मन कझीन्स ह्या संशोधकांनी अशा ‘समृद्ध’ ज्येष्ठजनांचा एक अभ्यास केला. हे संवाद त्या काळात टिव्हीसाठी चित्रीतही केले गेले होते. आयुष्याबद्दलचा मोह सोडूनही समृद्ध आयुष्य जगणाऱ्या व्यक्ती तुमच्या आणि माझ्या आजूबाजूला आहेतच की. त्यांच्याकडून आपण ही निरोगी जीवननिष्ठा घेऊ शकतो. पंचाहत्तरीच्या पार गेलेला बाबा (डॉ. अनिल अवचट) घरात बसल्याबसल्या नवीन अभ्यास करतोय. लेख लिहितोय . . . नुकत्याच गप्पा मारत होतो वीणाताई गवाणकरांबरोबर . . . काही पर्यावरणक्षेत्रातल्या एका अनाम कार्यकर्त्याच्या जीवनाचा अभ्यास करताहेत उत्कटतेने . . . आणि माझे एक सर, डॉ. विजय आजगावकर . . . वयाच्या ९१ व्या वर्षी त्यांनी मला कालच, कोरोना संबंधातली, Clinical History कशी घ्यायची ह्याची प्रश्नावली करून पाठवली. त्यातले काही बारकावे सध्याच्या प्रश्नमालिकेमध्ये नाहीत . . . सरांना ते उमजले. कारण तीन दशके कस्तुरबा रुग्णालयात ते मानद प्राध्यापक होते. स्वतःच्या आतमध्ये गेली अनेक वर्षे वसलेल्या कॅन्सरबरोबर दोस्ती करून जगणारे हे सर त्यांनी मला पाठवलेल्या मेलमधे लिहितात,

आपल्यावर निस्सीम प्रेम करणारे कितीजण
कळतनकळत समृद्ध करतात आपलं जगणं
प्रत्येक क्षणाला आगळे रूप देत,
रंग भरतात, शिल्प बनवतात.
फक्त डोळे उघडे ठेवून
बघत रहायचं आपण.
क्षणाला जाणून, जिवंत ठेवायचं.
जगणं आनंदाचा ठेवा बनवून.

एका बाजूला जगण्याकडे पहाण्याचा ‘साक्षी’भाव दुसरीकडे कृतज्ञता. अनुभव घेण्याची उत्स्फुर्तता आणि असोशी तरीही कायम . . . आणि हे सारे मृत्यूची अपरिहार्यता स्वीकारून पण भीती झुगारून . . . जीवन त्यांना कळले हो !

करण्याचे दिवस, कळण्याचे दिवस :भाग १४ ‘कोरोना भारती’चे धडे

शंभराहूनही जास्त वर्षे झाली असतील . . . ‘पूर्व आणि पश्चिम’ ह्या सूत्रावर केलेले विवेकानंदांचे लिखाण आठवले. त्यामध्ये स्वामीजींनी पाश्चिमात्य लोक आणि भारतीय जन ह्यांच्यातल्या सवयींवर लिहिले आहे . . . त्यातले एक निरीक्षण असं की भारतीय लोक वैयक्तीक स्वच्छतेच्या संदर्भात जितके जागरूक असतात तितके ते सार्वजनिक स्वच्छतेच्या बाबतीत नसतात. पाश्चात्य जगात मात्र असे दिसत नाही. तिथला माणूस कदाचित रोज स्नान करणार नाही पण रस्त्यावर कचरा टाकणार नाही, थुंकणार नाही.

अलीकडे विविध गोष्टी आठवण्याचे कारण एकच असते हे सूज्ञांना सांगायला नको. . . कोरोना आणि लॉकडाऊन. हा कसोटीचा सांप्रतचा काळ संपल्यावर ह्या पाठ्यपुस्तकातून आपण कोणते धडे शिकणार हा प्रश्न आहे . . . स्वामी विवेकानंदांच्या निरीक्षणावर विचार करत होतो. हिंदू धर्मातली ‘साधना’ ही जास्त करून वैयक्तिक असल्यामुळे ‘ शुचिता’ सुद्धा स्वतःपुरती राहिली असेल का? . . . परंपरागत जातिव्यवस्थेमुळे, ‘कचरा दूर लोटावा, स्वतःच्या घरी नको’ या धारणेचा एक परिणाम हा असेल का? . . . की हा ‘वर्ग’ म्हणजे Class चा प्रश्न असेल? म्हणजे श्रीमंतीमुळे आत्मकेंद्रित माणसं सार्वजनिक स्वच्छतेकडे पहात नाहीत . . . आणि गरिबांचा जीवनसंघर्ष इतका तीव्र की त्यांना स्वतः पलीकडे पहाता येत नाही . . . सार्वजनिक स्वच्छता आणि सामाजिक विषमतेचाही संबंध असायला हवा. असे खूप विचार.

‘कोरोना’च्या पुढच्या काळात आपण सार्वजनिक आरोग्याच्या संदर्भात सजग होऊ का? की परस्पर अंतराची सीमा सर्वप्रकारे जास्त ठळक करू? . . .
आज मला प्रश्नच जास्त सुचताहेत. प्रश्नपत्रिका काढणाऱ्यावर उत्तरे लिहायची सक्ती नसते. इथे तसं नाही आहे. उत्तरे शोधण्यासाठी पहिल्यांदा योग्य प्रश्न सापडावे लागतात. ही संशोधन क्षेत्रातली पायाभूत गोष्ट असे अभयदादा (डॉ. अभय बंग) नेहमी सांगतात.

यापुढच्या काळातला भारतीय समाज अधिक संघटीत होईल की विघटीत होईल? . . . संकटाचा मुकाबला करताना एका युध्दापुरते ‘आम्ही एकशे पाच’ म्हणणे वेगळे आणि लागलीच उखाळ्यापाखाळ्या काढणे, उघड शत्रुत्व दाखवणे वेगळे. ह्या कसोटीकाळातील श्रेय आणि व अपश्रेयाची जोडामारी लवकरच सुरू होईल. जोरदार दोषारोप होतील कारण येणाऱ्या निवडणुका हे लोकशाहीचे मुलभूत अंग आहे. सत्तेच्या राजकारणातला पहिला बळी संयमाचा असतो हे आपण ह्याआधी अनेकदा पाहिलेलं नाही काय?

आजवरचा लॉकडाऊन संपूर्ण देशासाठी होता. आता काही जिल्हे, काही राज्ये त्यातून खुली होतील. तिथले जनजीवन तुलनेने सुरळीत होईल. माणसाचे मन असे की ते फक्त तुलना करून थांबत नाही तर त्यात ‘उत्तम’ – ‘अधम’ किंवा ‘सुदैवी – दुर्दैवी’ अशी प्रतवारी करते आणि त्यानंतर तुलनेसाठी उपलब्ध विदा (Data) वापरला जातो, दुसऱ्यावर – नशीबावर किंवा स्वतःवर लेबल लावण्यासाठी. म्हणजे सोशल मिडियावर ‘लकी’ मंडळी फोटो कुठले टाकणार तर ‘केस कापण्याआधी, आणि नंतर!’ की झालाच वाढलेल्या केसांच्या खाली जळफळाट चालू. शिवाय स्थानिक पातळीवर ह्यामुळे, कुणाला बळीचा बकरा बनवायचा त्याची समीकरणे राजकारणी आणि नोकरशाही ह्या दोन्हीमध्ये सुरू होतील.

अपरिहार्यपणे सुरू झालेल्या विविध व्यक्तींमधल्या, संस्थांमधल्या आणि प्रशासनाच्या अंगांमधल्या सहकार्याला अधिक स्थायी रूप देण्याची हीच वेळ असेल. “हुश्श . . . जिंकलो बुवा” असं म्हणायची वेळ येणे खूप दूर आहे. जेव्हा हा व्हायरस आपल्या राष्ट्रीय आजारांच्या मेनुकार्डमध्ये स्वतःची सामान्य जागा पटकावेल तेव्हा आपण एकमेकांना सांगू, “अरे, साधा कोरोना तर आहे, होईल आठवड्यात बरा . . . पण तुझा जन्मही नव्हता ना झाला तेव्हा ह्या आजाराची प्रचंड साथ आली होती आणि आम्ही . . . हे असे कामधंदा सोडून घरी बसलेले” आणि समोरचा लहानगा जीव, डोळे विस्फारून ही कहाणी ऐकेल . . . तर ह्या आजाराच्या सामान्यीकरणाचा दिवस येणे अशक्य नाही पण आज मात्र हा लांबचा पल्ला आहे.

दरम्यानच्या काळात आपण सहकार्याला (Co-operation) सामंजस्याच्या पातळीवर (Collaboration) नेऊ शकतो का ते पहायला हवं आहे. सहकार्य हे प्रामुख्याने वर्तनाच्या पातळीवर असतं आणि ते तात्कालीकही असू शकते, गरजेपोटी केलेले. ह्या उलट सामंजस्यामध्ये अधिक खोल विचार आहे. व्यक्ती आणि गटांमधल्या ध्येयांची एकवाक्यता शोधण्यावर भर आहे. उपलब्ध संसाधने (Resources) वाटून घेण्याची वृत्ती आहे. दुसऱ्याचे म्हणणे ऐकून घेणे आणि कल्पनांची देवाणघेवाण आहे. म्हणून ही स्थिती चिरस्थायी होण्याची शक्यता जास्त आहे. ह्या संधीचा फायदा उठवता आला नाही तर सामाजिक विकासाला छेद देणाऱ्या विघटनकारी प्रवृत्तींचे खूप फावणार हा धोक्याचा बावटा आपण आत्ता ह्या क्षणीच स्वतःच स्वतःला दाखवलेला बरा !

पर्यटन क्षेत्रांमधल्या व्यावसायिकांसोबत एक प्रतिरूप – संवादाचा कार्यक्रम करत होतो . . . Virtual Communication ! ह्या सर्वांसमोर सध्या (इतरांप्रमाणेच) अनेक अडचणी आहेत. मी ‘सहकार्य ते सामंजस्य’ असे सूत्र मांडल्यावर एक जण म्हणाला, “हे कळण्यासाठी उदाहरण देता येईल का?”मी उदाहरण दिले ते इसापनिती की पंचतंत्रामधल्या पक्ष्यांचे. जाळ्यात अडकलेला एक पक्षी उडू शकत नाही. पण जेव्हा पक्षांचा थवा एकजुटीने उडतो तेव्हा जाळे तुटते . . . हे आहे सहकार्य! आकाशात गेल्यावर मुक्तपणे विहरताना हे पक्षी स्वतःचे डिझाईन . . . स्वतःचा आकृतीबंध तयार करतात आणि त्या डिझाईनमध्ये राहून सुंदर संचार करत रहातात ते आहे सामंजस्य. तुमच्या लक्षात येईल की ह्या टप्प्यावर जाळे तोडण्याची गरज संपलेली आहे. तरीही समान अशा ध्येयासाठी स्वयंशिस्तीमधून समूहलय आणि समूहशक्ती जपली जाते आहे.

सामंजस्याचा धडा शिकलो तर ‘मी-मी-तू-तू’ यामधून होणारा ऱ्हास टाळता येईल. आणि ‘मी – तू पणाची झाली बोळवण’ हा दत्ताच्या आरतीमधला चरण सार्थपणे अनुभवता येईल. शेवटी त्रिमुखी दत्त आपल्याला ‘उत्पत्ती, स्थिती, लय’ ह्या चक्रामध्ये ‘मी’ पण विसरायलाच सांगतोय . . . ! जिथे कसोटीकाळानंतर भेदाभेद वर आले तो समाज भ्रष्ट झाला. भगवतगीता सांगणारा योगेश्वर कृष्णसुद्धा यादवी थांबवू शकला नाही. आणि आपण एकाच संसर्गाच्या छायेतून चालत आहोत . . . एकमेकांमधले भेद विसरता नाही आलेत तरी चालतील. उन्नतीकडे जाण्यासाठी निदान जवळ येऊया, आधीच पडलेल्या (पाडलेल्या) दऱ्या न वाढवता.

कोरोनाकाळातला पुढचा धडा आहे कौटुंबिक नातेसंबंध आणि आपल्या जीवनशैलीचा. दिड महिना घरच्या प्रियजनांबरोबर रहाण्याचे आपले अनुभव मिश्र स्वरूपाचे असतील. पण कडू आणि गोड अशा दोन्ही प्रकारच्या अनुभवातून आपण शिकू शकतो. कोणतेही नाते परिपूर्ण नसते. खरे तर तसा अट्टाहासही नसावा. नात्याचे अपूर्णत्व स्वीकारून त्याला प्रभावी करण्याचे प्रयत्न आपण जाणतेपणी (Consciously) करायला हवेत. कुटुंबातले टोकाचे ताण या कालखंडात स्फोटकपणे सामोरेही आले असतील. त्याचे बीलमात्र कोरोनाकाळावर फाडायचे नाही. उलट धुमसणारा विसंवाद ऐरणीवर आला असेल तर व्यावसायिक मदत घेण्याची हीच वेळ असू शकते.

आपल्या जीवनशैलीचे पुन्हा एकदा नव्याने निरीक्षण – परिक्षण करण्याची संधी आपल्याला मिळाली. परिस्थितीने चाप लावला आणि गरजा कमी झाल्या. पण मुळात ‘गरज’ म्हणायचं कशाला त्याकडे उघड्या डोळ्यांनी पाहूया की. भौतिक गोष्टींच्या गराड्यात आणि आकर्षणामध्ये आपली मती धुंद झाली होती असा आपलाही अनुभव असेल. येणाऱ्या काळामध्ये आपण संपूर्ण वैराग्य घ्यावेत असे नाही. पण गांधीजींच्या लिखाणातून वारंवार येणारी ‘स्वच्छता – साधेपणा – सौंदर्य’ ही त्रिसूत्री आपण अनुभवायला लागलो तर छानच ! तुम्हाला आणि मला कधी एकदा ‘विलासी चैनी’चा अनुभव आलाच तर तोही ‘तेवढ्या’पुरता ठेवून त्याचे रूपांतर आसक्तीमध्ये न करण्याइतका संयम आला तरी पुरे. श्रमाच्या कामाचे महत्त्व आणि अशा अनेक सेवा आपल्यापर्यंत पोहोचवणाऱ्यांबद्दलची कृतज्ञता हाही महत्त्वाचा धडा.

शिकायचे असेल तर अनुभवांकडे ‘शिक्षणाचे साधन’ म्हणून पहायचं. शिकण्याजोगी सूत्रे मिळाली की त्यांना आपल्या स्वतःच्या शब्दांमध्ये गुंफायचे. त्याभोवती घोळवायच्या अनुरूप भावना! . . . कोणत्या? . . . चौकसपणा, स्वीकाराचा खुलेपणा, शिकण्यातली गंमत, प्रयोगानंतरचे समाधान. त्यानंतर येतो वर्तनातला बदल. हा बदल आपण स्वतःसाठी करत आहोत. दुसऱ्यांच्या प्रतिसादासाठी नाही हे लक्षात ठेवावे. आणि आपण शिकलेल्या धड्यामधली सगळी उत्तरे तोंडपाठ झालीत ह्याबद्दल प्रचंड कौतुक होईल ह्याची ‘काल्पनिक झूल’ आधीच उतरून ठेवायची. कारण एक धडा संपला की त्यातून उद्भवणारा पुढचा; आपली वाटच पहात असणार आहे . . . कशाला सुरुवातीलाच संपूर्ण पुस्तकाची पाने मोजायची?

करण्याचे दिवस, कळण्याचे दिवस :भाग ११ लोकमान्यांची ‘तितिक्षा’

इंग्रजीमधल्या Resilience ह्या शब्दासारखा पण मूळ इंग्लीश शब्दापेक्षा सखोल अर्थ असलेला संस्कृत शब्द आहे ‘तितिक्षा’ ! ज्ञानेश्वरांनी वापरलेला मराठी शब्द आहे ‘सहनसिद्धी’ . . . सहनशक्ती नव्हे ! सहनशक्तीमध्ये एक प्रकारचा Passive पणा आहे. ‘सिद्धी’ शिकावी लागते. त्यासाठी साधकाची वृत्ती लागते. परिश्रमांची तयारी लागते. विवेकनिष्ठ मानसोपचाराचे जनक डॉ. अल्बर्ट एलीस शब्द वापरतात ‘FRUSTRATION TOLERANCE’ . . . तणावाच्या प्रसंगामध्ये, ज्यांचा हा FT खंबीर ते वादळातून जाताना डगमगले तरी भरकटणार नाहीत. ह्या प्रवासामधल्या मानसिकतेचं एलीस ह्यांनी केलेले बारसे आहे, ‘I can stand it’ . . . म्हणजेच अडचणींना सामोरे जातानाचा कणखरपणा.

तुमच्या एका गालावर थप्पड बसली तर दुसरा गाल पुढे करा ही येशूची भूमिका शामळू शांततेची नाही. थप्पड म्हणजे कसोटीचा प्रसंग, आपत्ती, संकट ! . . . आणि एका गालावरचा आघात घेऊनही दुसरा गाल पुढे करणे म्हणजे I can stand it . . .
लोकमान्यांच्या ‘तितिक्षें’चे एक प्रमुख साधन होते, भगवतगीता. त्यांचे जवळचे सहकारी दादासाहेब खापर्डे लिहितात, “भांबवण्यासारखा प्रसंग प्राप्त झाला की तात्काळ लोकमान्यांना कोणत्यातरी गीतावचनाची आठवण होत असे. आणि त्या वचनाच्या अर्थाला ते आपले मन असे करकचून बांधीत की त्यास (त्या मनाला) भांबावताच येऊ नये” दादासाहेबांचेही कौतुक वाटतं, आपल्या नेत्याचे किती बारकाईने निरीक्षण केलं होतं त्यांनी.

‘तितिक्षे’साठी लागणारे पहिले विचारसूत्र आहे, ‘ध्येयाबद्दलची पक्की बांधिलकी ! . . . टिळकांचा लोकसेवेचा आणि देशसेवेचा वसा त्यांच्या निरीक्षण, अनुभव, चिंतनातून आला होता. त्यात भर पडली असणार त्या काळातल्या ज्येष्ठांबरोबरच्या चर्चांची आणि आगरकरांबरोबरच्या दोस्तान्याची. ह्या दोघांची ओळख आणि मैत्री झाली १८७९ मध्ये. पुढे दोघेजण एकत्र तुरूंगात होते तेव्हा आगरकरांनी डोंगरीच्या तुरुंगवासातल्या आठवणी लिहून ठेवल्या आहेत. व्यापक उद्दिष्टाचा स्वीकार आणि त्यातील ऊर्जा कायम ठेवणे किती कठीण. पण हे दोघे मित्र सतत ऊर्जेची देवाणघेवाण करत ध्येयनिष्ठा टिकवून ठेवत.

आगरकर लिहितात, ‘मी (आगरकर) एम. ए. करिता व टिळक एल.एल.बी. करिता अभ्यास करण्यासाठी कॉलेजात राहिलो असता सरकारी नौकरी न पत्करिंता देशसेवेत आयुष्य घालवण्याचा ज्या दिवशी निश्चय केला त्या दिवसापासून आम्ही जे जे बोललो चाललो होतो त्याची पुन: पुन: आठवण होऊन अनेक वेळा पुनरावृत्ती होत असे.’ हा उतारा साकल्याने एवढ्यासाठी दिला की तितिक्षेसाठी फक्त उद्दिष्ट सापडून चालत नाही. त्याचा जाणता आणि जागता जप सतत करावा लागतो. आणि समध्येयी मित्रांचा सहवासही महत्त्वाचा असतो.

ध्येयांचा खुंटा बळकट झाला की पुढचा गुणधर्म आहे ‘डोळस साहस’ . . . हे साहसही स्वार्थी नाही. त्यामध्ये समाजाबद्दलची करुणा आहे. १८९६ साली मोठा दुष्काळ पडतो. दुष्काळ निवारणाचा कायदा म्हणजे ‘फॅमीन कोड’ लोकांपर्यंत पोहोचावा म्हणून टिळक लिहिलेला शब्द आणि वाणी इतकी कामी आणतात की सरकारवरही त्यामुळे प्रभावी अंमलबजावणीसाठी योग्य तो दबाव यावा.

पुढच्याच वर्षी येते प्लेगची साथ. भर पडते रँडसाहेबाच्या दहशतीची. पुण्याच्या प्रत्येक वस्तीत टिळक जागृती सभा घेतात. शरीरविक्रय करणाऱ्या वस्त्यांनाही ते वगळत नाहीत. ‘टिळकांच्या सभेला वेश्या’ अशा मथळ्याची बातमी येते तेव्हा ते म्हणतात, “का? . . . त्या स्त्रियासुद्धा माणूस आहेत ना ! . . . प्लेग पहाणार आहे का संसर्गापूर्वी ? . . .”

त्या काळामध्ये लोकमान्य स्वयंसेवकांना संघटीत करण्याचे प्रयत्न करतात. त्यांनाही विफलतेचे एक क्षण येतात. ‘काँग्रेसचा एखादा कार्यक्रम ठरला वा एखाद्या नेत्याचे भाषण ठरले तर आमचे स्वयंसेवक लगेच पुढे येतात, कारण तिथे मिरवायला मिळते, मौज पहायला मिळते. प्लेगमध्ये काबाडकष्ट करून त्यांना काय मिळणार आहे.’ अशा क्षणांना लोकमान्य कधी शरण जात नाहीत.

त्याच वर्षाच्या अखेरीला त्यांना देशद्रोहाच्या आरोपाखाली पहिली शिक्षा होते. म्हणजे समाजकार्यासोबत राजकारणही सुरू असते. ६ सप्टेंबर १८९८ ला जेव्हा ते सुटतात तेव्हा त्यांच्या वजनात बऱ्यापैकी घट झालेली असते. कारण शिक्षा असते ती साधी नव्हे तर सक्तमजुरीची. असे असतानाही प्रत्येक तुरूंगवासाचा वापर ह्या गृहस्थांनी संशोधन, वाचन, लेखन ह्यासाठी केलेला दिसतो. सहनसिद्धीचा पुढचा गुणधर्म आहे, संकटाला सामोरे जातानाही जीवनाचे समग्रपण न विसरणे. जगण्यातल्या अनेक अंगांचा विचार करीत असताना त्या अंगांना एकमेकांशी जोडणे. टिळकांच्या लिखाणात कायदा, गणित, इतिहास, अर्थशास्त्र, तत्वज्ञान असे सारेच विषय हातात हात घालून येतात. धकाधकीच्या जगण्यातही ज्ञाननिष्ठा न सोडणे हा नक्कीच ‘सिद्धी’चा भाग. यामुळे जन्म घेतो दुर्दम्य आत्मविश्वास ज्याची मूळे शरीरमेंदुच्या पेशीपेशीमध्ये मुरून जातात.

सत्यभामाबाईंना लिहिलेल्या एका पत्रात लोकमान्य लिहितात, “आपण आणि दुर्दैव यांची टक्कर जुंपलेली आहे. त्यातून कोणीतरी एक हरणार व एक जिंकणार. अर्थात आपण हार न जाण्याचा निश्चय केला तर आपणच जिंकू”
********”*********”*

‘ . . . उन्हाळ्यात मंडालेचा तुरुंग म्हणजे लोहारकामाची तापलेली जणू भट्टीच असे. त्यातच उन्हाळ्यातले वादळी वारे मातीचे थर अंगावर उभे करीत. हिवाळ्यात कमालीची आणि बोचणारी थंडी असे. लाकडी दरवाजे या थंडीपासून कुणाचेच संरक्षण करू शकत नसत. उन्हाळ्यात दिवस मोठा आणि सूर्य तापलेला. पाण्यात भिजवलेला टॉवेल जर अंगाभोवती गुंडाळला तर काही मिनिटातच कोरडा होत असे. आमच्यापैकी एकही जण मोठ्या आजारातून गेल्याशिवाय राहिलेला नाही. अशा परिस्थितीत लोकमान्यांनी बौद्धिक लिखाणाकडे लक्ष दिलं, हे अपूर्वच ! . . .’

दिनांक १ ऑगस्ट १९४४ ला आझाद हिंद नभोवाणीवरून नेताजी सुभाषचंद्र बोसांनी लोकमान्यांना वाहिलेली ही आदरांजली. टिळक निवर्तल्यानंतर काही वर्षातच, देशद्रोहाच्याच आरोपाखाली सुभाषबाबू मंडालेमध्येच होते. एखाद्या मंदिराचे दर्शन घ्यावे तसे त्यांनी लोकमान्यांच्या त्या कोठडीचे दर्शन घेतले होते . . . एका जबरदस्त ‘तितिक्षा’ तज्ञाने केलेले दुसऱ्याचे गौरव – वर्णन . . . त्यातला गुणधर्म हा आहे की सहनसिद्ध व्यक्ती, त्या त्या वेळच्या कर्तव्यावर, कामावर जेव्हा लक्ष केंद्रित करते तेव्हा सभोवतालचे पर्यावरण, व्यावहारीक परिस्थिती, अडचणी ह्या साऱ्यांपासून स्वतःचे मन अलिप्त करू शकते. त्यासाठी लागतो निर्धार म्हणजे Determination ही भावना. असे झाले की प्रत्येक प्रसंगात मन स्थिर राहू लागते.

मंडालेला असताना लोकमान्यांनी एका बाजूला ‘गीतारहस्य’ ह्या ग्रंथाच्या लेखनाला हात घातला. तर दुसऱ्या बाजूला त्यांच्या शिक्षेच्या संदर्भातले अपील थेट इग्लंडमध्ये पोहोचले होते. ती कायदेशीर लढाई सुरू होतीच. त्या संदर्भातल्या १३ फेब्रुवारी १९०९ च्या पत्रामध्ये लोकमान्य लिहितात -‘अंतिम सुनावणीची तारही थेट लंडनहून पाठवा. माझा तारेचा पत्ता अगदी थोडकाच आहे. ‘टिळक, जेल, मंडाले’ जेलच्या आधी सेंट्रल म्हणायची आवश्यकता नाही. कारण दुसरा तुरुंग येथे नाहीच. त्यामुळे तुमचा एक शब्द वाचेल. एका शब्दाला तीन रुपये पडतात. पत्ता फक्त तीन शब्दात लिहावा’.

तत्वज्ञानाच्या प्रदेशात विहरत असतानाही टिळक व्यवहाराला विसरत नाहीत. पुढे प्रत्यक्ष तारेच्या मजकुराचे ही ते तीन ‘खर्डे’ (Drafts) सांगतात. ‘ॲडमिटेड, गव्हरमेंट नॉट अपोझिंग’ हा पहिला. दुसरा आहे ‘ॲडमिटेड इनस्पाईट ऑफ अपोझिशन’ आणि ‘डिसमिस्ड’ हा तिसरा. ब्रिटीश सरकारने टिळकांचे तारेचे पैसे कमीत कमी खर्च होतील असं पाहिलं.

‘तितिक्षे’च्या साधकाचे मन कधीच नाही का विव्हल होत? होते ना . . . मंडालेला असताना टिळकांच्या पत्नी सत्यभामाबाई गेल्या. सात जून १९१२ चा दिवस. टिळकांवर झालेला ‘आघात’ आणि झालेले ‘क्लेश’ त्यांनी पत्रात लिहिले आहेत . . . आघात आणि क्लेश हे त्यांनीच लिहिलेले शब्द . . . पण स्वयंशिस्त अशी जबरदस्त की त्यातूनच भावनिक नियमन येत असावे. टिळकांना दुःख झाले पण ते त्यात अडकले नाहीत. दुःख पचवणे हे सहनसिद्धीचेच लक्षण.

१९०३ साली टिळकांना पुत्रशोक झाला होता. त्यावेळची एक हकीगत त्यांचे लेखनिक आ. वि. कुळकर्णी ह्यांनी सांगितली आहे. टिळकांकडून अग्रलेखाचे टिपण लिहून घेण्यासाठी ते खोलीचे दार वाजवतात. तसे टिळक सवयीने ‘विश्वनाथ’ अशी हाक मारतात. क्षणात त्या पित्याचे हृदय विध्द होते पण ते उठून कडी काढतात. कुळकर्णी लिहितात, “दुःखाचा आलेला उमाळा त्यांनी ताबडतोब कसा गिळून टाकला हे त्यांच्या मुद्रेवर स्पष्ट दिसत होते.” भावनिक नियमनाशिवाय तितिक्षा अशक्य !

टिळक म्हटले की आपल्याला त्यांची सुपारीची सवय आठवते. मंडालेहून परत आल्यावर एका मुलाखतीत त्यांना विचारले की मंडालेत सुपारीशिवाय कसे चालले? टिळक म्हणतात, “सुपारी म्हणजे काही ऑक्सीजन नव्हे की ज्यावाचून माणसाला जगणे अशक्य आहे.” कसोटीच्या काळात अनेक ‘अभावांना’ सामोरे जावे लागते. त्याकडे पहायचा दृष्टीकोन ठरवावा लागतो.

आपल्या असं लक्षात येतं, टिळकचरित्राचा अभ्यास करताना की ह्या माणसाने सहनसिद्धीसाठी कठोर साधना केली असणार. बालपणातले आणि तरुणपणातले टिळक चंचल आणि व्रात्यही दिसतात. कॉलेजमध्ये त्यांना ‘ब्लंट’ किंवा ‘डेवील’ अशी टोपण नावेही होती. म्हणजे मूळात काहीसा उतावळा स्वभाव असतानाही ते ‘साधक’ झाले. अहो किती आव्हाने पेलली असतील ह्या माणसाने आयुष्यात. मंडालेत असताना त्यांना मधुमेह हा सोबती होताच. सोबत हायड्रोसील, पचनविकार आणि हिरड्यांचा त्रास. पण ह्या साऱ्या विकारांसह ह्या माणसाने आपली साधना अखंड सुरू ठेवली. म्हणून बुलंद कणखरपणा अर्थात Resilience शिकावा तर लोकमान्यांपासून.

आपण मोठ्या गौरवाने टिळकांना ‘भारतीय असंतोषाचे जनक’ अर्थात ‘Father of Indian Unrest’ असे म्हणतो. पण हा उल्लेख प्रथम केला व्हॅलेंटाईन चिरोल ह्या गृहस्थांनी. तोही संपूर्णपणे नकारात्मक पद्धतीने. ह्या चिरोल साहेबावर टिळकांनी केलेल्या, नुकसानीच्या खटल्याच्या संदर्भात टिळक इग्लंडमध्ये गेले. आणि तो खटला शेवटी हरले.

ह्या खटल्याच्या निकालानंतर टिळकांनी दा. वि. गोखल्यांना लिहिलेले एक पत्र आपल्या साऱ्यांना ज्ञात आहे. कोणत्याही आपत्तिकाळाला सामोरे जाताना आपली वृत्ती कशी हवी हे टिळक सांगताहेत. हा आहे तितिक्षेचा परमोच्च बिंदू . . . ज्ञानेश्वरांना त्यांचा ‘सहनसिद्ध’ लोकमान्यांमध्ये सापडला.“केसचा निकाल अनपेक्षित लागल्याने मी खचून गेलो असेन, ही समजूत पूर्णपणे निराधार आहे. माझ्यावर अगदी आकाश जरी कोसळले, तरी निराश न होता माझ्या उद्दिष्टांसाठी मी त्या कोसळलेल्या आकाशाचा उपयोग करेन. असेल त्या परिस्थितीला धैर्याने तोंड दिले पाहिजे. परिस्थितीला आपल्यावर सत्ता गाजवू देता कामा नये. आजवरच्या माझ्या कामाचे वैशिष्ट्य हेच आहे”

लोकमान्यांच्या स्मृतीशताब्दी वर्षामध्ये त्यांच्याकडून आलेला तितिक्षेचा वारसा, सखोल गिरवण्यासाठी खरं तर आपल्यासमोर एक ‘नामी संधी’ उभी येऊन ठाकली आहे.

करण्याचे दिवस, कळण्याचे दिवस : ९ जीवनशैली : भल्याबुऱ्या सवयींची थैली

अपनी आवश्यकताए बढ़ाने की पागल दौड़में जो आज लगे हैं वे निरर्थक ही यह मान रहे हैं कि वे अपने सत्वमें वृद्धि कर रहे हैं। इन लोगों के लिए, हम ये क्या कर बैठे? ऐसा पूछनेका समय एक दिन आये बिना नहीं रहेगा ।
– गांधीजी

चांगली सवय कशाला म्हणायचे? . . . सवय ह्याचा अर्थ असा की ‘सरावाने स्वाभाविक झालेले वर्तन किंवा कृती.’ ही कृती आरोग्याला पोषक हवी, त्यामध्ये विकासाची किमान शक्यता हवी, ह्या सवयीचा नातेसंबंधावर वाईट परिणाम नको, आणि ही सवय उत्पादकता आणि जीवनानंद वाढवणारी हवी . . . लक्षात रहाण्यासाठीचे शब्द आहेत, आरोग्य, विकास, नातीगोती, उत्पादकता, जीवनानंद !

अशा कृतीसोबत जेव्हा अनुरूप विचार आणि भावना असतात तेव्हा ती आपोआप सुंदर बनते. सचीन तेंडुलकरचा कव्हरड्राईव्ह, लताबाई आशाबाईंची तान अनेकवेळा ऐकाविशी वाटते. त्यांच्यासाठी ह्या कृती ‘सवयी’च्या असणार. सर्वसाधारणपणे ‘पोषक’ सवयींची गुलामगिरी होत नाही. माणसे त्याच्यावर स्वार होऊ शकतात. पण तात्पुरत्या सुखाबरोबर एखादी सवय जोडली गेली की माणूस तिचा गुलाम बनू शकतो. हे तात्पुरते सुख प्रभावी आणि काहीशी धुंदी आणणारे असेल तर विचारायलाच नको. जेव्हा क्षणिक सुखासाठी माणसे लांब पल्ल्याच्या सुखाला डावलायला लागतात तिथे जीवनशैली बिघडते. मी ऊर्जेचा अमर्याद वापर करत रहाणार कारण ‘कार्बन फूटप्रिंट’ नावाची गोष्ट अस्तित्वातच नाही अशी भूमिका आज जगातले नेते सुद्धा घेताना दिसतात . . .

‘नजीकच्या सुखाची झींग’ हे अनारोग्यकारक जीवनशैलीचे महत्त्वाचे लक्षण. आजच्या विजेच्या वापराबरोबर पर्यावरण हिताची सांगड घालणे म्हणजे समंजस जीवनशैली. ह्यामध्ये घरातल्या खोल्यांमधले दिवे-पंखे योग्य वेळी विझवणे, जसे येईल तसे सामाजिक समारंभातली अनावश्यक रोषणाई टाळणेही असेल.

वैज्ञानिक मर्यादांचे पालन म्हणजे व्यक्तीगत स्वातंत्र्यावरची कुऱ्हाड नव्हे. आज आपण हे सत्य प्रत्येक दिवशी अनुभवत आहोत. मर्यादा पालन म्हणजे स्वप्रेरणेतून जन्मलेल्या प्रयत्नवादाची पराकाष्ठा ! हे जर आपण जाणून घेतले नाही तर ज्या क्षणी बंधने संपतील त्याक्षणी आपण सारे तारतम्य झुगारून विलासवश होऊन जाऊ. माणसाची व्यक्ती म्हणून आणि समूह म्हणूनची, नजिकची उद्दिष्टे आणि लांब पल्ल्याची उद्दिष्टे ह्यांच्यामध्ये जसा समन्वय निर्माण होईल तशी व्यक्तीच्या सवयींना अंतर्गत लय मिळेल. विनोबा चरखा चालवायचे तेव्हा ध्यानमग्न भासायचे. झाकीर हुसेन तबल्यावर ध्यानमग्न असतात . . . आणि मनःपूर्वक चप्पल दुरुस्त करणारा कारागीर सुद्धा समाधीस्थ असू शकतो.
असे झाले तर दिनक्रम आणि पर्यायाने जीवनशैली संतुलित होईल. ही प्रक्रिया सुरू झाली आहे हे मला कसे समजेल?

• सुविधांचा लाभ घेत असताना त्यांच्यावरचे परावलंबित्व टाळणे.
मला जर कोरोना काळात घरकामातील शारिरीक कष्टांची काही कामे करावी लागली असतील तर ती पुढेही रोज किंवा नियमित करत रहाणे.

• वस्तू आणि यंत्रे ह्यांच्यावरचा ‘मालकी’ हक्क कमी करणे.
उपयुक्तता ह्या गुणाला प्राधान्य दिले तर आपण फसव्या ब्रॅन्डींगपाठी जाणार नाही. गॅजेटसचा साठा करण्याची हौस कमी होईल. मनगटी घड्याळे दोन पुरेत. त्यातले एक थोडे नवीन, एक काहीसे जुने.

• सुखद अनुभवांमध्ये न ‘अडकणे.’
काही निमित्ताने आपण हॉटेलमध्ये गेलो आणि मजा केली. पण आता दर दोन दिवसांनी नवीन नवीन हॉटेलांमध्ये जाणे हीच सवय होऊन गेली तर पडताळून पहावे.

• गरजेपेक्षा जास्त गोष्टींचा साठा न करणे.
ह्या प्रश्नाची जाणीव आपल्याला घर बदलण्याची वेळ येते तेव्हा होते. बिना वापराच्या अनेक वस्तु, अनेक वेळा महागड्या, वर्षानुवर्षे निपचित पडून असतात.

• भौतिक सुखसोयी मिळवणारच या प्रेरणेसोबत व्यक्तीविकास आणि समाधान या प्रक्रियांना जोडून पहाणे.
भौतिक सुख मिळवण्याच्या स्पर्धेत माणसं चिडचिडी बनतात. पराभूत मन:स्थितीमध्ये जातात. मालकीचे घर झाले की गावाकडचे घर स्वप्नात येते. ते झाल्यावर मुलामुलींसाठी प्लॉट्स विकत घेणे. हे थांबायचं कधी हे कुणालाच नाही ठाऊक.

• ‘मिळवणे’ ह्या प्रेरणेसोबत ‘निरपेक्ष देणे’ ह्या प्रक्रियेला सुरुवात करणे.
देणे म्हणजे निव्वळ पैसे आणि वस्तु नव्हे. ‘Sharing’ म्हणजे इतरांबरोबर अनेक सुविधांचा सकारात्मक वापर करता येतो. माझ्या ओळखीचे काही फार्महाऊस मालक, अनेक सामाजिक शिबिरांसाठी त्यांचा परिसर विनामूल्य देतात.

• आशाश्वततेचा स्वीकार करणे.
आपण मिळवलेल्या सर्व सोयी आपण इथेच ठेवून जाणार आहोत. आपण आपल्या देहाचेही ‘मालक’ नाही पण ‘विवेकी चालक’ बनू शकतो. बचत करणे ही उत्तम सवय आहे पण साठा करणे नव्हे. तसेच साधनसंपत्ती बेफिकीरीने उधळणे हेही मूर्खपणाचे. साधनसंपत्तीची सुरवात स्वतःच्या शरीरमनापासून करावी.

• माझा दिनक्रम सुनियोजित आणि लयबद्ध असला तरी तो कधीही ‘परिपूर्ण’ असणार नाही ह्याचे भान ठेवणे.
मला माझी आरोग्यपूर्ण जीवनशैलीसुद्धा पदकाप्रमाणे मिरवायची नाही. दुसऱ्या कुणाशीही माझी स्पर्धा नाही. मी, कुटुंब, समाज आणि पर्यावरण ह्या चार घटकांचे हित मी सदैव स्मरणात ठेवेन.

अशाप्रकारे माझ्या चांगल्या सवयींसोबत मी इतरांसोबतही सहिष्णुतेने आणि सामंजस्याने रहाण्याचा प्रयत्न करेन. थोडक्यात माझी जीवनशैली
• चैनीला आक्रमक देणारी नसावी.
• सुविधांवर परावलंबी नसावी.
• गरजांभोवती दिखाऊ आवरणे घालणारी नसावी.

आपल्या मांडणीनंतर गांधीजी ‘हिंद स्वराज’ बद्दल लिहितात की हा माझा तथाकथित अज्ञानमय अंधकारयुगामध्ये परत जाण्याचा प्रयत्न नाही. माझा आदर्श मी त्यात रेखाटला आहे. मी स्वतःच तो आदर्श गाठू शकणार नाही आणि म्हणुन माझ्या देशाने तो गाठावा अशी माझी अपेक्षाही नाही.

• सततचे नावीन्य, आकाशातून उडणे, गरजा वाढवणे इत्यादी ज्या गोष्टी आधुनिक युगाला हव्या आहेत त्यांचे मला तिळमात्र आकर्षण नाही.
त्या गोष्टींमुळे आपला अंतरात्मा मृतवत होतो.
माणूस जितका उंच उडायचा प्रयत्न करतो तितका तो ईश्वरापासून दूर जातो.

आज कोरोनाच्या निमित्ताने पर्यायी जीवनशैलीचा विचार आपण सारे करू शकलो तर त्या आदर्श ध्रुवतार्‍याकडे निदान वाटचाल तरी चालू होईल ही अपेक्षा.

करण्याचे दिवस, कळण्याचे दिवस: ८ सत्याचा प्रांजळ मार्ग

काही वर्षांपूर्वी बॉलीवुडमध्ये एक चित्रपट आला होता, ‘गलीबॉय’ नावाचा. धारावीच्या झोपडपट्टीत रहाणारा पण सुबत्तेचे आयुष्य जगण्याची स्वप्न पहाणारा त्यातला नायक, विषमतेच्या आणि शोषणाच्या भावना त्याच्या संगीताद्वारे व्यक्त करतो. तो एकदा त्याच्या मैत्रिणीच्या घरी जातो. तिच्याबरोबर त्याची संगीतातली पार्टनरशिप असते. तिच्या वॉशरूम- टॉयलेटमध्ये जातो तो. आणि पावले मोजतो . . . लांबी रुंदी त्या टॉयलेटची. त्याच्या घरापेक्षा मोठी असते ती. विषमतेच्या जिव्हारी लागणाऱ्या बाजूला जे असतात त्यांना अर्थातच स्वप्न पडतात समृद्धीच्या मापदडांची . . . तेच बनतात ह्यांचे रोल मॉडेलस . . . द रीच अँड फेमस !

ह्या ‘आधुनिक सभ्यतेचे’ वर्णन गांधीजींनी त्यांच्या १९०९ साली लिहिलेल्या ‘हिंद स्वराज’ ह्या पुस्तिकेमध्ये केले आहे. गांधीजींचे लिखाण आजही कसे चपखल बसते पहा.
• लोक बाह्य वस्तुंच्या शोधात आणि शरीरसुखात सार्थकता आणि पुरुषार्थ मानू लागले आहेत.
• पूर्वी माणसांना मारून – ठोकून गुलाम करीत, आज माणसांना पैशाची आणि चैनीची लालूच दाखवून गुलाम बनवतात.
• ह्या सभ्यतेच्या भाजून टाकणाऱ्या ज्वाळा सुखाच्या मानून लोक तिच्यात स्वाहा होतात हे तिचे वैशिष्ट्य आहे.
• स्पर्धेवर आधारीत जीवनशैली भावाभावांमध्ये एकमेकाविषयी धास्ती निर्माण करते.
• भोग भोगत राहिल्याने भोगाची इच्छा वाढत जाते. म्हणून आपल्या पूर्वजांनी मर्यादा बांधून दिली.

ही सारी वाक्ये पुन्हापुन्हा वाचण्यासारखी आहेत. खरं तर हे पुस्तकच ह्या काळामध्ये पुन्हा वाचावं. पूर्वजांनी आखलेल्या मर्यादा नेमक्या कोणत्या तर अर्थ आणि काम ह्या दोन सुखद प्रेरणांना दिलेला धर्म आणि मोक्ष यांचा वळसा. धर्म म्हणजे नीती म्हणजे इतरांमध्ये, अन्यभावामध्ये अनन्यभाव पहावा. स्वहितासोबत परहिताला जोडत गेलो तर आपोआप धनलालसा कमी होईल पण ‘संपत्ती’ जरूर निर्माण होईल. धन आपण मोजतो चलनामध्ये पण संपत्तीचे मापन आहे ‘उत्पादक सुबत्ता आणि तिचे विवेकी वाटप.’ ऐश्वर्य ह्या शब्दाची अशाच विचाराची व्याख्या लोकमान्यांनीही केलेली आढळते. आणि मोक्ष म्हणजे ‘मोहाचा क्षय.’ माणसाची वैचारीक उंची वाढत जाईल तसे त्याची भौतिक सुखांबद्दलची ओढ कमी होत जाईल.

उपभोगाच्या मार्गांचा यथेच्छ आस्वाद, झींग येईपर्यंतचा अनुभव हाच जर जगण्याचा हेतू झाला तर मग आपण त्यासाठी आपली नैतिकता, आपला सदसदविवेकसुद्धा विकायला काढू शकतो. ‘पॅरासाईट’ चित्रपटामध्ये नेमका असाच प्रवास दाखवलेला आहे. म्हणजे जीवनशैलीला ‘समृद्ध’ कधी म्हणायचं?तर आहार – विहार – आचार ह्यामध्ये तो माणूस जितका सर्वसामान्य सरासरी माणसासारखा असावा, दिसावा, वागावा, बोलावा. त्याची जीवनशैली मिसळणारी असावी, चमकणारी नको. ‘अलौकीक न होआवे लोकांप्रति।‘ असे ज्ञानेश्‍वर सांगतात. समृद्धी असावी ती अनुभवविश्वामध्ये, ज्ञानामध्ये, कौशल्यांमध्ये, नातेसंबंधांमध्ये, वैचारीकतेमध्ये ! . . . असं झालं तर आपोआपच पैसा हा साधन बनतो. साध्य नव्हे. भोगविलासाचा तिटकारा नसावा पण त्यातले तात्कालिकपण कळले की त्यापासून दूर रहाण्याचा विवेक येतो. त्याचप्रमाणे सुविधांचा आणि प्रसंगी चैनीचा अनुभव घेतानाही चित्त ‘लिप्त’ म्हणजे चिंब होऊन जात नाही. गुंतून पडत नाही.

अर्थात हा मार्ग चुकांशिवाय आणि ठेचांशिवायचा नाही. आंतरराष्ट्रीय किर्तीचा छायाचित्रकार आहे, विकी रॉय. दिल्ली स्टेशनच्या प्लॅटफॉर्मवर राहिलेला आणि घरातून पळून आलेला मुलगा. आज ‘फोर्बज’च्या यादीमध्ये आहे. माझी आणि त्याची आधी ओळख, नंतर मैत्री झाली गेली काही वर्षे. त्याच्या प्राप्तीचा काही वाटा तो ‘सलाम बालक ट्रस्ट’ला देतो. कारण त्या संस्थेने त्याला मदत केली. त्याची कला आणि हुन्नर वापरून तो ‘सोशल फंडींग’चे प्रयोग करतो. त्याची रहाणी आणि वागणे तर अत्यंत साधे आहेच. त्याच्या कुटुंबाची आर्थिक जबाबदारी त्याने घेतली आहेच. त्यांच्यासाठी एक सुरेखसं घरही बांधून दिलं आहे. पण ह्याच्या वैयक्तीक खर्चामध्ये ना तोरा ना झगझगाट. यश मिळाल्यावर आपण कसे वहावत गेलो हे सुद्धा तो प्रांजळपणे सांगतो.

चुकें ठेच लागे पुन्हां ये सरळ
सत्याचा प्रांजळ मारग हा ।।
सत्य देखण्यात असूं शके भूल
आपचि निर्मूळ होईल ती ।।
हे अभंग मला विकीशी बोलताना आठवतात. बाय द वे, हे अभंग आहेत विनोबांचे. भावनिक आणि वैचारीक भान आणणाऱ्या सत्याचे मुख्य भौतिक आकर्षणे कशी झाकून टाकतात हे सांगताना ते लिहितात.
सत्याचे तें मुख हिरण्मय पात्रें ।
झांकिले विचित्रें मायामोहे।।

जाणत्यांना जाणवेल की हा संदर्भ थेट ईशावास्यउपनिषदाला जोडणारा आहे. म्हणजे विवेक कशात आहे तर सुखद अनुभवांच्या आहारी न जाता त्याचा आस्वाद घेण्यात. संयम नेहमीच आणि कधीकधी निग्रह. म्हणजे गुलाबजाम आणि आईसक्रीम असेल एकत्र तर दोन्ही संयमाने खाता येतील, अथवा एक संयमाने आणि एक त्यावेळी (तरी) निग्रहपूर्वक नाकारून!

१९३९ साली म्हणजे ‘हिंद स्वराज’च्या प्रकाशनानंतर वीस वर्षांनी गांधीजी लिहितात, हा प्रयत्न आहे ऐच्छिक साधेपणा, ऐच्छिक गरिबी आणि ऐच्छिक संथगती यातील सौदर्य पहाण्याचा ! सद्यस्थितीत आपण त्यातला ऐच्छिक शब्द वगळू आणि ‘परिस्थितीवश’ असा शब्द वापरू. गांधीजी म्हणायचे की सौंदर्याची व्याख्यासुद्धा, ‘जे अद्वितीय ते सुंदर’ अशी असू नये. सौंदर्य Exclusive नसून ते Inclusive असावे. म्हणून त्यांचा भर साधेपणावर होता. गरिबी ह्याचा अर्थ ‘दारिद्रय’ नाही तर स्वतःच्या विचारांनी घेतलेला जीवनशैलीबद्दलचा निर्णय. कोकणातले माझे ज्येष्ठ मित्र दिलीपदादा कुलकर्णी गेली अनेक वर्षे निसर्गाच्या साथीने रहातात. स्वतःच्या गरजा कमी करूनही जगण्याचा मनोसोक्त आस्वाद घेतात. त्यांच्याशी ‘वेध’मध्ये मारलेल्या गप्पा यू-ट्यूबवर सापडतील. ती आहे ‘ऐच्छीक गरिबी’ . . . आणि आज आपण आपापल्या महानगरी आयुष्यामध्ये गतीची गुलामी इतकी भिनवलेली असते की संथपणा म्हणजे शिक्षाच. ह्या लॉकडाऊनमध्ये खरं तर दिवसाचा ‘बडा खयाल’ अनुभवण्याची सुसंधी समोर उभी आहे. जीवघेण्या घाईची गरज बनवणाऱ्या जगण्याचा पुनर्विचार आत्ता नाही करायचा तर कधी करायचा?

करण्याचे दिवस, कळण्याचे दिवस : ७ ॲफ्ल्यूएन्झाची पसरती साथ

गोष्ट तशी साधीच . . . आमच्या सोसायटीच्या अंगणामध्ये शेवग्याच्या शेंगांची झाडे आहेत. त्या झाडांच्या शेंगा तोडून सर्व बिऱ्हाडांना वाटण्यात आल्या. सध्याचा काळ म्हणजे तुलनात्मक दृष्टीने अभावाचा . . . त्यामुळे ह्या शेंगांचा पुरेपूर वापर करण्याची ‘रणनीती’ आखणे सुरू झाले. शेंगा घालून डाळीची आमटी, पिठले, शेंगा घालून ताकाची कढी . . . ह्यामध्ये कढीला प्राधान्य दिले गेले . . . कढीसोबत जो भात केला त्यातला काही दुसऱ्या दिवशी उरला . . . त्याची खीर करण्यात आली. थोडक्यात आमचा कल प्रत्येक वस्तु शेवटपर्यंत वापरण्याकडे होता. भारतामध्ये स्वातंत्र्योत्तर काळामध्ये आर्थिक दृष्टीने ‘मध्यमवर्ग’ जन्माला आला त्याची जीवनशैली अगदी अशीच म्हणजे ‘फोडणी’वादी होती. राहिलेल्या भात-चपातीची फोडणीची पोळी, भात ह्या ‘डेलीकसीज’ होत्या. ‘निगुती’ने संसार केला जायचा. त्यानंतर ‘उच्चमध्यम’ नावाचा एक वर्ग निर्माण झाला. सुबत्तांची रेलचेल पण तरीही रहाणी मात्र पूर्वीचीच अशी दीड-दोन दशके गेली . . . त्यांची मुले मात्र वाढली ‘सुबत्ता’ नावाच्या वातावरणातच. आजूबाजूच्या ‘जा सुपरमार्केटात आणि भरून घे ढकल गाडी’ ह्या संस्कृतीचा परिणाम ज्येष्ठांवरही झाला. त्यातले अनेकजण परदेशात जाऊन येऊन रहायला लागले. नाही म्हटलं तरी, चंगळवादी जगाचा प्रभाव पडला त्यांच्यावरही.

माझं घरही ह्याला अपवाद नाही. पण गेल्या काही दिवसांमध्ये आपल्या गरजा कोणत्या, सुविधा कोणत्या आणि चैन कशाला म्हणायचं ह्यावर विचार सुरू झाला आहे खरा . . . ‘चंगळ’ हा त्या पुढचा टप्पा आहे.

आपले आरोग्य आणि आणि पर्यायाने आयुष्य टिकवणे आणि वाढवणे ह्यासाठी ज्या स्वीकारतो आपण त्या गरजा आणि आवश्यकता. जगण्याला आरामदायी करतात त्या सुविधा. जगण्यामध्ये आरामाबरोबर (Comfort) बरोबरच सौंदर्यदायी अनुभव देतात ती सुखे. सुखांचा आस्वाद अमर्याद झाला की चैन . . . आणि अतिआस्वादाची किंवा स्वैर आस्वादाची धुंदी येणे म्हणजे ‘चंगळ.’

पाणी पिणे ही गरज. नळातून पाणी येणे ही सुविधेची सुरवात, माठातले पाणी, फ्रीजमधले पाणी म्हणजे सुविधा वाढणे. आपल्यासारख्या समाजामध्ये अल्पसंख्यांक अनुभवतात ती चैन आणि ती जशी बहुसंख्यांकांकडे येते तशी तिची ‘सुविधा’ आणि ‘गरज’ही बनते अशी व्याख्या आहे. फ्रीज, टिव्ही, एसी ह्या गोष्टी एकेकाळी चैनीच्या होत्या आज त्या उभरत्या मध्यमवर्गांसाठी ‘गरजेच्या’ बनल्या आहेत.

समारंभ साजरे करण्यामधली ‘भव्यता’ आणि ‘खर्चिक सौंदर्य’ ह्या प्रकारालाही – आवश्यकता, सुख, चैन, चंगळ ही मोजपट्टी लावता येईल . . . “आमच्या लग्नाच्या एका निमंत्रणपत्रिकेचा त्याबरोबरच्या भेटीसहचा खर्च साडे आठशे रुपये आला” असे मला एकाने निमंत्रण हातात देतानाच सांगितले.म्हणजे या शब्दांच्या व्याख्या चार स्तरांवर होतात; वैयक्तीक, कौटुंबीक, सामाजिक आणि जागतिक. समजामधली सरासरी सुबत्ता जशी वाढत जाते तशी माणसे एका प्रकारच्या अनेक वस्तू घेतात. अनेक प्रकारांच्या अनेक वस्तुही होतात. ‘तात्काळ उपभोग’ की ‘टिकाऊ उपभोग’ ह्यामध्ये काटा तात्काळच्या दिशेने जातो . . . महागड्या आणि अप्राप्य गोष्टी मिळाव्यात म्हणून लोक भरपूर कष्टही करतात. सुबत्तेमधून आरोग्य वाढण्याऐवजी जेव्हा सूज वाढू लागते त्या आजाराला नाव दिले गेले आहे . . . Affluenza ! ॲफ्ल्यूएन्झा हा प्रत्यक्षातला कोरोनासारखा व्हायरस . . . हा ॲफ्ल्यूएन्झा जीवनशैलीतला.पाश्चात्य अभ्यासकांच्या मते तिथल्या तीस ते चाळीस वयोगटातील अनेक स्त्री-पुरुषांना ह्या ‘व्याधी’ने ग्रासले आहे. त्यांच्याभोवती सर्व सुखे आहेत, सुबत्ता आहे पण आता पुढे काय ‘हासील’ करायचं हे कळत नाही आहे. पुढे जाण्याची धमक कमी झाली आहे. आणि आजवर ‘मिळवण्यासाठी’ केलेल्या धडपडीमुळे थकवा आलाय ! ‘When too much is never Enough’ ह्या हॅमिल्टन आणि डेनीस ह्या लेखकद्वयीच्या पुस्तकावर एक चित्रपटही काढला गेला.आंधळ्या गरुडाच्या पंखांच्या झेपेमधल्या सामर्थ्याचा उपयोग काय, असे ज्ञानेश्वर म्हणतात. ज्ञानाशिवाय म्हणजे विवेकाशिवाय सत्कर्म कसे घडणार? . . . ‘म्हणोनि कर्माचे डोळे ज्ञान, ते निर्दोष होआवे’ असे ते सांगतात.

एखादे चुकीचे वर्तन जेव्हा अनेक लोक करतात तेव्हा तिची ‘रूढी’ बनायला वेळ लागत नाही. कारण बहुमताचा धाक असतो. अशी रूढी रुळत गेली की ती ‘योग्य’ बनत जाते. इतके लोक करताहेत तर ते वर्तन चुकीचं कसं? . . . अशा ‘योग्य’ वर्तनामुळे जर ‘विलासी जीवन’ मिळायला लागले तर असे वागणे अपरिहार्य होऊन जाते.

यंदाच्या ऑस्कर बहुमान पटकावणारा ‘पॅरासाईट’ हा चित्रपट आपल्याला जीवनशैलीबद्दल अतिशय रोकडे भाष्य करतो. मी तो लॉकडाऊनच्या दिवसातच पाहिला. ह्या चित्रपटामध्ये दक्षिण कोरियातले अत्यंत सुखवस्तु कुटुंब आहे. गरजेपेक्षा उदंड गोष्टींनी भरलेले विशाल घर . . . ऑलिव्हर जेम्स ह्या अभ्यासकाने Affluenza ह्या मनोसामाजिक आजाराची जी लक्षणे सांगितली आहेत ती ह्या घराला लागू पडतात.

• Over Consumption and Wastage : या घरातली मालकीण ड्रायव्हरला घेऊन खरेदीला जाते तेव्हा ज्या गतीने पिशव्या आणि गाडी भरते किंवा आलीशान गाडीत पुढच्या सीटवर पाय रोवून गप्पा मारते.
• Luxury Fever : (चैनीचा ताप) : म्हणजे चैनीच्या प्रतवारीत जराही फरक झाला तरी त्याच्याशी जुळवून न घेता येणे. “बासमतीशिवाय ना खातच नाही भात आमचा बाळ्या” म्हणजे चैनीचा ताप.
• स्वयंकेंद्रीत साठेबाजी : जगाचे काही होऊ दे माझ्या नजरेला माझं घर भरलेलं दिसायला हवं. (Selfish Capitalism असे वापरलेले शब्द)
• Status Anxiety : माझी पत आणि माझी इज्जत ही कधीही गेली नाही पाहिजे असा अट्टाहास. “आपल्या स्टेटसला शोभेल असं व्हायला हवं लग्न” किंवा, “फ्रेंच वाईन सर्व्ह नाही केली तर काय म्हणतील पाहुणे”
• प्रस्थापित श्रीमंत, प्रतिष्ठित लोकांचे अनुकरण : जीवनशैलीमध्ये हा भाग आपण अनेकदा पहातो. बॉसची गाडी, त्याचे घर यावरून आपल्या सहचाराला बोलणे किंवा ‘एक दिवस मी ना . . . अमुकअमुक मिळवून दाखवेनच त्याच्यासारखं’ अशी पैज स्वतःशी मारणे.
जेम्सचे म्हणणे असं की ॲफ्ल्यूएन्झा झालेल्या माणसांमध्ये पाच लक्षणे (Symptoms) दिसतात.
• पैशाला अतिमहत्त्व.
• वस्तुंची रेलचेल आणि सतत खरेदी.
• वैयक्तीक रुपाला अतिमहत्व (सौंदर्याच्या कल्पना, त्यावर खर्च).
• समाजातले दिसणे आणि वावर ह्याला अतिमहत्त्व (साराभाई मालिकेतली माया साराभाई)
• प्रसिद्धीची हाव किंवा प्रसिद्ध लोकांच्या जवळीकीत रहाण्याचा प्रयत्न.

तर एवंगुणविशिष्ट पार्क कुटुंबामध्ये येतो अत्यंत गरीब घरातला एक तरुण मुलगा. या कुटुंबाला स्वतःचे जीवनमान उंचावायचे आहे. त्यासाठी ते ‘काहीही’ करायला तयार आहेत. ह्या तरुणाला नोकरी मिळते पार्क कुटुंबातल्या मुलीला शिकवण्याची. मोठ्या हिकमतीने हा मुलगा, त्याची बहीण, वडील आणि आई असे चौघेही ह्या कुटुंबाच्या सेवेमध्ये स्वतःला रूजू करून घेतात. ‘ॲफ्ल्यूएन्झा’ हा अशा प्रकारे एक संसर्गजन्य आजार बनतो. पुढे ह्या कुटुंबाचे नेमके काय होते ते पडद्यावरच पहाण्यासारखे आहे. पण त्या निमित्ताने दिग्दर्शकाला भाष्य करायचे आहे ते जीवनशैलीमध्ये पडलेल्या प्रचंड तफावतीवर आणि त्यातून येणाऱ्या सर्व तर्‍हेच्या शोषणावर. म्हणूनच चित्रपटाचे नाव आहे आपल्या भाषेत ‘बांडगुळ.’

गेले काही दिवस तुम्हाला आणि मला विचार करायला संधी मिळतेय आपल्या जीवनशैलीतल्या विषमतेची. एकाबाजूला कासावीस होऊन पिशव्या घेऊन भाजीबाजारात उतरणारे महाभाग तर दुसरीकडे शेकडो मैल उन्हातान्हातून चालत गावाकडे चाललेले श्रमिक . . .

आपल्या आत्मपरीक्षणाला गती देणारे ठोस मुद्दे सुमारे एकशे दहा वर्षांपूर्वी लिहिलेल्या एका पुस्तकात मिळतात. त्या पुस्तकाचे नाव ‘हिंद स्वराज.’ इंग्लंडमध्ये जाऊन तिथली कामे आटपून गांधीजी परतीच्या प्रवासामध्ये होते. ते परत यायचे होते दक्षिण आफ्रिकेमध्ये. प्रवास असो की तुरुंगवास, त्या काळातल्या बहुतेक नेत्यांचे समयनियोजन उत्तम असायचे. तर प्रवासाच्या काळात गांधीजींनी हे छोटेखानी पुस्तक लिहिले. पुढे ज्याला ‘गांधी विचार’ असे शीर्षक दिले गेले त्या प्रणालीच्या अनेक खुणा ह्या पुस्तकामध्ये आहेत. त्यातला जीवनशैली आणि संस्कृतिच्या संदर्भातला तपशील आजच्या काळासाठी सुद्धा तितकाच महत्त्वाचा ठरावा.