शुभंकर : पापण्यांमागचे पाणी आणि आभाळाएवढं मन

जगामध्ये रहाणाऱ्या एकूण लोकसंख्येपैकी सुमारे एक टक्के व्यक्ती ‘स्किझोफ्रेनिया’ ह्या मानसिक आजाराने बाधित असतात असे आकडेवारी सांगते. ०.८​ टक्के असो की १ टक्का, ही संख्या प्रचंड आहे. भारतासारख्या देशामध्ये मानसिक आजारावरच्या उपचार आणि पुनर्वसनाच्या सोयी जरी मर्यादित असल्या तरी आजपर्यंत कुटुंबव्यवस्थेने आमच्या अशा अनेक रुग्णांना आधार दिला . . . अगदी आजपर्यंत.

पण बदलाच्या गतीपासून कोणाला अलिप्त रहाता येते ? आज वयवर्षे चाळीस ते साठ ह्या वयोगटातील असे रुग्ण आणि वयाने त्यांच्यापेक्षा दोन-अडीच दशकांनी मोठे पालक किंवा चार-पाच वर्षाच्या अंतरातले सहचर किंवा सहचरी अशी अनेक कुटुंबे आहेत. घरातील भावंडे पांगली, मुले विखुरली. आता हा रुग्ण (ज्याला आम्ही म्हणतो शुभार्थी) आणि त्याचे एक किंवा दोन कुटुंबीय (ज्यांना शब्द आहे शुभंकर) असे एकत्र रहाताहेत  . . . फक्त महाराष्ट्राचा विचार केला तरी अशी कुटुंबे कित्येक हजाराच्या घरात आहेत.

आधुनिक औषधयोजनेमुळे आज बहुसंख्य शुभार्थींच्या आजाराची लक्षणे ताब्यात रहातात. त्यातले काहीजण नोकरी करू शकतात. काहीजण छोटा व्यवसाय करतात . . . पण कोणतेही अर्थार्जन न करू शकणाऱ्या शुभार्थीचा भार पूर्णपणे ह्या शुभंकरांवरच असतो. ह्यातील काहीजण आर्थिक सुस्थितीत आहेत तर काही शुभंकर वयाच्या सत्तरी मध्येही अर्थार्जन करताहेत . . . आम्हा मनोविकारतज्ञांच्या दवाखान्यांमध्ये नियमित येणाऱ्या अशा शुभंकरांचे पिकलेपण आम्हाला नेहमी जाणवत असतं. . .  एकेकाळी ज्या मुलाकडून, मुलीकडून नॉर्मल जगण्याच्या अपेक्षा होत्या त्या पूर्णपणे कोमेजलेल्या. आजूबाजूच्या जगाला टाकावू वस्तूंप्रमाणेच अशा निरुद्योगी माणसांमध्येही फारसा रस नसतोच. महिन्या-दोन महिन्यानंतर औषधाच्या फॉलोअपला जेव्हा हे शुभंकर येतात तेव्हा त्यांच्या नजरेत नेहमीच एक प्रश्न असतो . . . कधी विचारतात, कधी गिळून टाकतात . . . ‘आमच्यानंतर काय ?’ हा तो प्रश्न.

जगामध्ये आणि भारतामध्येही ह्या प्रश्नावर उत्तरे काढण्याचे प्रयत्न सुरु आहेत. ज्या देशांमध्ये लोकसंख्या मर्यादित आणि सामाजिक सुविधा पोहोचवणारी यंत्रणा कार्यरत आहे तिथे हा प्रश्न आवाक्यात असतो. आपल्याकडे मानसिक आजार असलेल्या व्यक्तींना आयुष्यभर ठेवणारी केंद्रे हाताच्या बोटावर मोजण्याएवढी. खाजगी संस्थांचे शुल्क अनेकांना न परवडणारे. अशा वेळी शुभंकरानी एकत्र येऊन, दोन-तीन शुभार्थींसाठी ‘ग्रीन हाऊस’ तयार केले तर . . . कुटुंबीयांनी एकत्र येऊन एका शुभार्थींची देखभाल क्रमाक्रमाने केली तर. एखादी वस्ती, सोसायटी ह्यांनी एकत्र येऊन आपापल्या भागातील अशा व्यक्तींसाठी काम केले तर? . . . एक लक्षात घेऊ की मी जरी हा मजकूर स्किझोफ्रेनियाच्या संदर्भात लिहित असलो तरी हा प्रश्न व्यापक आहे . ..  मतीमंद, ऑटीझम अर्थात स्वमग्नता, सेरेब्रल पाल्सी आणि अतिवृद्ध ह्या सर्वांच्याच शुभंकरांसमोर हा प्रश्न उभा आहे  ‘आमच्यानंतर काय ?’ म्हणून ह्या संपूर्ण गटासाठी वस्तीपातळी, गावपातळीवरही हा प्रश्न हातात घेणे महत्वाचे आहे.

दिव्यांगांना मिळणाऱ्या सवलती आणि हक्क आता मनोरुग्णांसाठी तसेच स्वमग्नतेच्या व्यक्तींसाठीही मिळू लागले आहेत. पण त्याची योग्य माहिती शुभंकरांना नसते. ‘फॅमिली ट्रस्ट’ कसा काढावा, आर्थिक गुंतवणूक कशी करावी, इच्छापत्रामध्ये शुभंकरांनी नेमके काय लिहावे ह्या गोष्टींबद्दलही माहिती कमी असते.

शुभार्थींच्या कायमस्वरूपी निवासासाठी संपूर्ण देशभरात चालवल्या जाणाऱ्या वेगवेगळ्या प्रयोगांची माहितीसुद्धा शुभंकरांसमोर आणणे गरजेचे आहे. आमच्या आय.पी.एच. संस्थेतर्फे यंदाच्या १ मे ला सकाळी ९:३० ते ६:०० ह्या वेळामध्ये एका शैक्षणिक परिषदेचे आयोजन करण्यात येणार आहे. स्किझोफ्रेनियाचे शुभार्थी आणि शुभंकर ह्यांचे बरोबर गेली अठ्ठावीस वर्षे सातत्याने उपचार-पुनर्वसनाचे काम करणारी ही संस्था.

आमच्या अनेक शुभंकरांची एक अडचण असते. स्वतःच्या शुभार्थींची काळजी घेताघेता त्यांची मनशक्ती क्षीण होऊ लागते. जीवनाकडे ते यंत्रवत पाहू लागतात. ह्या प्रक्रियेला म्हणतात ‘Burn out’. तरीही हे शुभंकर धीर सोडत नाहीत. स्वतःच्या आयुष्याची संध्याकाळ त्यांना दिसत असतेच. आणि चाळीशी-पन्नाशीच्या घरातल्या शुभार्थीच्या जगण्यातला त्यानंतरचा अंधार त्यांना भेडसावतो. आपल्या सभोवती रहाणाऱ्या अशा एखाद्या शुभार्थी-शुभंकर कुटुंबासाठी आपण काय करू शकतो असा विचार त्या इमारतीमध्ये, चाळीमध्ये रहाणाऱ्या अगदी दोन-तीन कुटुंबांनी जरी केला तरी त्यातूनही एक पर्याय निर्माण होऊ शकतो. अनेक गृहनिर्माण संस्थांचे सभासद आपल्या तिथल्याही ‘सत्ता’स्थानांसाठी लढाया खेळतात. ती उर्जा जर अशा कुटुंबांसाठी त्या त्या इमारतीमध्येच एक ‘आधारव्यवस्था’ करण्यासाठी वापरता येईल. भौगोलिक अंतराने लांब राहणारे कुटुंबीय आणि स्थानिक शेजारी एकत्र येऊ शकतील का? . . . मनोविकाराची दिव्यांगता अदृश्य असते . . . पण ती तितकीच विदारक असते . . .

रस्त्यावरच्या निराधार शुभार्थींच्यासाठी आपल्या महाराष्ट्रात नगर जिल्ह्यातले डॉ. धामणे पतीपत्नी, कर्जतमधले डॉ. भरत वाटवानी असे काही प्रकल्प अमाप करुणेने चालवले जात आहेत. पुण्याची ‘सा’ (Schizophrenia Awareness Association) शुभार्थींसाठी दिनसुविधा केंद्र चालवते. डोंबिवलीच्या डॉ. अद्वैत पाध्ये व सहकारीसुद्धा असे केंद्र चालवतात. आय.पी.एच.संस्थेतर्फे शुभार्थी आणि शुभंकर ह्यांची सहकारी तत्वावरची ‘त्रिदल’ ही व्यवसाय पुनर्वसन कार्यशाळा चालवली जाते. महाराष्ट्रातील शुभंकरांसाठी नियमित प्रशिक्षण कार्यक्रम घेतले जातात. आमच्या नियमित संपर्कामध्ये असणाऱ्या शुभार्थींसाठी एक सहकारी तत्वावरचे ‘ग्रीन हाऊस’ तयार करण्यासाठी कुटुंबांना एकत्र कसे आणता येईल ह्यावर एक योजना तयार होत आहे . . . घराघरातल्या थकलेल्या शुभंकरांना दिलासा देण्यासाठी स्वकेंद्रिततेच्या प्रवाहाच्या विरुद्ध पोहणाऱ्या, अनेक सुहृदांची गरज आहे.

दिनांक १ मे २०१८ च्या परिषदेसाठी ज्या शुभंकरांना येण्याची इच्छा आहे त्यांनी अधिक माहिती आणि नोंदणीसाठी जरूर संपर्क साधावा. संपर्कासाठी फोन नं. संध्या भास्कर – 9870115693.

Email id – iphthane@gmail.com

Advertisements

आरोग्यक्षेत्रातील स्वसहाय्य गटांचा खराखुरा ‘सेतू’

जगण्याच्या प्रवासामध्ये माणसासमोर कोणतीही समस्या आली की तिच्या तीव्रतेनुसार त्याच्या डोक्यात विचार चालू होतात ते एकटेपणाचे . . . हे असं मलाच का झालं? . . . माझे नशीब खराब . . .  ही वेदना ज्याच्या वाट्याला आली तो मी दुर्देवी . . .  असे विचार घोंघावायला लागतात. तो जगापासून, कुटुंबापासुन आणि शेवटी स्वतःपासूनही तुटुन जायला लागतो. एकाकीपणाचा कोश जितका घट्ट होत जातो तशी समस्येला तोंड देण्याची त्या व्यक्तीची शक्ती मर्यादित होत जाते . . . आणि कमनशिबी असण्याचा ग्रह अधिक घट्ट होतो.

अशा टप्प्यावर जर एकाच समस्येने ग्रासलेल्या व्यक्ती एकत्र आल्या, एकमेकांशी बोलल्या तर त्यांना मानसिक उर्जा मिळते हा इतिहासात सिद्ध झालेला प्रमाण अनुभव म्हणता येईल. आरोग्यक्षेत्रातील दोन उदाहरणे घेऊया . . .  १९३५ साली अमेरिकेतल्या ओहायो राज्यातील अॅक्रन शहरामध्ये बील नावाचा न्यूयॉर्कमधला स्टॊकब्रोकर आणि बॉब नावाचा स्थानिक सर्जन एकमेकांना भेटले. दोघेही मद्यपाशाच्या विळख्यात होते. म्हणजे ‘नैसगिक’पणे ते दोघे मद्यप्राशन करतील असे अपेक्षित होते . . . पण घडलं वेगळेच. बीलने बॉबला समजावले की मद्यप्राश हा विचार, भावना, वर्तनाचा ‘आजार’ आहे. बॉब डॉक्टर होता तरी त्याला ही कल्पना नवी होती. व्यसन हा एक आजार आहे ह्या भूमिकेवरून दोघांच्या व्यसनमुक्तीची वाटचाल सुरु झाली. अॅक्रनच्या शहर रुग्णालयातील व्यसनी लोकांपर्यंत ते पोहोचले. त्यातला एक ‘सोबर’ झाला. ह्या तिघांच्या ‘मिटींग’ मधून सुरु झाला अल्कोहॉलीक ऍनॉनिमस हा आज अनेक देशांमध्ये पसरलेला स्वसहाय्य गट . . . १८० देश आणि ११८००० स्वमदत गट असलेली ही चळवळ आज जगाच्या कानाकोपऱ्यात पोहोचली आहे.

हॅरीयट शेल्टर आणि बिव्हर्ली यंग ह्या दोन स्त्रिया १९७९ मध्ये मॅडीसन ह्या व्हिस्कॉनसीन राज्यातील शहरात एकत्र आल्या. दोघींच्या मुलांना होता स्किझोफ्रेनिया हा मानसिक आजार. उपचारव्यवस्थेमध्ये कुटुंबाचा सहभाग असावा ह्या हेतूने तसेच एकमेकांना आधार देण्यासाठी त्या भेटू लागल्या. त्यातून जन्माला आला National Aliance for Mentally Ill अर्थात NAMI हा आधारगट. आज ह्या स्वसहाय्यसंस्थेचे हजाराहून अधिक गट अमेरिकेत भरतात.

आरोग्यक्षेत्रातील विविध आजार आणि समस्यांच्या संदर्भात ही कहाणी जगभर गिरवली गेली आहे. पुण्याच्या मुक्तांगण व्यसनमुक्ती केंद्राच्या संस्थापक डॉ. अनिता उर्फ सुनंदा अवचट ह्यांच्याबरोबर पंचवीस वर्षापूर्वी आम्ही सहजीवन गटाच्या सभा सुरु केल्या. व्यसनाधीनतेमधून बाहेर येणारा पती आणि त्याची पत्नी ह्यांचा हा विकासगट . . . त्यामधून ह्या साऱ्या स्त्रियांना उर्जा मिळाली. मुक्तांगणमध्ये अशा स्त्रियांचा आधारगट सुरु झाला. त्याचे नाव ‘सहचरी’ गट. ह्या गटातर्फे मुक्तांगणमध्ये एक सहचरी किचन सुरु झाले. हळूहळू महाराष्ट्रातल्या अनेक शहरांमध्ये सहचरी गट स्थापन झाले. ह्या गटांची महाराष्ट्रव्यापी परिषद भरू लागली. तीन वर्षांपासून ठाण्यामध्ये हा गट नियमितपणे भेटू लागला. पंचवीस ते तीस सदस्यसंख्या असलेल्या ह्या गटातर्फे गेल्या जानेवारीपासून ‘सहचरी स्वादम’ ह्या किचनला सुरुवात झाली.

सामाजिक आरोग्य चळवळीमध्ये, अशा आधारगटांचे महत्व नव्याने अधोरेखीत करावे अशी वेळ आली आहे. त्यामागची प्रमुख कारणे अशी. कोणत्याही आजाराच्या संदर्भामध्ये आपल्या समाजामध्ये अजूनही कुटुंबाचा सहभाग मोठ्या प्रमाणात असतो. कोणत्याही आरोग्यसमस्येतून बाहेर यायचे तर कुटुंबाचा सहभाग महत्वाचा. म्हणून कुटुंबीयांचे आधारगट वाढले तर त्यातून आपोआपच आरोग्यसेवा देणाऱ्या यंत्रणांवर वचक निर्माण होतो. न्यूझीलंडसारख्या देशामध्ये मानसिक आजारांवरच्या औषधांचे विक्रीदर ठरवताना सरकारी यंत्रणा कुटुंबगटांना सहभागी करते.

आरोग्य समस्यांमधून जाणाऱ्या व्यक्तींचे गट त्या त्या व्यक्तीला ‘पेशंट’ ह्या भूमिकेपासून मुक्त व्हायला मदत करतात. डॉक्टरी उपचार घेताना मी रुग्ण भूमिका घेईन पण बाकीचे आयुष्य जगताना हे जोखड बाजूला ठेवून सकारात्मक जगेन अशी ऊर्जा आधारगट निर्माण करतात. अनुभव तर आपण सारेच घेतो परंतु स्वतःच्या आणि इतरांच्या अनुभवाकडे निरीक्षक-परीक्षक दृष्टीने कसे पहावे आणि त्यातली नेमकी शिकवण कोणती घ्यावी हे आधारगटांमधून व्यक्तीला कळू लागते. त्याचा परिणाम एकंदर विकासावर, Recovery process वर होतो.

ठाण्याच्या आय.पी.एच. मानसिक आरोग्यसंस्थेमध्ये असे अनेक स्वसहाय्यगट भरतात. स्किझोफ्रेनियाचे रुग्ण (शुभार्थी), त्यांचे कुटुंबीय (शुभंकर), गंभीर मानसिक आजारातून सावरणारे (ट्रेंडसेटर्स), मंत्रचळेपणाची समस्या असणारे ओसीडीचे रुग्ण व कुटुंबीय (परफेक्ट ग्रुप) एपिलेप्सी गट, व्यसनमुक्ती गट, सहचरी गट, व्यसनमुक्तीच्या वाटेवरच्या कुटुंबातील मुलांसाठी अंकुर गट हे काही प्रमुख गट. स्पेशल मुलांच्या पालकांसाठीचा एक गट आणि एलजीबीटी समूहासाठी एक गट असे अजून गट लवकरच सुरु होतील.

अर्थात ह्या उपक्रमाचा भर राहिला आहे मानसिक आरोग्याशी संबंधित विषयांवर. परंतु शारीरिक आजार असोत, दिव्यांगता असो किंवा जीवनचक्राच्या अखेरच्या टप्प्यावरचे डिमेन्शिया-पार्किनसनसारखे मज्जासंस्थेचे विकार असोत . . . आधारगटांची गरज तर सर्वत्र आहे.

अनेक शहरांमध्ये असे आधारगट सुरु आहेत. त्यांना आय.पी.एच.ने जसे ठाण्यात केले तसे एका छताखाली आणता येईल का? आय.पी.एच.चे सर्व आधारगट संस्थेच्या प्रवासामध्ये, संस्थेच्या उपक्रमातून सुरु होत गेले. म्हणजे ते त्या अर्थाने एका छताखालीच आकाराला आले. परंतु अस्तित्वात असलेल्या आधारगटांना एका छताखाली आणले तर त्या सर्व गटांचा एकत्रीत ठसा आरोग्यचळवळीवर उमटवता येईल.

पुणे शहरामध्ये आय.पी.एच.चे उपक्रमकेंद्र उभारायचे ठरले तेव्हा माझ्या मनातल्या ह्या विचाराने उचल खाल्ली. आरोग्यविषयक स्वसहाय्यगट चालवणाऱ्यांची संख्या पुण्यामध्ये मोठी आहे. अस्तित्वात असलेल्या डझनभर गटांसोबत तर माझा स्वतःचा संपर्क राहिला आहे. ह्या गटांचा समन्वय करणारा केंद्रगट म्हणून ‘सेतू’ नावाची संकल्पना काही वर्षांपूर्वी, ह्या गटातील कार्यकर्ते आणि पुण्यातले ज्येष्ठ मनोविकारतज्ञ डॉ. उल्हास  लुकतुके ह्यांनी राबवली होती. कालांतराने ती विस्कळीत झाली.

संबंधितांशी बोलताना जाणवले की सर्व सहाय्यगट जर नियमितपणे एका ठिकाणी भरू लागले तर त्यांचा ठसा अधिक उमटेल. प्रसार माध्यमांचा वापर एकत्रीतपणे करता येईल. आय.पी.एच. मनआरोग्य केंद्राच्या पुण्याच्या केंद्राची आखणी करतानाच गट भरवण्यासाठीच्या जागा आम्ही जागेच्या डिझाईनमध्ये घेतल्या. आता योजना अशी आहे की अस्तित्वात असलेले आरोग्य स्वमदत गट आणि आमच्या संस्थेच्या पुढाकाराने निर्माण होणारे काही गट असे मिळून बारा ते पंधरा गट दर महिन्याला ह्या केंद्रातून भरू लागतील. अस्तित्वात असलेल्या गटांना जागेची सोय, नि:शूल्कपणे मिळेलच. परंतु येणाऱ्या सभासदांचे आतिथ्य, पाहुणे तज्ञ आणायचे झाल्यास त्यांचे मानधन-प्रवास ह्यासाठीही आय.पी.एच. सहाय्य्य करेल.

स्वसहाय्यगट घेणाऱ्या कार्यकर्त्यांची कौशल्ये वाढवण्यासाठी दर दोन महिन्याला एक ह्याप्रमाणे संपूर्ण वर्षामध्ये सहा कार्यशाळांचे आयोजन करायचे असा बेत आहे. अनुभवाने कार्यकर्ते शिकतातच. आतून आलेल्या आस्थेच्या बळामुळे टिकतातच. पण त्यांना शास्त्रशुद्ध मार्गदर्शन मिळाले तर स्वमदत गट घेण्याची कला अधिक विकसित होईल. ह्या विषयावरचा सहा सत्रांचा आणि अठरा तासाचा एक अभ्यासक्रम मी तयार केला आहे. इतर तज्ञांचीही मदत घेता येईल. आरोग्यक्षेत्रातील अनेक तज्ञांना ह्या सभांमध्ये सहभागी करून घेता येईल.

दिनांक २४ मार्चला, पुण्याच्या आय.पी. एच. केंद्राचे उदघाटन होईल त्यावेळी सुमारे बारा स्वमदत गटांच्या ह्या केंद्राचे वेळापत्रकच जाहीर करण्याचा आमचा विचार आहे.

अधिक माहितीसाठी : (M) 7588098053 / 54 /55 / 56 / 57

पत्ता : ‘अनैशा’, प्लॉट क्र. ४, यशश्री कॉलनी, वेदांत नगरीजवळ, डी. पी. रोड, कर्वेनगर, पुणे-411052

खुणेच्या जागा : राजाराम पूलाकडून कमिन्स कॉलेजकडे जाणाऱ्या रस्त्यावर चांदणी हॉटेलच्या समोरची गल्ली

रिकामी खुर्ची

पाश्चात्य संगीताबरोबर माझी साधी तोंडओळखही नव्हती इतकी वर्षे. माझा मुलगा कबीर गिटार शिकायला लागला आणि पाश्चात्य संगीत आमच्या घरात शिरले. कबीरला इंग्रजी चित्रपटांचीही आवड. त्यामुळे जॉन विलियम्स आणि हॅन्स झिमरच्या रचना कानात गुंजायला लागल्या. तो बीटल्स, एल्टन जॉनपासून रॉकपर्यंत सारेच ऐकतो. गाणे ऐकताना कॉम्पुटरच्या स्क्रीनवर गीताचे शब्द दिसायला लागतात ही सोय झाल्यापासून माझी आस्वादक्षमता वाढायला लागली….  काही दिवसांपूर्वी कबीरने मला स्टिंग ह्या गायकाची Empty Chair, अर्थात रिकामी खुर्ची ही रचना ऐकवली. फक्त गिटारच्या साथीने स्टिंग ही रचना गातो. २६ फेब्रुवारी २०१७ मध्ये ऑस्करच्या सोहळ्यात त्याने ही रचना सादर केली होती.

‘गार्डन मॅथ्यु थॉमस समर’ असे पूर्ण नाव असलेला स्टिंग. तो गायक, गीतकार, संगीतकार आणि अभिनेता आहे. एक डझन ग्रॅमी अवॉर्ड्स मिळवणारा हा कलाकार मानवी हक्कांसंदर्भात जागृत आहे. म्हणूनच की काय, ‘जिम : जेम्स फॉली स्टोरी’ ह्या चित्रपटासाठी संगीतरचना करण्याची संधी त्याच्यासमोर आली. ही अमेरिकन डॉक्युमेंटरी ​आहे एका छायाचित्रपत्रकाराची. जेम्स फॉली हा फोटो जर्नालिस्ट. सिरीयामध्ये आयसिसने त्याला पकडले २०१२ साली…. Thanks Giving Day ह्या सणाच्या दिवशी. दोन वर्षे ‘बेपत्ता’ असलेल्या जेम्सचा शिरच्छेद करण्याचे दृश्य २०१४ सालच्या ऑगस्ट महिन्यामध्ये आयसिसने प्रसृत केले. इराकवर अमेरिकेने केलेल्या हवाई हल्ल्यांची प्रतिक्रिया म्हणून ! … ही कहाणी सांगणारी डॉक्युमेंटरी स्टिंगने पाहिली तेव्हा तो म्हणाला, ” मी नाही गीत बनवू शकणार ह्या चित्रपटासाठी …. जबरदस्त इंटेन्स आहे हा चित्रपट…. “

​जॉन विल्यम्स ह्या संगीतकाराला स्पिलबर्गने ‘शिंडलर्स लिस्ट’ हा चित्रपट दाखवला तेव्हा त्याची प्रतिक्रिया अशीच काहीशी झाली. “दुसऱ्या कुणा संगीतकाराला का नाही देत ही जबाबदारी”​ त्याने स्पिलबर्गला विचारले. “काही नावे आली होती डोळ्यासमोर … पण त्यातला जिवंत असलेला तू एकटाच आहेस” स्पिलबर्ग म्हणाला. आणि मग विल्यम्सने संगीतातले एक खणखणीत नाणे दिले.

चित्रपट पाहून स्टिंग त्या चित्रपटाने प्रथम भारावला. पण त्यानंतर त्याने स्वतःला, पळवून नेलेल्या जिमच्या, त्याच्या कुटुंबाच्या भावस्थितीत उतरवले. खरे तर त्याच्या Creativityचे रहस्यच ते. स्टिंग लहान असताना त्याच्या घरासमोरून जाणारा रस्ता शिपयार्डकडे जायचा. रस्त्यात उभे राहिले तर समोर अजस्रकाय बोटी दिसायच्या. रोज सकाळी शेकडो लोक ह्या रस्त्यावरून जायचे. संध्याकाळी परत यायचे. सुरुवातीला स्टिंग त्यांचे तटस्थ निरीक्षण करायचा. त्यानंतर तो त्यांच्या भावस्थितीत उतरून त्या चेहऱ्यामागच्या कहाण्या शोधायला लागला. त्यातून त्याला स्वतःमधला कवी- गायक सापडला. वयाच्या आठव्या – नवव्या वर्षी त्याच्या हातात एक जुनी गिटार आली आणि त्याचा प्रवास सुरू झाला. Empty Chair हे गाणे असे आहे … थँक्स गिव्हिंग डे च्या सायंकाळी बेपत्ता झालेला जिम कल्पना करतो की त्याचे सारे कुटुंब जेवणासाठी एकत्र बसले आहे. त्याच्या बायकोने टेबलाजवळची खुर्ची रिकामी ठेवली आहे….

If I close my eyes, that my soul can see

There is a place at the table that you saved for me

मिटलेले डोळे तरी आत्मदृष्टी जागी,

नटलेली पंगत, तू राखलेली माझी जागा, अगदी नेहमीच्या जागी.

So many thousand miles over land and sea,

I hope to dare, that you hear my prayer

And somehow I’ll be there

हजारो – मैलांचे अडसर, तुझ्यामाझ्यामधले

मनात तरीही विश्वास, ऐकशील माझी प्रार्थना विराणी.

समुद्र, डोंगर, जंगल, कड्याकपारी

तरीही कसा नाही ठाऊक, मी असें तुझ्याशेजारी !

Its but a concrete floor where my head will lay.

Though the walls of this prison are as cold as clay.

खडबडीत दगडी जमिनीवर टेकलेलं माझं डोकं

भोवताली तुरुंगाच्या कडेकोट, थंडगार, अमानुष भिंती

But there’s a shaft of light where I count my days

So don’t despair of the empty chair.

And somehow I’ll be there

काळ्याकुट्ट अंधारातही दिसतोय एक प्रकाशझोत

किरणांमध्ये दिसतो त्याच्या, सुटकेच्या दिवसाचा पोत

आज जागा रिकामी म्हणून मन नको करूस ग आजारी

कारण कसा नाही ठाऊक, पण मी असेन तुझ्याशेजारी

Some days I’m strong, some days I’m weak

And days I’m broken, I can barely speak

कधी असतं माझं मन, ताकदवान आणि ठाम

कधी त्याच्या भरकटण्याला नसतोच लगाम

तुटलेल्या दिवसांमध्ये, लुळीपांगळी वाचा

There’s a place in my head where my thoughts still roam

Where somehow I have come home

घुमणाऱ्या विचारांना मी नाही आणत माघारी

तरीही कसा नाही ठाऊक, एक दिवस नक्की मी असेन तुझ्याशेजारी

And when winter comes & trees lie bare

You just stare out of window in the darkness there.

Well I was always late for every meal you’ll swear

But keep my place & the empty chair

And somehow I’ll be there

And somehow I’ll be there.

कुडकुडणाऱ्या थंडीमध्ये, काटकुळी झाडे धारदार

तुझी नजर चिरत जाईल खिडकीबाहेरचा अंधार

कळतंय ग मला, जेवायच्या वेळी नेहमी मलाच व्हायचा उशीर

पण तरीही ठेवशील राखून माझी एक खुर्ची रिकामी

कारण कसा नाही ठाऊक पण  असेन मी तुझ्याशेजारी

खरंच मलाही नाही ठाऊक पण असेन मी तुझ्याशेजारी

मी गाणे ऐकले. कबीरने शोधून काढलेल्या गाण्याच्या ओळी माझ्या हस्ताक्षरात लिहिताना पुनःपुन्हा गाणे ऐकले आणि हे मराठी रूपांतर तयार केले…. ते करताना Thanks Giving Prayer ची ‘प्रार्थना विराणी’ झाली. ‘ जागी ‘ हा शब्द ​’ जागृत ‘ आणि ‘ स्थळ ‘ अशा दोन्ही अर्थाने आला … शेवटच्या कडव्यामध्ये ‘ नजर चिरत जाणारा अंधार ‘ आपसूकच लिहिला गेला ……..

म्हणजे स्टिंगची आस्था … त्याची दुसऱ्याच्या भावस्थितीमध्ये उतरण्याची करामत गाणे ऐकवताना माझ्यामध्ये सोडून गेला होता का काय तो …. विरहाची वेदना … जवळच्या नात्यांपासूनचे तुटलेपण … दहशतवादाच्या छायेतले निष्फळ आशेचे रसरशीत कोंब.

आता तुम्ही असं करा.. यू- ट्यूबवर जाऊन ह्या गाण्याची व्हिडिओ पहा https://www.youtube.com/watch?v=wciOD56pafE

इंग्रजी आणि मराठी शब्द पुन्हा एकदा पण सलगपणे वाचा … स्वतःचा अनुभव स्वतःच डिझाईन करा.

If I close my eyes, that my soul can see

There is a place at the table that you saved for me

So many thousand miles over land and sea,

I hope to dare, that you hear my prayer

And somehow I’ll be there

Its but a concrete floor where my head will lay.

Though the walls of this prison are as cold as clay.

But there’s a shaft of light where I count my days

So don’t despair of the empty chair.

And somehow I’ll be there

Some days I’m strong, some days I’m weak

And days I’m broken, I can barely speak

There’s a place in my head where my thoughts still roam

Where somehow I have come home

And when winter comes & trees lie bare

You just stare out of window in the darkness there.

Well I was always late for every meal you’ll swear

But keep my place & the empty chair

And somehow I’ll be there

And somehow I’ll be there.

मिटलेले डोळे तरी आत्मदृष्टी जागी,

नटलेली पंगत, तू राखलेली माझी जागा, अगदी नेहमीच्या जागी

हजारो – मैलांचे अडसर, तुझ्यामाझ्यामधले

मनात तरीही विश्वास, ऐकशील माझी प्रार्थना विराणी.

समुद्र, डोंगर, जंगल, कड्याकपारी

तरीही कसा नाही ठाऊक, मी असें तुझ्याशेजारी !

खडबडीत दगडी जमिनीवर टेकलेलं माझं डोकं

भोवताली तुरुंगाच्या कडेकोट, थंडगार, अमानुष भिंती

काळ्याकुट्ट अंधारातही दिसतोय एक प्रकाशझोत

किरणांमध्ये दिसतो त्याच्या, सुटकेच्या दिवसाचा पोत

आज जागा रिकामी म्हणून मन नको करूस ग आजारी

कारण कसा नाही ठाऊक, पण मी असेन तुझ्याशेजारी

कधी असतं माझं मन, ताकदवान आणि ठाम

कधी त्याच्या भरकटण्याला नसतोच लगाम

तुटलेल्या दिवसांमध्ये, लुळीपांगळी वाचा

घुमणाऱ्या विचारांना मी नाही आणत माघारी

तरीही कसा नाही ठाऊक, एक दिवस नक्की मी असेन तुझ्याशेजारी

कुडकुडणाऱ्या थंडीमध्ये, काटकुळी झाडे धारदार

तुझी नजर चिरत जाईल खिडकीबाहेरचा अंधार

कळतंय ग मला, जेवायच्या वेळी नेहमी मलाच व्हायचा उशीर

पण तरीही ठेवशील राखून माझी एक खुर्ची रिकामी

कारण कसा नाही ठाऊक पण  असेन मी तुझ्याशेजारी

खरंच मलाही नाही ठाऊक पण असेन मी तुझ्याशेजारी

ही ‘ रिकामी खुर्ची ‘ तुमच्या माझ्या मनातल्या अनेक जागा आस्थेने आणि सह -अनुभूतीने भरून टाकेल एवढे नक्की !

अचानक आलेल्या आगंतुक कविता

‘अचानक आलेल्या आगंतुक कविता’ ही गेल्या महिनाभरातली प्रोसेस आहे. त्या त्या क्षणाच्या मूडमधून आलेले शब्द आहेत ते. कविता माणसाला स्वतःच्या सगळ्या भावनांना आपले म्हणायला शिकवते. अगदी काळ्याकुट्ट नकारात्मक भावनांना स्वीकारताना त्यांच्यापासून किंचित विलग होऊन तीच वेदना नेमक्या शब्दात मांडायला शिकवते. मानसिक आरोग्य क्षेत्रात काम करणाऱ्या माझ्यासारख्या माणसासमोर अनेकांच्या अनेक भावना उत्कटपणे मांडल्या जातात. कधी कधी मीही त्या भावविश्वाचा भाग बनतो आणि जणु त्या भावना अनुभवतो…. त्यातल्या काही, शब्दांमधून आलेल्या…..

१. प्लॅटफॉर्म 

तिला ‘सी ऑफ’ करायला प्लॅटफॉर्मवर आलेला तो

उद्या सकाळपर्यंतच्या ​अनंतकाळची विरहिणी ती.

स्टेशनवरच्या बिनचेहऱ्याच्या डेस्परेट कोलाहलात,

दोघांच्या चेहऱ्यावरचे ओघळतं कोवळेपण !

किती छान ना …

सराईत धूळफेकीच्या, कचकड्याच्या जगण्यात

निरागस कोंबांचं अस्तित्व चक्क टिकून ?

​खरंच किती छान.

२. जळण्याची लय 

नाही मिळत तर जावं झुलत

आपल्याच मस्तीत गावं भटकत

बंद दारापुढे बापुडवाण्या चेहऱ्याने बसायची,

किंवा धडका मारून स्वतःचेच डोकं फोडून घ्यायची;

कुणी सक्ती नाही केलेली.

नाही मिळत तरी जावं फुलत

एकाच झाडाच्या आतलं जंगल न शोधता

दाट जंगलातलं नवं झाड शोधत.

नाही मिळत तरीही जावं खुलत

फ्रुस्ट्रेशनवर मस्तपैकी कविता करत

डोके फुटण्यापेक्षा कितीतरी बरं

आतल्या आत रहावं जळत.

जोपर्यंत जमत नाही म्हणायला

नाही मिळत तर गेलात उडत !

3​. तुझा डिपी माझे मन

नवा डिपी चढला तुझा

तेव्हापासून मनातून उतरतच नाहीये तो…..

नव्याने नेसलेल्या साडीची

नव्हाळी ल्यालेली एक किशोरी

पहाते आहे उद्याच्या पहाटलेल्या तारूण्याकडे

की….

मीलनोत्सुक तरुणी व्याकुळली विरहात

अन रमली शृंगाराच्या स्वप्नांमध्ये

की…..

भविष्याचा वेग घेणारी प्रौढा….

विचारासोबत मनाला खेचणारी

की….

माझ्या मनावर पाखर घालणारी

माझी ढगात हरवलेली आई

की…..

माझी जीवाभावाची मैत्रीण

जगण्याच्या प्रवाहात गमावलेली

की….

तुझ्यात आहेत ह्या साऱ्याच विरघळलेल्या

आणि Deciding Perspective

तेवढा माझा…!

​४. श्रद्धांजली 

अर्ध्यामध्ये टाकून तुला, जर जावे लागले मला,

तर आवरशील रडणं,

अन् लागशील पुन्हा कामाला.

आठवणींच्या रांगोळ्यांची रेखून ठेवीन मी टिंबे.

नक्षीदार रेघांना मग घेशील लयदार गिरवायला.

अर्धवट जमलेल्या सगळ्या चाली,

करशील पूर्ण, तुझ्यातुझ्या सुरावटीत

एवढे सारे केल्यावरती

थकलेल्या तृप्त क्षणी,

समजा आलीच माझी आठवण

तर आवरशील रडणं

अन् लागशील पुन्हा कामाला.

५. बालपुरूष 

रडूनभेकून थकलोय् खरा

पण मी काही हट्टी बाळ नाही.

मनातली आई तुझ्या,

झाली आहे जागी, करतेय् माझे लाड;

शरीरातला पुरूषही माझ्या

झोपून गेलाय् का गाढ ?

६. अर्थासाठी थरथरणाऱ्या हातात 

ओसंडून वहाणारी समृद्ध घागर

नवी बाग शिंपण्यासाठी.

हातालाच रोपे फुटली

तर किती बहार होईल…..

नाहीतर आहेच,

ग्रीनहाऊसमधल्या झाडांचं

बेतलेलं वाढणं….

आखलेलं वागणं.

७. हवेचा हलका झोका, 

डोलणारी समजूतदार पानं….

जाणवलं…. ते बरंच झालं.

थांबलो तरी.

नाहीतर पसरवतच होतो मूठभर माती

त्यावर शेवटचा गुलाब ठेवण्यासाठी.

८. कल–चांचणी ​

क्षमता…. कळूनही न वळणाऱ्या

आवडी…. उत्तरोत्तर बदलणाऱ्या

व्यक्तिमत्व…. अजूनही भेलकांडणारं

आणि बुद्धी…. हवी तेव्हा हरवणारी.

करणार कशी ‘कल-चांचणी’?

विकलतेचे Aptitude Testing.

जगण्याच्या कलत्या काळात ?

९. चॅप्टर 

“बंद कर चॅप्टर आणि निघ पुढच्या प्रवासाला…”

 टकटकच्या लयीत तो म्हणाला.

काहीसा खडसावून, भरड आवाजात.

“कळतंय रे…. पण अडचण आहे;

चॅप्टर बंद करताना, पुस्तकच बंद होतं आहे.

पुन्हापुन्हा प्रयत्न करूनही….”

“मग रहा तसाच… “तो पुढे सरकला.

दिसेनासा झाला….

आता ठेवूया चॅप्टर आणि पुस्तकही उघडे

बाइंडिंगची उसवणारी शिवण,

झाकून टाकली की सारं कसं…..

दिसायला नॉर्मल.

 

भाषेची समृद्धी जपण्याची इंदौरी कोशीश

लेखकाच्या आयुष्यातले, रसिकांनी सुगंधित केलेले सारेच क्षण भारून टाकणारे, नम्र करणारे असतात. इंदौरच्या मध्यप्रदेश मराठी अकादमीमुळे सरत्या वर्षी हा योग माझ्या वाट्याला आला. गेली नऊ वर्षे ही संस्था एक अभिनव वाचक स्पर्धा घेते. ह्या स्पर्धेमध्ये गेली आठ वर्षे निवडलेली पुस्तके होती, अग्निपंख, एक होता कार्व्हर, रारंगढांग, असा मी असा मी, इडली ऑर्किड आणि मी, नर्मदा परिक्रमा, वाईज अँड अदरवाईज आणि मुंबईचा अन्नदाता. यंदाच्या वर्षी मी लिहिलेले ‘हे ही दिवस जातील’ हे पुस्तक त्यांनी निवडले. आधीच्या पुस्तकांच्या रांगेत माझे पुस्तक आले हा मला सन्मानच वाटला. मी आयोजकांना विचारले की हे पुस्तकच का निवडले ? तर ते म्हणाले की ह्यातली भाषा सोपी आणि अनेक वयोगटांना आपली वाटणारी आहे.

खरे तर आता सर्व भाषांना मायबोली, राज्यभाषा, राष्ट्रभाषा अशा बंधनांपासून मुक्त करण्याची वेळ आली आहे. ज्ञानेश्वरांची मराठी तिच्या सशक्त सौन्दर्यासह विश्वबोली बनावी…. आणि विश्वाच्या अंगणात भाषांनी एकत्र फेर धरावा, भेदभिंतींच्या पलीकडे जाऊन एकमेकींचे ऋण फेडावे. इंदौरमधली मराठी वेगळी आहे कारण भाषेला मातीचा वास आणि वाऱ्याचा साज येणे स्वाभाविकच नाही का? कोणत्याही प्रदेशाने आमची मराठी हीच ‘प्रमाणभाषा’ असं का म्हणायचं?…. विविध प्रदेशातल्या लोकजीवनातले शब्द भाषेच्या प्रमुख ओघामध्ये का सामावले जाऊ नयेत? इंग्रजी भाषेच्या प्रदेशात अशी हालचाल दिसू लागली आहे. मराठीसारख्या भाषेने स्वतःच्या ‘जहागिरी’तून बाहेर पडून विविध भूप्रदेशांमधल्या बंधुभगिनीसोबतचे नाते दृढ करायला हवं. मध्यप्रदेशामध्ये मराठी जपणाऱ्या व्यक्ती आणि संस्थांची एक परंपराच आहे. ह्या अभिनव वाचक स्पर्धेच्या आयोजनात मध्यप्रदेश मराठी अकादमीला भोपाळची मराठी साहित्य अकादमी मदत करते. इंदौरच्या माझ्या कार्यक्रमाला सानंद न्यास, मुक्तसंवाद अशा सांस्कृतिक संस्थांचे प्रतिनिधीसुद्धा अगत्याने उपस्थित होते.

हा उपक्रम नेमका कसा आयोजित केला जातो ते आता सांगतो. इंदौर, देवास, उज्जैन, धार, भोपाळ, बऱ्हाणपूर, छिंदवाडा आणि अहमदाबाद अशी केंद्रे आहेत. यंदा इंग्लंड आणि अमेरिकेहूनही, तिथे आता स्थायिक झालेल्या मध्यप्रदेशी मंडळींनी भाग घेतला त्यात. तर ह्या सर्व केंद्रांमध्ये भाग घेणाऱ्यांच्या संख्येप्रमाणे पुस्तकाच्या प्रती घरोघर पोहोचवल्या जातात. स्पर्धेचे प्रवेश शुल्क आहे रुपये ५० फक्त त्यामध्येच ह्या पुस्तकाची प्रतही घरपोच मिळते. एका कुटुंबातील एकापेक्षा जास्त सदस्य एका प्रतीवर भाग घेऊ शकतात. अशाप्रकारे ह्या वर्षी ९००च्या जवळपास एवढी संख्या सर्व केंद्रांमधून झाली. हिमांशू ढवळीकर हा चतुर माणूस आहे. त्याने ‘हे ही दिवस जातील’ पुस्तकावर शंभर गुणांची एक प्रश्नपत्रिका तयार केली. सगळे प्रश्न ‘Multiple Choice!’ एक तासात सोडवायचे. प्रश्नपत्रिका तयार करणे हीच एक परीक्षा. पण हिमांशुने ज्या कल्पकतेने प्रश्न काढले त्याला तोड नाही. पुस्तकातील तपशील, त्यातला भावार्थ, व्यक्तिरेखा, घटना असा वेध घेणारे प्रश्न!

सर्व केंद्रांमध्ये नोव्हेंबर महिन्यामध्ये रीतसर परीक्षा घेण्यात आली. गुणांकन करण्यात आले. पहिल्या क्रमांकावर होते चारजण (९५ गुण ), दुसऱ्या क्रमांकावर दोन (९३ गुण ) तिसऱ्यावर तर पाच (९१ गुण ). ह्या साऱ्यांना बक्षिसे असतात ती मूळ पुस्तकाच्या लेखकाच्या हस्ते. जिथे हे शक्य नसते तिथे प्रतिथयश साहित्यिकाला बोलावतात. शिवाय प्रत्येक केंद्रामधल्या विजेत्यांना पुरस्कार असतो. या वर्षी सर्वात लहान स्पर्धक होती आठ वर्षांची निष्ठा. आठ ते पंचवीस वयोगटातील साऱ्या मुलांना अजून एक पुस्तक भेट दिले जाते. रोख बक्षिसाची रक्कम उल्लेखनीय असते. आणि विजेत्यांमध्ये ती विभागली जात नाही. म्हणजे तृतीय क्रमांकावर पाच स्पर्धक असले तर हजार रुपयांची पाच बक्षिसे !

तर ज्यांनी माझे पुस्तक माझ्यापेक्षाही बारकाईने वाचले होते अशा आठ ते साठ वयोगटातील शेकडो मंडळींबरोबर थेट गप्पा मारायची संधी मला मिळाली …  हा तो सुयोग.

वाचनाची सवय लागावी, मराठीची गोडी टिकावी आणि रुजावी ह्यासाठी सलगपणे काम करणाऱ्या अनेक कार्यकर्त्यांच्या प्रेमाश्रमाचे फळ असा हा कार्यक्रम होता. माझे हे छोटेखानी पुस्तक म्हणजे लहान मुलांच्या रुग्णालयाच्या पटावर घडणाऱ्या घटना आणि त्यातल्या व्यक्ती ह्यांची चित्रपटाच्या शैलीत सांगितलेली गोष्ट आहे. अगदी पाच -सहा वर्षांची छोटी मुलेसुद्धा हे पुस्तक रस घेऊन ऐकतात.

माणुसकीचा संस्कार देणारी ही एकविसाव्या शतकातली गोष्ट आहे. गेल्या शतकातल्या ‘श्यामची आई’ ह्या पुस्तकाला अर्पण केलेली. त्यामधली एक मुख्य व्यक्तिरेखा (इंदौरच्या मराठीमध्ये ‘प्रधान व्यक्तिरेखा’)आहे मोहन नावाच्या कुमारवयीन मुलाची. माझ्या हातून बक्षीस घेताना एक विजेता म्हणाला, “पुस्तक छानच आहे … पण मोहनमध्ये खलनायकाची छटा जरासुद्धा कशी नाही ? … “

माझ्या मनोगतामध्ये मी ह्या प्रश्नावरच बोललों. एकतर मोहन हा मुलगा मला जसा सापडला, दिसला तसा मी लिहिला. ह्या कादंबरीतील सगळी पात्रे माझ्यासमोर एन्ट्री घेत आली. मी त्यांना अजिबात ‘ घडवलं ‘ नाही. दुसरे असे की ह्या गोष्टीमध्ये वाईट वागणारे लोक आहेत, तिरसटपणा आहे, तटस्थपणा आहे, ‘माझ्याच वाट्याला का हा भोग?’ असे प्रश्न आहेत …  पण ही गोष्ट आहे  सदभावनेच्या उत्सवाची. तीही अगदी सामान्य माणसांच्या सदभावाची. दैव आणि नियती नावाच्या गोष्टींचा सामना करणारी, जगताना मरणारी आणि मरताना जगणारी माणसे … खास करून छोटी मुले … त्याचे परिपक्व होणे, कोलमडणे, सावरणे, धीर देणे ह्या सगळ्याची ही सरळ गोष्ट आहे… बालपणातला बनेलपणा नाही तर तरल निरागसपणा सेलिब्रेट करणारी! दोष, अवगुण, हिणकसपणा हा आपल्या सगळ्यांच्यामध्ये आहेच. पण उजाळा देण्याची गरज आहे ती चांगुलपणाला ….

आता ही मांडणी अनेकांना चक्क भाबडेपणाची वाटेल आणि आजच्या काळाला ती धरून नाही असेही वाटेल. म्हणून मी प्रस्तावनेमध्ये ह्यामागच्या शास्त्रीय भूमिकेलाही स्पर्श केला आहे. (ती समजून घेण्यात ज्यांना रस आहे त्यांनी U-Tube वरचे माझे ‘रहस्य माणुसकीचे’ हे सादरीकरण पहावे.)

मी ज्या हेतुने पुस्तक लिहिले तो हेतु विशेषकरून आठ ते वीस वयोगटाला भिडल्याचा अनुभव मला इंदौरच्या कार्यक्रमाने दिला. ‘एका बैठकीत पुस्तक वाचून काढलं’ म्हणणारे वाचक भेटले. ‘तुमची पात्रे,घटना डोळ्यासमोर येतात आणि रहातात ‘अशी प्रतिक्रिया आली. खरे तर ह्या गोष्टींमध्ये चित्रथरारकता नाही, हिरोगिरी नाही… कदाचित साधेपणा हेच तिचे वैशिष्ट्य असेल. मी ती खास अश्या कोणत्या वयोगटासाठी लिहिली नाही. पण सर्व वयोगटातील मंडळी कादंबरीच्या गोष्टीत रमली होती. अनेकांच्या घरात ह्या पुस्तकाच्या ‘वाचना’चे कार्यक्रम झाले.

पारितोषिक वितरणाचा समारंभ संपल्यावर सारे वाचक मला भरभरून भेटत होते. अनेकांच्या हातात पुस्तकाच्या प्रती होत्या. बहुतेकवेळा वाचक कोऱ्या प्रतींवर स्वाक्षऱ्या घेतात. छानपैकी वापरलेल्या, वाचलेल्या, हाताळलेल्या प्रतींवर प्रेमाने सही करताना मला आणि वाचकांनाही खूप मस्त वाटत होत…. जुळलेल्या नात्यावर शिक्कामोर्तब व्हावे तसे.

:’हे ही दिवस जातील’ लेखक : डॉ. आनंद नाडकर्णी (मनोविकास प्रकाशन) पृष्ठसंख्या : १३० मूल्य : १०० रुपये फक्त (आवृत्ती चौथी )

मानसिक आरोग्याच्या गलबतातील सहप्रवासी

दुपारी चारची वेळ…आय.पी.एच. (इन्स्टिटयूट फॉर सायकॉलॉजिकल हेल्थ) संस्थेच्या केंद्राच्या तळमजल्यावर (जो खरा नववा मजला आहे) वरच्या मजल्या वरून अत्यंत खमंग वास पसरू लागतो…. वैयक्तीक समुपदेशन, मनोविकारतज्ञांकडे तपासणी, संस्थेच्या लायब्ररीला भेट, वीकएण्डच्या एखाद्या वर्कशॉपसाठीची नोंदणी अशा अनेक कारणांनी मंडळी नवव्या आणि दहाव्या मजल्यावर असतात… हा वास कधी रव्याच्या तर कधी बेसनाच्या लाडवाचा तर कधी चिवड्याचा….  काही वेळा एक वेलचीयुक्त वास असतो ‘कॅलप्रो’ नावाच्या ‘ब्रेकफास्ट पॉरीज’ नावाच्या पीठाचा…. त्याचे उगमस्थान असते अकराव्या मजल्यावरची ‘त्रिदल’ कार्यशाळा. स्किझोफ्रेनिया ह्या गंभीर मानसिक आजाराबरोबर सततचा सामना करणारे रुग्ण ( ज्यांना आम्ही म्हणतो शुभार्थी … जसा विद्यार्थी तसा शुभार्थी) आणि त्यांचे कुटुंबीय (त्यांचे नाव शुभंकर) अशी सगळी मंडळी वर उल्लेख केलेले आणि त्याचबरोबर जवळजवळ पंचवीस ‘प्रॉडक्ट्स’ चे उत्पादन करत असतात … त्या हॉलमध्ये आलात तर अगदी गचडीगचडीने बसलेले / उभे असलेले सगळेजण गटागटाने वेगवेगळ्या कामात गुंतलेले असतात…. अन्नाबरोबर काम करणाऱ्यांना टोप्या, ग्लोव्ह्ज, एप्रन असतात….  शिवणकामाच्या यांत्रांवर बटवे बनत असतात…. दिवाळीसाठी ‘तरंगत्या  रांगोळ्या’ आकार घेत असतात.

आश्चर्य  वाटेल पण ह्या साऱ्या मंडळींची वार्षिक उलाढाल बारा-चौदा लाखांवर गेली आहे. तर नवव्या दहाव्या मजल्यावरची मंडळी वासाने आकृष्ट होऊन  येतात …. भरपूर खरेदी करून जातात…  अर्थात या भेटीचे रूपांतर सवयीमध्ये व्हावे यासाठी नवव्या मजल्यावर ‘त्रिदल’ चा कायमस्वरूपी स्टॉल असतोच.

साधारणपणे पंचवीस-तीस शुभार्थी आणि पंधरा शुभंकर असे हे आमचे एक कुटुंबच आहे. शुभंकरांमध्ये काही असे आहेत ज्यांचा स्वतःचा मुलगा, नवरा, मुलगी, बायको शुभार्थी आहेत. वैशिष्ट्य असे की अनेक शुभंकरांच्या स्वतःच्या घरात पेशंट नाही. पण त्यांच्यासाठी त्रिदलमधले शुभार्थी हीच त्यांची मुले… हे आमचे स्वयंसेवक शुभंकर.

भाज्या कापायच्या, चिरायच्या. प्लॅस्टिकच्या पिशव्यांमद्ये भरून विकायच्या ह्या एका कामापासून हा प्रवास बारा वर्षांपूर्वी सुरु झाला.

सविता आपटे ह्या माझ्या सहकारी सायकॉलॉजिस्टने तिच्या पी.एच.डी.च्या प्रबंधासाठी  विषय निवडला होता, ह्या शुभंकारांच्या मानसिकतेच्या अभ्यासाचा. रुग्णाबरोबर येणारे कुटुंबीय हे आम्हा सायकिअॅट्रिस्ट मंडळींसाठी जणू पेशंटचे एक्सटेन्शन असतात….”गोळ्या घेतोय ना व्यवस्थित ? भास कमी झालेत? ….संशयाचे विचार? … भूक? … झोप?…” आम्ही नातेवाईकांकडून  माहिती घेतो. त्यांना पेशंटवर ‘व्यवस्थित लक्ष’ ठेवायला सांगतो…. आणि…पुढच्या पेशंटकडे वळतो.

सविताच्या संशोधनाला सुरुवात झाली. रुग्णांबरोबर येणाऱ्या नातेवाईकांचे पद्धतशीर प्रशिक्षण सुरु झाले आणि मला शुभंकरांमधला फरक जाणवायला लागला. शुभार्थीच्या सद्यस्थितीची यथातथ्य माहिती प्रश्न न विचारता मिळू लागली. शुभंकरांची  रुग्णावरची माया, निरीक्षणशक्ती ह्यात प्रशिक्षणाची भर पडली आणि ते उपचाराच्या प्रवासातले सहकारी झाले. स्वतःच्या भावना व्यवस्थितपणे सांभाळू लागले.

त्यांच्या भावनिक नियमनाला मदत मिळावी म्हणून आम्ही शुभंकरांचा स्वमदतगट सुरु केला ‘सुह्रद’. गेली दहा वर्षे नियमितपणे शुभंकरांसाठीचे दोन  दिवसांचे वर्ग सुरु झाले. जे शुभार्थी नोकरी करू शकत  नाहीत त्यांच्यासाठी म्हणून ‘त्रिदल’ ची सहकारी पायावरची ही कार्यशाळा सुरु झाली.

एका पी.एच.डी. संशोधनामुळे सुसंगत अशी मालिका सुरु झाली, उपक्रमांची आणि उपचारांची !

हळूहळू ‘त्रिदल‘ची ही अकराव्या मजल्यावरची जागा आम्हाला कमी पडू लागली. त्रिदलमध्ये येऊ इच्छिणाऱ्या शुभार्थींची अक्षरशः प्रतिक्षायादी करावी लागली. दरम्यानच्या काळामध्ये ठाण्याच्या शासकीय मनोरुग्णालयाच्या अखत्यारीतील पण मुख्य रुग्णालयापासून अलग असा एक परिसर आमच्या नजरेसमोर आला. शुभार्थीच्या पुनर्वसनासाठी सहा वर्षांपूर्वी हा परिसर तयार करण्यात आला. उपक्रमातील सातत्याच्या अभावामुळे बंद पडला. सुमारे सव्वादोन वर्षे आमच्या संस्थेने महाराष्ट्र शासनाच्या सार्वजनिक आरोग्य विभागाबरोबर सतत पाठपुरावा केला. लेखी योजना सादर केली. राज्याचे मुख्यमंत्री तसेच आरोग्यमंत्री ह्यांच्यापर्यंत स्वाक्षरीसाठी हा प्रकल्प सादर झाला. ह्या प्रयत्नांना यश येऊन त्रिदलचा ह्या नव्या इमारतीमध्ये नेण्याचे ठरले.

सहा वर्षाच्या अज्ञातवासामुळे ह्या परिसरातील इमारतींचे वासे वाळवीने पोखरलेले होते. मोक्याच्या क्षणी आर्थिक मदत देणारे हितचिंतक आता ह्या प्रवासाला जोडले गेले. सगळी जुनी जळमटे टाकून हा परिसर आमच्या शुभंकर – शुभार्थींच्या  स्वागताला सुसज्ज झाला. आता त्रिदलचे काम ह्या नव्या वास्तूमध्ये विराजमान झाले आहे. आमच्या शुभार्थी आणि शुभंकरांचा उत्साह त्यामुळे वाढला आहे. प्रशस्त जागा, अंगणामध्ये फुलझाडे आणि सावली देणारी मोठी झाडे… रोजच्या प्रवासासाठी वीस आसनांची बससुद्धा ! यंदाच्या दिवाळीसाठीची विक्री लाख रुपयांवर गेली. नवी उत्पादने, जुन्या उत्पादनांमध्ये गुणवत्तावृद्धी असे प्रयोग सुरू झाले आहेत.

पुढच्या दोन वर्षांमध्ये पन्नास ते साठ शुभार्थींना नियमित काम आणि मानधन द्यायच्या प्रयत्नामध्ये आता त्रिदलची सारी टीम लागली आहे. शुभंकरांचे प्रशिक्षण, मेळावे, परिषदा आता ह्या परिसरात होणार आहेत.

मानसिक आरोग्याच्या क्षेत्रामध्ये काम करणाऱ्या व्यावसायिकांसाठी खास प्रशिक्षणवर्ग सुरू होणार आहेत.

सविता …. आता डॉ. सविता आपटे. ह्या साऱ्या प्रवासामध्ये तिचा वाटा उचलते आहे. तिच्याकडे अनेक शुभंकर मार्गदर्शनासाठी येतात. तिच्या संशोधन आणि प्रबंधातील तपशील ती दररोज सोपे-सरल करून शुभंकरांसमोर ठेवते…. मासिक सभांमध्ये गटचर्चा होते. हे सारे करत असताना तिने तिचे अनुभव पुस्तकरूपाने प्रसिद्ध करावे अशी कल्पना आली. ह्याआधी सविताने कधी असे लिखाण केलेले नव्हते. मराठीमध्ये तर कधीच नाही.

तरीही तिने नेटाने हे काम  घेतले. ”तुझ्याकडे प्रत्यक्ष अनुभव आहे, उपयुक्त माहिती आहे … लिखाणाची शैली वगैरेंचा विचार करू नकोस.”  असा भक्कम सल्ला तिला वारंवार द्यावा लागायचा … ह्या सगळ्या अनुभवाबद्दल पुढच्या पुस्तकामध्ये तुम्ही वाचणार आहात.

ह्या पुस्तकाच्या निमित्ताने शुभंकरांच्या स्वमदत चळवळीचे पाऊल पुढे पडणार आहे ही गोष्ट मला महत्वाची वाटते. आपल्या देशामध्ये अजूनही कुटुंबातील शुभार्थींची काळजी घेतली जाते. आयुष्यभरासाठी घेतली जाते. ह्या प्रेमाला आणि ओलाव्याला प्रशिक्षणामधून येणाऱ्या समज-उमजेची जोड मिळाली तर त्याचा संपूर्ण कुटुंबाच्या आरोग्यावर सकारात्मक परिणाम होईल … एक प्रशिक्षित शुभंकर म्हणजे एक मनमिळाऊ, सहकार्य करणारा शुभार्थी ! ….. हे समीकरण माझ्या मनात पक्के झालेले आहे.

आम्ही मनआरोग्य व्यावसायिक, शुभार्थी, शुभंकर, आमचे स्वयंसेवक, देणगीदार, हितचिंतक असे सारेच जण मानसिक आरोग्याच्या ह्या जहाजात बसून विकासाच्या दिशेने प्रवास करायला निघालो आहोत. वेळोवेळी दिशादर्शनाची गरज तर पडणारच आहे … आम्हा सर्वांनाच …. त्यासाठीचे एक नवे साधन म्हणजेच हे पुस्तक, ‘ रोज नवी सुरवात ‘

डॉ. आनंद नाडकर्णी

MIND FE(A)ST चा खरा फंडा

गेल्या वर्षीचा म्हणजे २०१६ चा डिसेंबर महिना. दुसरा रविवार. रात्री नऊ-साडेनऊची वेळ. आय.पी.एच.च्या वेध व्यवसाय प्रबोधन परिषदेच्या रौप्यमहोत्सवी वर्षाची सांगता करणारा क्षण . . .  समोर हजारोंचा समुदाय . . . गेले तीन दिवस, एकूण पंधरा तास तन्मयतेने वेधचा अनुभव enjoy करणारा.

“पंचवीस वर्षांच्या या वाटचालीत वेधची संकल्पना, हा उपक्रम महाराष्ट्राच्या एकूण ११ शहरांमध्ये पोहोचला. ठाणे शहराच्या सांस्कृतिक पटलावर त्याचा ठसा उमटला . . . आय.पी.एच. मनआरोग्य संस्थेचा FLAGSHIP कार्यक्रम म्हणजे वेध . . . आय.पी.एच.म्हणजे वेध! वेध म्हणजे आय.पी.एच.. . . लोकमान्यतेच्या शिखरावर असतानाच आम्ही सर्व कार्यकर्त्यांनी एक निर्णय घेतला आहे”

बोलताबोलता मी थांबलो.

हजारो श्वास पळभर थबकले आहेत हा अनुभव मी घेतला त्या वेळी.

“यापुढे वेध आपल्या भेटीला येईल एक वर्ष आड करून . . . म्हणजे डिसेंबर २०१८ मध्ये . . . त्याचे सूत्र असेल ‘FLOP TO  TOP’ . . .” मी पुन्हा थांबलो. तशीच फोकसड शांतता.

“वेधचा आकृतिबंध तयार झाला तो गेल्या शतकात, विसाव्या शतकात . . . तो विकसित होतहोत नव्या शतकात आला . . . आता गरज आहे एकविसाव्या शतकाला साजेसे असे नवे मॉडेल, नवा इव्हेंट तयार करण्याची . . . पुढच्या वर्षी आम्ही घेऊन येणार मनआरोग्य क्षेत्रातली एक ताजीतवाणी नवीन Event . . . “

टाळ्या वाजल्या. पण त्यामध्ये साशंकता होती. आणि का नसावी? . . . दमदार आवाजात ही घोषणा करताना माझ्याकडे पुढच्या वर्षी आपण ‘काय’ करणार ह्याची कणभरही कल्पना नव्हती.

पण नवीन असे काहीतरी ‘का?’ करायला हवे ह्याची रूपरेखा होती. वेधच्या व्यासपीठाचे शक्तीस्थान आहे ‘थेट संवाद’. ह्या संवादाला पूरक असा दृकश्राव्य भाग असतोच . . . आजच्या ‘सोशल मिडिया’च्या जगात हा ठेका सोडायचा नाही. एकदा झालेला थेट-संवाद नंतर येऊदे इंटरनेटवर आणि पसरू दे जगात . . . पण तो जिवंतपणा, ती उत्स्फुर्तता आणि त्यामागची योजकता . . . हे सारे जपायचे.

बदलायचा फक्त कॅनव्हास . . . वेधचे व्यासपीठ विद्यार्थी-पालक ह्यांचे समोर अनुकरणीय व्यक्ती, त्यांचे जीवनपट आणि कर्तृत्व अशी मांडणी करतो . . . ‘जीवनप्रवास -व्यवसाय-कर्तृत्व-जीवनमूल्य’ असा हा कॅनव्हास आहे. आपण ‘विद्यार्थी-पालक’ ह्यांचे जागी संपूर्ण कुटुंब  डोळ्यासमोर आणले तर . . . तीन पिढ्यांनी  एकत्र येऊन घ्यायचा एकविसाव्या शतकातला अनुभव . . . त्याची theme घेऊया . . . कसे जगावे आनंदाने! . . . शारीरिक आरोग्याचे पैलू आपण वाचतो, अभ्यासतो, चर्चा करतो. मानसिक आरोग्याचे पैलू हाच ह्या इव्हेंटचा गाभा ठेवला तर . . . ‘द्विज पुरस्कार’ हा आमचा असा उपक्रम आहे जो विकाराकडून विकासाची वाट दाखवतो. वेधमधून आपण व्यवसाय आणि व्यक्तीत्व विकास ह्यांची सांगड घालतो . . . पण ‘मनाचा विकास’ म्हणजे नेमके काय? . . . त्याचे घटक कोणते हे सांगणारा उपक्रम का नको?

रौप्यमहोत्सवी वेध नंतर मी माझ्या विस्कळीत विचारांना एकत्र आणून पाऊण तासाचे एक पॉवर पॉइंट सादरीकरण तयार केले. आमची सारी टिम, वेधच्या इतर सेंटर्सचे समन्वयक, हितचिंतक ह्यांचेसोबत सहा-सात महिन्यांपूर्वी दोन-अडीज तासाची Brain storming बैठक झाली. ह्या उपक्रमासाठी आम्हा सात-आठ जणांचा Core group तयार झाला. आम्ही नियमित भेटू लागलो . . .

प्रथम निश्चित झालं ते शीर्षक . . . MIND FE(A)ST २०१७.  उत्सव समृद्ध मनांचा! . . .  ही टॅगलाइन. सचिन गावकरने लोगोची डिझाईन्स केली . . . त्यावर चर्चा . . . दरम्यान आम्ही कोणत्या व्यक्तींना बोलवायचे आणि त्याद्वारे मानसिक आरोग्याचा कोणता पैलु समोर आणायचा यावर चर्चा सुरु केली.

 

आमच्या संस्थेच्या जवळजवळ तीन दशकाच्या प्रवासात आम्ही सतत नवीननवीन अर्थ शोधले आमच्या विषयामधले. हेतू एकच . . . मनस्वास्थ्याचा संदेश सर्वदूर पोहोचवायचा . . . अनेक माध्यमांमधून . . . आय.पी.एच. ही प्रयोगशाळा आहे . . .  आमचे काही प्रयोग फसले देखील . . . आम्ही काळाच्या खूपच पुढे गेलो होतो काही प्रयोगांमध्ये . . .  कधीकधी आमच्या प्रयोगांच्या शीडामध्ये वारे भरायला चार चार वर्षे गेली . . .  एकाही यशस्वी प्रयोगाच्या प्रकाशात आम्ही सुखावलो नाही . . .  ऊर्जा घेऊन पुढे चालत राहिलो . . .  ह्याचे कारण असे की नव्या प्रयोगाची प्रक्रिया आम्ही जाम एन्जॉय करतो . . .  यशाचे कोंदण मिळेल न मिळेल, प्रयत्नांना मनःपूर्वकतेची झळाळी द्यायची.

मानसिक आरोग्याचे पैलू आणि ते प्रकाशात आणणाऱ्या व्यक्ती ह्या शोधामध्ये आम्ही ठरवले की शक्य तिथे ह्या माणसांचे ‘वातावरण’ उभे करायचे. म्हणून ह्या उपक्रमामध्ये, दृक्श्राव्य माध्यमांचा खूप वापर केला आहे. काही शॉर्टफिल्म्स आम्ही तयार केल्या आहेत. एका प्रमुख व्यक्तीबरोबर, काही सत्रांमध्ये संबंधितांचा सारा गट सामोरा येणार आहे. कधी कधी प्रहसन, कधी मैफल, कधी अनेकांबरोबर गप्पा तर कधी पॉवरपॉईंट-फिल्म्सबरोबरची  ​सफर अशी विविधता आहे.

येणाऱ्या पाहुण्या व्यक्ती-त्यांचे वयोगट – ह्यात विविधता आहेच. आसाम, छत्तीसगड अशी राज्ये, दिल्ली-वाराणसीसारखी शहरे ह्यातील पाहुणे आपल्या उत्सवात सहभागी होणार आहेत. प्रत्येकाबरोबर संपर्क, चर्चा, प्रवासनियोजन ह्यामध्ये आम्ही सवयीने बऱ्यापैकी कुशल झालो आहोत.

आखणी करताना असे लक्षात आले की आपण मानसिक आरोग्याच्या काही मूलभूत तत्वांना सादर करणार आहोत.

• ‘सामान्य’ माणसाने स्वतःच्या विचार-भावना-वर्तनाची जबाबदारी उचलली तर ‘असामान्य’ काहीतरी घडते.
• ‘स्वयंकेंद्रित’ आयुष्य निर्माण करते सुबत्तेची गुंगी. स्वतःच्या मर्यादित वर्तुळाच्या बाहेर पाहिल्याशिवाय विचार-भावनेच्या कक्षा व्यापक बनत नाहीत.
• विचारांमधली लवचिकता महत्वाची.  समतोल शोधावा. असमतोल वाढवू नये.
• सर्व तऱ्हेचे विचारप्रवाह स्वीकारावे, ऐकून घ्यावे.  ‘पूर्वग्रह’ आड आले की विवेकी विचार दूर जातात.
• विविधता आणि विषमता ह्यात फरक आहे. निसर्गाने विविधता दिली माणसाने विषमता निर्माण केली.
• स्त्री-पुरुष विषमता असो की उपासनाधर्मांमधली उच्चनीचता असो… समत्व गेले की मानसिक-कौटुंबिक-सामाजिक आरोग्य गेले.
• व्यक्तीच्या विकासाला पोषक असे वातावरणही व्यक्तीलाच तयार करावे लागेल. ह्या वातावरणात एकमेकांचा विनाअट स्वीकार असेल तरच निर्माण होतील ‘विकासलहरी’.
• सौंदर्य म्हणजे त्वचेइतकी उथळ कल्पना नाही. शरीर आहे आत्मशोधाचे साधन. स्वतःची शरीरप्रतिमा प्रत्येकाने आरोग्यपूर्ण करायला हवी.
• आपला वेश, राहणी, जीवनशैली ह्यांचे थेट नाते आहे आपल्या विचार-भावनांच्या सुदृढतेबरोबर! कपड्यांसारखी गरजही माणसाच्या ‘वस्त्रजाणीवा’ विकसित करते.
• दुसऱ्याच्या भावनांमध्ये स्वतःला ठेवणे आणि त्यातून त्या व्यक्तीच्या जीवनात अर्थपूर्ण सहभाग देणे म्हणजे Empathy अर्थात आस्था. स्वतःबरोबरच दुसऱ्याचे मन समृद्ध करण्याचा मार्ग.
• आपल्या सर्वांच्यामध्ये दडला आहे एक ‘सुपरमॅन’. अवतार येईल आणि आपल्याला तारेल अशा समजामध्ये राहू नये. स्वतःच्या क्षमता वाढवण्याचा प्रयत्न आणि स्वतःच्या ‘माणूस’ पणाचे भान असेल तर हातून भरीव घडेल.
• आयुष्याकडे खेळकरपणे पाहावे हि मनस्वास्थ्याची एक गुरुकिल्ली. हास्य नावाची एक माणसे जोडणारी भावना निसर्गाने आपल्याला दिली आहे. त्याचा पुरेपूर आणि विधायक वापर करूया.

दहा सत्रांमधल्या साऱ्या खास पाहुण्यांबरोबरचा संवाद ऐकताना हे सारे मुद्दे डोक्यात कसे ठेवायचे?

म्हणूनच आम्ही सर्व प्रेक्षकांना देणार एक पुस्तिका. तिचे नाव ‘MIND FE(A)ST फंडाज’ अर्थात समृद्ध मनाचे WORKBOOK. ह्या पुस्तिकेमध्ये प्रत्येक संवादसत्राचे सार कवितेमध्ये आणि गद्य स्वरूपात लिहिले आहे. आणि सत्र अनुभवताना आणि रात्री घरी गेल्यावर प्रत्येकाने आपापल्या विचारलहरी नोंदवाय च्या आहेत. असे करणाऱ्यांसाठी कोणतीही स्पर्धा नाही, बक्षीसे नाहीत. आपण घेतलेला अनुभव काळाबरोबर विसरून जाऊ नये तर मनात जिरून घ्यावा ह्यासाठी हा प्रयोग.

दिनांक २६ जानेवारी २०१८ पर्यंत MIND FE(A)ST ची सारी सत्रे; यू-ट्यूबवर  AVAHAN-IPH ह्या चॅनेलवर आपल्याला पूर्ण:प्रत्ययाचा  आनंद देणार आहेतच. तेव्हा हे WORKBOOK सोबत असेल तर मनोविकासाच्या अभ्यासाला नव्याने चालना मिळेल.

आय.पी.एच्. प्रयोगशाळेचे ध्येयवाक्य आहे ‘सुदृढ मन सर्वांसाठी’ . . .   Mental Health For All. मनआरोग्यवृद्धीच्या ह्या नव्या सामूहिक प्रयोगामध्ये तुम्हा सर्वांचे मनःपूर्वक स्वागत आहे.

मग येतायना ह्या उत्सवी मेजवानीसाठी?

लक्षात ठेवा नऊ आणि दहा डिसेंबर.

मुक्काम श्रीस्थानक ठाणे!

ज्येष्ठनागरिकांसाठी मनमेंदूआरोग्याचे नवे दिन-सुविधा केंद्र

इन्स्टिटयूट सायकॉलॉजिकल हेल्थ अर्थात आय.पी.एच. ही संस्था गेली अठ्ठावीस वर्षे मानसिक आरोग्याच्या क्षेत्रामध्ये कार्यरत आहे. महाराष्ट्र शासनाचा सार्वजनिक आरोग्य विभाग पुरस्कृत आणि आय.पी.एच. व शासकीय मनोरुग्णालय ठाणे ह्यांच्या संयुक्त विद्यमाने ठाण्यामध्ये, ज्येष्ठ नागरिकांसाठी एक अपूर्व सुविधाकेंद्र आकार घेत आहे.

मनोरुग्णालयालगतच्या सप्तसोपान पुनर्वसन केंद्रामध्ये, सोमवार ते शुक्रवार रोज सकाळी १०.३० ते सायंकाळी ६ ह्या वेळामध्ये सुरु होणारा हा उपक्रम अनेक बाजूंनी वैशिष्ट्यपूर्ण ठरणार आहे.

• ज्येष्ठत्वाकडे झुकणाऱ्या नागरिकांच्या शारीरिक स्वास्थ्याची काळजी घेण्यासाठी आज जितक्या सोयी उपलब्ध आहेत त्या प्रमाणामध्ये, ‘मन’ (विचार, भावना, वर्तन) आणि ‘मेंदू’ (स्मृती, प्रेरणा, हालचाल नियमन) ह्या क्षेत्रातील सोयी काहीशा अपुऱ्या असल्याचे जाणवतो.
• आय.पी.एच. संस्था नेमक्या ह्याच क्षेत्रामध्ये कार्यरत असल्याने ह्या दिनसुविधा केंद्राच्या केंद्रस्थानी असेल ‘मनाचा तोल आणि मेंदूचे मोल’
• अत्यंत शांत आणि निसर्गरम्य वातावरणामध्ये हे केंद्र आहे. आणि तरीही शहराच्या मध्यवर्ती भागापासून जवळच आहे.
• येथे येणाऱ्या ज्येष्ठ नागरिकांसाठी नियमितपणे मिळणाऱ्या सुविधा अशा असतील.
  • नियमित योगाभ्यास प्रशिक्षण
  • ‘स्मृतीतेज’ कायम राखण्यासाठी दैनंदिन उपक्रम.
  • मेंदूचे आदेश आणि शरीराची हालचाल ह्यात सूसूत्रता आणण्याचे खेळ/व्यायाम
  • भावनिक तणाव /नातेसंबंध कसे राखावे ह्या विषयावर नियमित वैयक्तीक आणि गट मार्गदर्शन.
  • संगीताच्या माध्यमातून भावनांवर नियमन साधण्याचे उपक्रम
  • दृकश्राव्य माध्यमांचा वापर करून नियमितपणे चालणाऱ्या संवादचर्चा. ज्येष्ठांना उपयुक्त ठरेल असे मराठी आणि इंग्रजीतील अडीज हजाराहून अधिक पुस्तकांचे खुले संदर्भ ग्रंथालय
  • मेंदू आणि मनाच्या विविध त्रासांबद्दलचे तज्ञ् मार्गदर्शन गरजेप्रमाणे उपलब्ध असेलच.

ह्या दिनसुविधा केंद्राच्या माध्यमातून काही उपक्रम नियमितपणे चालवण्यात येणार आहेत.

• महिन्याच्या एका शनीवारी ‘साप्तसोपान’ कट्टा’ समाजातील कोणत्याही क्षेत्रामध्ये भरीव योगदान देणाऱ्या ज्येष्ठ नागरिकांसोबत गप्पा.
• महिन्याच्या एका संध्याकाळी ‘मनतरंग’ फिल्म क्लब’ लघुपट आणि पूर्णवेळ चित्रपटांच्या माध्यमातून ज्ञानरंजन.
• हे सारे उपक्रम ज्येष्ठ नागरिकांच्या सर्व कुटुंबीयांनाही खुले!
• प्रत्येक सहा महिन्यांच्या कालावधीनंतर ज्येष्ठ नागरिकांसाठी ‘स्मृती तपासणी शिबीर’ (Memory Camp).
• दर तीन महिन्याला एक ‘स्मृती तेज’ शिबीर.
• एल्झहायमर, डिमेंशिया ह्या आजारावरचे कुटुंबीयांचे प्रशिक्षण कार्यक्रम.
• ‘निरामय वार्ध्यक्य’ अर्थात Healthy Aging ह्या विषयावरच्या नियमित कार्यशाळा.
• कोणत्याही खास कार्यक्रमानंतर केंद्र ते तीन हात नाका अशी निशुल्क वाहनव्यवस्था.

ह्या दिनसुविधा केंद्राची आखणी आणि कार्यवाही होणार आहे मनमेंदू आरोग्याच्या क्षेत्रात कार्यरत अशा तज्ञांकडून.  ज्येष्ठ मानसशास्त्रज्ञ डॉ. शुभा थत्ते ह्यांनी ‘सुदृढ वार्धक्य’ ह्या विषयावर जगमान्य संशोधन केले असून त्या स्वतः अशा निरोगी दिनक्रमाचे एक उदाहरण आहेत. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली मनोविकारतज्ञ् डॉ. अनघा वझे, ज्येष्ठ मानसमेंदूशास्त्रज्ञ (Neuropsychologist) सिद्दिका पंजवानी तसेच तरुण मानसशास्त्रज्ञ उर्वी कर्णिक, तन्वी डिंगणकर असे तज्ञ् एकत्र आले आहेत. मनोविकासतज्ञ डॉ. आनंद नाडकर्णी ह्या प्रकल्पाचे संवर्धक असतील. ह्या उपक्रमाचे उद्घाटन होत आहे शनिवार दिनांक ११ नोव्हेंबर, सायंकाळी.

पैसा किती मोठ्ठा? (लेखांक चौथा) : ‘मौल्यवान’ अनुभव कशाला म्हणायचं?

माझ्या ओळखीच्या एका कुटुंबाने काही वर्षापूर्वी ‘मराठी’ लग्नसोहोळा साजरा केला. नऊवारी साड्या, नथी इत्यादी परंपरागत दागीने ह्यावर जोरदार खर्च केलाच पण ‘हत्तीवरून साखर वाटणे’ ह्यासारख्या गोष्टी, एक नव्हे तर चार हत्ती झुलत ठेवून केल्या . . . पुरुषमंडळींचे वेश तर पेशवाई होतेच पण कट्यार-तलवारीपासून शस्त्रेही होती . . . आमच्यासारखे काही पाहुणे, बापुड्या एकविसाव्या शतकातले कपडे घालून हा सोहळा ‘अनुभवत’ होते . . . वधुवरांवर सोने-चांदीच्या फुलांचा वर्षाव झाला . . . अस्सल मराठमोळ्या पकवान्नाचे जेवण झाले . . . हा सारा थाटमाट जमवण्यासाठी काय बरं बजेट लागले असेल, ह्याबद्दल आमचे (गेल्या शतकातले) मध्यमवर्गीय हिशोब कधीचेच तोटके पडलेले. कार्य संपन्न झाल्यावर वरमाय म्हणाली, “ज्याज्या कुणी हे लग्न अनुभवलं . . . विसरणार नाही कधी आयुष्यात . . .”

“पण पैशाची केवढी उधळपट्टी” एक दबला सूर आला . . . “

“हे बघा . . . Exclusive आणि Rich अनुभव घ्यायचा तर तो पैसे मोजल्याशिवाय येतो का? . . . आणि अनुभवासाठी पैसा खर्च झाला तर तो कारणी लागला . . .  करायचा काय त्याला साठवून ठेवून” खाल्ल्या मेजवानीला जागून तो दबका सूर शांत झाला.

लग्न कसे साजरे करावे आणि त्यासाठी किती पैसे खर्च करावे ह्या ‘खाजगी’ प्रश्नात न जाता मला त्या वरमाईने केलेल्या विधानाकडे यायचे आहे . . . पैसे मोजल्याशिवाय खास, संपन्न, सौदर्यपूर्ण अनुभव येतच नाही ही विचारधारा अनेकांच्या मनात असते.

पैशाचे वैभव जिथे जिथे प्रकर्षाने दिसते ते अनुभव लक्षात रहातात हे खरं परंतु पैसे खर्च केल्यामुळेच तो अनुभव मौल्यवान झाला हा हेका आणि ठेका कितपत वास्तववादी?

माझ्या मोठ्या भावाचे लग्न झाले तो अनुभव अजून माझ्या स्मरणात ताजा आहे. आमच्या घरी लग्नाची तयारी आणि लगबग सुरु होतच होती तर बातमी आली की माझ्या भावी वहिनीच्या वडलांना हार्ट अटॅक आला आहे आणि ते अतिदक्षता विभागात आहेत. उत्साहाची जागा चिंतेने घेतली. दोन दिवस उलटले. त्यांची परिस्थिती स्थिर पण जोखमीची होती . . . भाऊ रहायचा अमेरिकेत. तो रजा घेऊन आलेला . . . समजा काही वाईट घटना घडली तर लागलीच विवाहसोहळा कसा करता येईल? . . .  दोन्ही बाजूच्या लोकांनी निर्णय घेतला की पुढच्या छत्तीस तासामध्ये छोट्याशा समारंभात लग्न करायचे. माझ्या वडिलांनी तयारीचा भार उचलला . . .  त्या वेळी बृह्दकुटुंबातील विविध पिढ्यांची मंडळी सहकार्याला तयार झाली. एका आत्याच्या ऎसपैस दिवाणखान्याचा आम्ही ‘लग्नाचा हॉल’ केला . . .  सर्व भावंडानीच सजावट केली . . . कुटुंबातल्या प्रत्येक चुलत-आते-मामे भावंडानी आणि त्यांच्या आईवडलांनी ह्या लग्नात  आपापला सहभाग दिला . . . “एकंदर परिस्थिती गंभीर असली तरी प्रत्यक्ष समारंभावर त्याचे सावट न पाडण्याचा आपण प्रयत्न करू . . . ” माझे वडील म्हणाले. आणि झालेही तसेच . . . संपूर्ण बृहतकुटुंबाने अत्यंत आनंदाने तो ‘घरगुती’ समारंभ संपन्न केला . . . . नुसता ‘पार पाडला’ असे नाही. त्यानंतरच्या काळात वहिनीच्या वडिलांची प्रकृती सुधारली हा बोनसच मिळाला.

हा लग्नसमारंभसुध्दा ‘मौल्यवान’ म्हणून माझ्या लक्षात राहिला आहे. खरे तर त्यात थाटमाट आणि खर्च तुलनेने शून्य होता . . . म्हणजेच अनुभवाचे मोल करावे कसे?

कल्पना करा . . . लडाखमधली हिमालयाच्या कुशीतली एक रात्र. आकाश असे ताऱ्यांच्या गुच्छांनी फुललेले . . . वाटतंय की हात उंच करावे आणि तारे खुडावे . . . जगाच्या गच्चीत पहुडलो आहोत आपण असा अनुभव . . . शांततेचा अनाहत स्वर . . .

हा अनुभव घेणाऱ्या दोन व्यक्ती . . . एक आहे पंचतारांकित टेन्ट हॉलीडे रिझॉर्टमध्ये  . . . दुसरा आहे एक बायकर . . . तो खेड्यामध्ये एका घरी उतरला आहे . . .  स्लिपींग बॅग उघडत आहे.

सुविधा आणि आरामाच्या दृष्टीने विचार केला तर पहिला अनुभव अधिक ‘रॉयल’ असेल . . . पण अनुभव ग्रहण करण्याची व्यक्तीची क्षमता अधिक महत्वाची की भोवतालची राजेशाही सोय? . . .

थोडा विचार केला तर जाणवेल की अनुभव ग्रहण करण्याची संवेदनशीलता आणि अनुभवाची संख्या, व्याप्ती, विविधता ह्यांचा परस्परसंबंध आहे . . . केल्याने देशाटन, पंडितमैत्री, सभेत संचार . . . ह्यामुळे मनुजांची ग्रहणशक्ती वाढावी . . . त्यातूनच ‘शहाणपण’ येते असे म्हणतात . . . अनुभवामध्ये असलेले शहाणपण शोधण्यासाठी ग्रहणशक्ती विकसित करावी लागते . . . कलांच्या संदर्भात आपण ह्या कौशल्याला ‘दर्दी रसिकता’ म्हणतो. ह्या मानसिक प्रक्रियेचा आणि आपण किती पैसे खर्च केले (हा अनुभव घेण्यास) ह्याचे नाते बेताचेच आहे.

परंतु ‘मार्केट’ वाली संस्कृती आपल्याला सांगते की जितका महागडा अनुभव तितका तो जास्त ग्रेट . . . नव्या हाऊसिंग स्कीमच्या जाहिराती बघा . . . ते अनुभव विकतात . . . चारचाकीचे नवे मॉडेल्ही ‘अनुभव’ देते . . . सूटिंग-शर्टींगही complete man झाल्याचा ‘अनुभव’ देते. हॉस्पीटल्सही (जाहिरातीमध्ये) आरामदायक उपचारांचा ‘अनुभव’ देतात.

पूर्वी ‘मालकी’ ह्या भावनेला प्राधान्य होते. अलीकडे तो मागे पडत चालले आहे. चलती होत आहे ‘अनुभव’ विकण्याची . . . शहरातल्या उपहारगृहांमधली अंतर्गत रचना म्हणजे ‘Ambience’ पहा . . . पैसे फक्त खाण्याचे नसतात तर अनुभवण्याचे असतात. उपयुक्तता मागे पडली तरी चालेल पण ‘Divine Shopping experience of this decade’ अनुभवायला हवा.

‘जितके पैसे जास्त तितका अनुभव श्रेष्ठ’ ही विचारधारा रुजू लागली की, ‘अरे, इतके स्वस्त कसं मिळतंय . . .  दर्जा तर बरा आहे ना . . . ‘ असा संशय येऊ लागतो . . .

होताहोता आपण साऱ्यांनी अनुभव कसा आणि कोणत्या पध्दतीने घ्यायचा हे सुध्दा अनुभव विकणारे अनुभवी विक्रेतेच सांगायला लागतात . . . ह्यापलीकडे दुसरा अनुभव असणारच नाही असा दावा करत हळूच किंमतीची चिठी वाढवून ठेवतात.

काही विक्रेते ‘वेगळा अनुभव’ म्हणून विकतात. काही जण आपल्याला आनंददायक अनुभवाची आसक्ती निर्माण करून पुनपुन्हा यायला लावतात . . . दोन्हीकडे पैसे मोजणारे आपण . . . अनुभवाला सामोरे जाऊन त्यातील पदर, छटा शोधण्याचे आपले स्वातंत्र्य तर आपण संकुचित करत नाही आहोत?

सिंधुदुर्गमधल्या एका परंपरागत खानावळीत बसून मासळीचे ताट समोर आले आहे आणि पंचतारांकित ‘कोकण कॅफे’ मध्ये आपण मत्स्यास्वाद घेत आहोत . . . मी ‘अनुभव’ म्हणून दोन्ही enjoy करेन पण . . . दोन्ही अनुभवांची प्रतवारी करणार नाही. उच्चनीचता जोखणार नाही . . . मुख्य म्हणजे असे करताना पैसे हा निकष लावणार नाही. . .

‘कसली ती खेडवळ, भिकारडी खानावळ’ असे म्हणणे आणि ‘फक्त पैशाचा चुराडा हो . . . मासे काय शेवटी सगळीकडे तसेच’ असे विधान . . . दोन्ही Judgemental statements.

अनुभवांवर लेबले न लावता ते अनुभवावे . . .  किंमतीचे लेबल हे त्यातले एक.

शहाणपणाच्या व्याख्या काळाप्रमाणे बदलतात. प्राचीन काळी ज्या लोकांचे धर्मग्रंथ पाठ असायचे ते ज्ञानी होते. पुढे ज्यांच्याकडे माहितीचे भांडार जास्त तो शहाणा म्हटला जाऊ लागला. आताच्या काळात ‘अनुभवाची समृध्दी’ हे शहाणपणाचे सूत्र मानले जाऊ लागले . . . ह्या सूत्राभोवती पैशाची बंधने घट्ट करत हाच एक ‘प्रॉडक्ट आहे आणि आमच्यासारखा विक्रेता तुम्हाला मिळणारच नाही असा दावा लोक करू लागले आहेत.

आपलेच पैसे मोजून अनुभव विकत घेताना . . . तो बोथट तर होत नाही ना हा विचार आपण करायचा.

अनुभवाचे सौंदर्य नेमके कशात आहे आणि तो ग्रहण करणारी संवेदनशीलता कशी वाढवायची ह्यावर आपण स्वतःचे प्रशिक्षण करणार असू तर पैशाचा वापरही विवेकाने होईल. . . . आणि मुख्य म्हणजे ‘मखर आणि मुर्ती’ ह्यात गल्लत होणार नाही.

 

पैसा किती मोठ्ठा? (लेखांक तिसरा) : ही निकामी आढयता का?

माझ्या माहितीमधले एक सद्गृहस्थ आहेत. ते जन्मले आणि वाढले मुंबईच्या पश्चिम उपनगरातील एका चाळीमध्ये. त्या काळातले मध्यमवर्गीय ब्राह्मण कुटुंब…. हे तपशील फक्त जीवनशैली दर्शवण्यासाठी . . . ह्यांचे शिक्षण झाले, नोकरी केली . . . जीवनशैली मूळचीच. काही बदल काळाप्रमाणे. मिळालेला प्रत्येक पैसा वाचवला आणि गुंतवला. निवृत्तीनंतर आज एकूण तीन उत्तम रहात्या जागा, अनेक शेयर्स आणि एफड्या (एफडी म्हणजे Fixed Deposits चे हे मराठी बहुवचन) . . . थोडक्यात परिस्थिती छान . . . जुन्या चाळीतली भाड्याची जागा वडलांनंतर ह्यांच्या नावावर . . . भाडे रुपये साठ दर महिन्याला. ह्यांनी ती खोली विकली . . . असेल पंचवीसतीस लाखाला. त्यांच्या कुटुंबात दोन बहिणी, एकुलत्या एक सख्ख्या चुलतभावाचा काहीसा अकाली मृत्यू झालेला . . . अशा परिस्थितीमध्ये ह्या गृहस्थांनी इतर तीन भावंडांना काही पैसे द्यावे . . . स्वखुशीने द्यावे अशी त्यांची अपेक्षा होती . . . पण प्रत्यक्षामध्ये त्यांना व्यवहार झालेलाही अपरोक्षच कळला . . .

आपण ह्या गृहस्थांना श्रीयुत एबीसी म्हणूयात. एबीसीना जेव्हा विचारण्यात आले की त्यांनी एकट्याकडेच ते पैसे का ठेवले तेव्हा एबीसीनी वेगवेगळ्या पद्धतीने ह्या पैशावर ‘माझीच मालकी कशी योग्य’ यावर स्वतःची बाजू मांडली. एबीसींच्या हातात आलेला हा पैसे स्वकर्तृत्वाचा नव्हता. त्यामुळे त्यांनी दाखला दिला व वडिलोपार्जित जागेचा . . . एकमेव वारस असल्याचा; वडिल गेल्यापासून भाड्याची पावती त्यांच्या नावावरच कशी वगैरे . . . वगैरे . . . आणि बंद जागेचा ‘मेंटेनन्स’ त्यांनीच इतकी वर्षे कसा केला हे सुध्दा सांगितले.

‘स्वकष्टार्जित’ मालमत्तेबद्दल ते म्हणाले, ‘निखालस माझीच’ . . . खरे म्हणजे त्यांची जीवनशैली काटकसरीची ठेवण्यात त्यांच्या आईवडलांचा किती मोठा वाटा. त्यांच्या स्वभावासकट त्यांना स्वीकारणाऱ्या पत्नीचा किती मोठा सहभाग . . . ते ज्या कंपनीत नोकरीला होते ती कंपनी भरभराटीला आणणाऱ्या कंपनीच्या मॅनेजमेंटचे कर्तृत्व मोठे की ह्या मध्यलयीतील मॅनेजरचे? . . . आणि एबीसीना ज्या सर्व शिक्षकांनी शिकवले त्यांचे श्रेय? . . . त्यांना योग्य मार्गदर्शन करणारे वरीष्ठ मिळाले त्यांचा वाटा? . . . .

म्हणजे जिथे हवे तिथे म्हणायचे ‘मी मिळवलेला पैसा’ आणि जिथे हवे तिथे द्यायचा ‘वारसाहक्क’!

मला खरं सांगा, आपल्यापैकी कोणीतरी असे म्हणू शकतो का की ‘फक्त माझ्या कर्तृत्वावर मी माझा पैसा मिळवला आहे.’ एबीसी जेव्हा घरात लहानाचे मोठे होत होते तेव्हा त्यांच्या शारीरिक नसेल पण भावनिक विकासामध्ये दोन्ही बहिणींचा वाटा होता. एकुलता एक भाऊ म्हणून त्या दोघींनी ह्यांच्यावर सतत मायेची पाखर घातली . . . म्हणजे माणूस जेव्हा कृतज्ञतेला पारखा होतो तेव्हाच म्हणू शकतो . . . मी . . . मी . . . मी कमावलंय आणि राखलाय पैसा . . . एबीसींच्या गुंतवणुकीला फळ मिळाले तर ते म्हणणार माझे मार्केटचे चाणाक्ष निरीक्षण. आणि पैसे बुडाले तर मार्केट किंवा दैवाच्या नावावर बिल फेडायचे.

पैसा कमावणे, राखणे, गुंतवणे ह्या वरवर पहाताना जरी वैयक्तिक मालकीच्या गोष्टी वाटल्या (आणि कधीकधी त्या कायद्याने व्यक्तीगत मालकीच्या असल्या) तरीही पैशाच्या संपूर्ण प्रक्रियेमध्ये फक्त एकच व्यक्ती आणि तिचे कर्तृत्व असते का? . . . माझ्याकडे खूप पैसे आहेत ह्याचा वाजवी अभिमान असावा पण आत्मकेंद्रित आढयता असावी का? . . .

‘कमावलेला पैसा फक्त माझा’ ही मानसिकताच, अविवेकी निर्णय घेऊन पैसे गमावण्यामागे आणि मिरवण्यामागेही नसते का? . . . “मी कमावतो आहे . . . मी ठरवणार कसा खर्च करणार” . . . ही भूमिका तर्क आणि वास्तव ह्या दोन्हीवर तपासून पहायला नको का?

आज समजा मी एका पेशंटचे काऊन्सेलिंग करून त्याला औषध दिले आणि त्याने ‘मला माझी’ फी दिली तरी . . . मी जे ज्ञान वापरले त्यात मानसशास्त्रज्ञ, संशोधक, माझे शिक्षक, ह्याआधीचे पेशंट्स ह्या साऱ्यांचा वाटा नव्हता का? . . . ह्या साखळीतला ‘त्याच्यासाठी’ शेवटचा म्हणून त्याने ‘मला’ पैसे दिले. हे ओळखले तर पैसे स्वीकारताना नम्रता येईल. आणि ती खर्च करतानाही वास्तवाचे बोट सुटणार नाही.

माझा एक ‘बिझी डॉक्टरमित्र आहे. दिवसाला दिडशे पेशंट्सची ‘ओपीडी काढतो.’ . . . दहा-बारा वर्षाच्या प्रॅक्टिसमध्ये तीन मजली अद्ययावत हॉस्पीटल बांधले आहे. . . ‘माझे’ हॉस्पीटल, ‘माझा बंगला असे मिरवत होता . . . हॉस्पिटलची सारी व्यवस्था त्याची पत्नी पहात होती.  . . घरातले सारे त्याची आई पहात होती. . . सलग चौदा तासाची ओपीडी पहाताना ह्याला दर दोन तासाला उत्तम खाणे मिळत होते . . . रात्री अकराला थकून आल्यावर मायेचे स्वागत होत होतं . . . . लौकीक अर्थाने त्याची आई आणि पत्नी शिकलेल्या नाहीत. ‘स्वतः’ पैसे कमावत नाहीत . . . पण त्यांच्या हातभाराची भावनाच ह्याच्या ‘मी’ मध्ये दडपलेली . . .

मुंबईकर चाकरमान्याला घरगुती जेवण मिळायचे तर मध्ये कशी आठ-दहा डबावाल्यांची साखळी असते तसे हे आहे . . . रोज जेवताना ‘अन्नदाता, अन्नभोक्ता’ यांचे सोबत ह्या ‘अन्नदूता’चा समावेशही प्रार्थनेत करायला नको का? . . . पैसाच कशाला कोणतीही वस्तु जेव्हा आपण विकत घेतो तेव्हा त्यामागे किती जणांचे हात असतात हे लक्षात घेणे महत्वाचे आहे.

आता तुम्हीही विचाराल ह्या भूमिकेचे महत्व काय? . . . कारण व्यक्तीने मिळवलेला पैसा, दाखवलेले कर्तृत्व, निर्माण केलेली वस्तु अथवा साधन ह्या प्रक्रियेमध्ये अनेकांचा असलेला सहभाग ‘परस्परावलंबन’ हे महत्वाचे जीवनमूल्य सांगतो म्हणून. ह्या मूल्याचा आदर केला तर माणूस ‘स्वतःच्या’ पैशाचा संयमाने उपभोग घेईल, कुटुंबाच्या भविष्यासाठी गुंतवणुक करेल पण समाजातील इतरांच्या भल्यासाठीसुद्धा हे धन वापरण्याचा विचार ‘स्वतःहून’ करेल. पैशाच्या गुंतवणुकीकडे पहातानाच दोन कप्पे करेल . . . एक स्वतः आणि कुटुंबासाठी तर दुसरा समाजासाठी.

ज्याच्याकडे बख्खळ पैसे आहेत त्यानेच समाजाचा विचार करायचा असे नाही. मला असा अनुभव आला आहे की ‘परस्परावलंबन’ राखणारी वृत्ती आणि उपलब्ध पैसा ह्यांचा संबंध असतोच असे नाही. आमच्या आयपीएच मानसिक आरोग्य संस्थेला एका कंपनीने भक्कम देणगी दिली. त्या कंपनीच्या प्रवर्तकांना मी आभाराचे पत्र लिहिले. त्यांनी जे उत्तर लिहिले त्यातली एक ओळ अशी, “तुम्ही जरी आमच्याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त केली असली तरी हा निधी निर्माण करणाऱ्या आमच्या सहाशे सहकाऱ्यांपर्यंत तुमच्या सदिच्छा पोहोचवणे हे आम्ही आमचे कर्तव्य समजतो.” ह्यालाच म्हणायचे ‘यज्ञवृत्ती.’

यज्ञार्थ आचरी कर्म, अर्जुना मुक्त संग तू. (गीताई अध्याय ३:९)

व्यक्तिगत स्वार्थ हेच ज्याचे प्रयोजन अशा कर्मापासून ‘यज्ञार्थ कर्म’ हा स्वतंत्र गट कल्पिला आहे. अशा कर्मामध्ये परस्परावलंबनाचा आदर असतो, एकहाती मालकीची मग्रुरी नसते, स्वतःबरोबर सर्व संबंधित इतरांच्या सौख्याची योजना असते आणि तरीही फुशारकी मारण्याची आणि मिरवण्याची वृत्ती नसते. ‘मुक्तसंग’ म्हणजे मालकी मिरवण्याचा आसक्तीपासून जो मुक्त झाला आहे तो.

व्यवहारामध्ये आपण अशी माणसे पहातो जी त्यांनी ‘स्वतः’ कमावलेल्या पैशाबद्दल, तो पैसा कुठे आणि कसा साठवला, गुंतवला आहे ह्याबद्दल जवळच्या कुटुंबीयांनाही संपूर्णपणे अंधारात ठेवतात. संकुचित ‘मी’ चे हे एक रूप . . . गेली पंचवीस वर्षे माझ्याकडे येणारे आणि आता पंचाहत्तरी पार केलेले माझे एक ज्येष्ठ पेशंट आहेत . . . ते मला प्रत्येक फॉलोअप व्हिजिटला त्यांच्या एकूण मालमत्तेच्या लेटेस्ट फिगर्स ऐकवतात. . . त्यांचे पैसे आणि त्यांनी त्यांच्या मुलांचे गुंतवलेले पैसे ह्याची किंमत आता अनेक कोटी रुपयांची आहे . . . मी एकदा हळुवारपणे त्यांना गरजू लोकांना करायच्या मदतीबद्दल विचारले. “इतक्या कष्टाने मिळवलेला पैसा मी कुटुंबाबाहेर कशाला देऊ . . . द्यायचा तर फक्त रक्ताच्या नात्याच्या माझ्या नातवा-पणतवंडांना देईन . . . ” ते म्हणाले.

मी म्हणालो, “तुम्ही अतिशय कष्टाने पैसे मिळवले हे मान्य आणि ते कसे वाटायचे हा तुमचा हक्क (आणि हट्ट) हेही मान्य पण परिश्रमपूर्वक मिळालेला पैसा असल्यामुळेच हा हक्क तुम्हाला मिळाला असे म्हणाल तर मग . . . ज्यांना पैसा आयता मिळेल त्यांनी तो कसाही उडवला तरी चालेल असाही अर्थ निघतो . . . समजा पुढच्या पिढीने तुमच्या ‘परिश्रमपूर्वक’ मिळवलेल्या पैशाचा आदर तुम्हाला हवा तसा नाही ठेवला तर . . . आणि तेव्हा तुम्ही कुठे असणार ह्या जगात?”

आता हे गृहस्थ विचारात पडले. जोवर आपण जिवंत आहोत तोवरच ‘मालकीचा हट्ट’ सुरु रहाणार हे त्यांना कळले. परिश्रमपूर्वक मिळवलेल्या पैशामुळे आपला मालकी अग्रहक्क अधिकच तेजाळतो असे अनेकांना वाटते ते किती वास्तववादी आहे ? . . . ‘परिश्रम करणे’ ही काही स्पेशल गोष्ट आहे का? . . . आणि परिश्रम किंवा कष्ट ह्याबरोबर smart work जास्त महत्वाचे नाही का? . . . ‘कष्टाने पै पै जोडून’ हे जर एखाद्या अंगमेहनत करणाऱ्याने म्हटले तर जास्त वास्तववादी ठरेल पण अनेकदा वर्षानुवर्षे गाड्या- एसी ऑफिसेस वापरणारे ‘निढळाचा घाम गाळण्याची’ उदाहरणे देतात तेव्हा गंमत वाटते.

कष्ट आणि परिश्रमामध्ये काही लोक आपल्या प्रचंड वैचारीक, बौध्दिक कष्टांचा उल्लेख करतात . . . त्यांनी हे सारे फक्त पैशासाठीच केले आहे की त्यांच्या ध्येयपूर्तीसाठी? . . . असे विचारले की काही जण बॅकफूटवर जातात. कोणतेही काम स्वतःच्या सर्व शक्ती पणाला लावून करणे हा खरे तर जीवनमूल्याचा भाग असायला नको का? पैसा आणि परिश्रम ह्यांचे सरळसोट समीकरण बनवणारे आपापल्या कामातील आनंदापासून स्वतःला पारखे तर करत नाहीत?

काही जण आढयतेसाठी, ‘सचोटी’ने कमावलेला पैसा असे सारखे ऐकवतात. सचोटीच्या मार्गाने पैसा मिळवण्याचा पर्याय त्यांनी स्वतः स्वीकारलेला असेल तर त्यात स्वतःला विशेष मानायची काही गरज आहे का? आपण जगापेक्षा जास्त नैतिक आहोत असे स्वतःलाच सांगितल्यामुळे आपला रथ काय भुईवरून दोन अंगुळे वर चालणार आहे?

कमावलेल्या पैशावर स्वतःचे ‘स्वत्व’ तोलणे ह्यातून आढयता निर्माण होते . . . ह्या गटातली मंडळी अनेकदा आढयतेचा एक आविष्कार म्हणून देणग्या देतात, दानधर्म करतात . . . प्रत्येक ठिकाणी आपले नाव होईल असेही पहातात. . . . ही काही खरी ‘यज्ञवृत्ती’ नसते.  . . पैसे देऊन प्रसिध्दी वसूल करण्यासाठी काही जण इतरांना आर्थिक मदत देतात.

ज्याच्याकडे पैसा जास्त त्याला प्रतिष्ठा जास्त . . . ह्या धारणेला सर्वसाधारण समाजाने अर्धवट आंधळेपणी स्वीकारले आहे. त्यामुळेच पैशाची श्रीमंती आणि सामाजिक प्रतिष्ठा ह्यामध्ये नातेसंबंध निर्माण झाला आहे. उत्तम ज्ञान, कौशल्य, गुण असणाऱ्यांनाही आपण प्रतिष्ठा देतो; नाही असे नाही . . . पैसे नसणाऱ्या संन्याशालाही देतो. पण तरीही ‘पैसा = प्रतिष्ठा’ ह्या समीकरणामुळे पैशाने श्रीमंत असणाऱ्यांना अहंकाराची एक संधी मिळते.

म्हणजेच, पैशाची ‘वैयक्तीक’ मालकी ही गोष्ट Exclusive, Permanent नाही हे लक्षात घेतले की मर्यादा कळेल. मर्यादा कळली तर नम्रतेकडे जाण्याची वाट सापडू शकेल.

आरती प्रभुंची एक कविता आहे,

ही निकामी आढयता का?

दाद द्या अन शुध्द व्हा.

मैफलीमध्ये बसलेल्या सर्व stiff upper neck श्रोते-प्रेक्षक ह्यांच्यासाठी ह्या ओळी आहेत. ‘मी मी’ पणा सोडा आणि अनुभव घ्या मोकळ्या मानाने . . .

मैफलीची साथ आम्हा दैवयोगे लाभली

न्या तुम्ही गाणे घराला, फुल किंवा पाकळी

गाणे अनुभवण्याऐवजी लोक महाग तिकिटाच्या पहिल्या रांगेत बसूनच मैफिलीचे सार्थक झाल्यासारखे वागतात. . . . असे लोक काय नेणार स्वरांची फुले आणि लयीच्या पाकळ्या!

दाद देणे हेही गाण्याहूनि आहे दुर्धर

गुंफणे गजरे दवांचे, आणि वायूचे घट

पैशाची आढयता आली की अनुभवाची तरलता गेली. कवी आपल्याला सांगतोय अरे माणसा मोकळा हो . . . . अंगावरच्या दागिन्यांवरून, सोन्याच्या चैनींवरुन, मणामणाच्या अंगठ्यांवरून स्वतःला नको तोलूमापूस . . . सूरांपुढे नम्र होऊन दाद दे . . . त्या अनुभवातली अमूर्त गोडी अनुभव . . . दवबिंदुचे गजरे आणि वायुंचे घोटीव घट . . . अमूर्तालाही क्षणभर दिठीमध्ये पकडता आले तरी चालेल . . . त्यामुळे पुढचा क्षण प्रसन्न होईल .. .  दंवबिंदुही नष्ट होणार . . . वाराही ओलांडून जाणार पण मनामध्ये तरीही गजऱ्याचा सुवास आणि घटाचा घाट . . . अजूनही सापडेल की तुला.

पैशाच्या श्रीमंतीच्या मग्रुरीमध्ये सारेच अनुभव पैशामध्ये मोजले जातात . . . हळूहळू माणसे, नाती . . . आणि अगदी स्वतःचे असणे देखील . . .

त्यातून बाहेर पडणे म्हणजे ‘शुध्द’ होणे.

त्यालाच गीताई म्हणते ‘मुक्त संग’!