पुरोगामी ते विश्वगामी ….सुखन, ओम भुतकर

आपल्या महाराष्ट्रातल्या आपल्या पुण्यामधल्या तरुण मंडळींच्या एखाद्या धमाल आयडियेची भरली-भारली वर्णने आपल्याला अमेरिका आणि दुबईमधल्या मैत्रिणींकडून ऐकायला मिळावी ही खूपच लाजिरवाणी गोष्ट…. ‘सुखन म्हणजे काव्य, सुखन म्हणजे साहित्यातली अर्थपूर्ण भाषा…. प्रतिभाशाली शब्द …

अर्थात उर्दुचा गंध नसल्यामुळे मी अर्थ केला होता की हे अर्थातच सुखद भावना आणि सुखद अनुभव असे कशी असावे …. म्हणून तात्काळ गुगलमैय्याद्वारे चित्रफिती पाहिल्या. तेवढ्यात अमेरिकेतल्या मित्राने आगामी कार्यक्रमाचे पोस्टर पाठवलं … उर्दु   भाषा, साहित्य, शायरी, गझल, कव्वाली ह्यातील सौंदर्य आपल्या समोर आस्वादक पद्धतीने मांडणारी मैफल…. तीन तास प्रेक्षक श्रोत्यांबरोबर केला एकत्र प्रवास, ह्या साऱ्या कलाकारांनी केलेला.

१० ऑगस्ट २०१९ च्या रात्री दादरच्या शिवाजीमंदीरातल्या प्रयोगाच्या जागा त्याच क्षणी नक्की करून टाकल्या. जेमतेम पाऊस पण पूर्ण कोलमडलेला ट्रॅफिक ह्यातून नाट्यगृहाच्या दाराशी पोहोचलो तर तरुणाईची तुफान गर्दी…. त्यातून वाट काढत स्थानापन्न होतोय् तर पडदा वर गेलाच …. आणि नाट्यगृहातून टाळ्या, शिट्ट्या , आवाजाचा जोरदार धमाका.  मी असे थिरकते वातावरण पाश्चात्य संगीताच्या मैफिलींमध्ये पाहिले आहे. .. पण शिवाजीमंदीराला ही अशी धमाल नवी असावी.

रंगमंचावर गायक ,वादक आणि निवेदक असे सारे फनकार ! फन म्हणजे उर्दुमध्ये फणा (नागाचा) आणि हुन्नर, कलाकौशल्य असा दुसरा अर्थ…. हे ज्ञानही  कार्यक्रमा दरम्यानच मिळालेले. केसं पुरेसे विस्कटलेला  ओम (भूतकर )अस्खलीत उर्दु जबानमध्ये कार्यक्रमाला सुरवात करतो….

पुण्यातल्या वेगवेगळ्या पेठांमध्ये रहाणारे हे सारे कलाकार सुमारे तीन वर्षांपूर्वी एकत्र आले.  यंदाच्या १३ ऑक्टोबरला त्यांना भेटून तीन वर्षे होतील.   साऱ्यांना जोडणारा धागा होता उर्दु भाषा…. आपण सगळ्या भारतीय भाषांकडे जितक्या सहिष्णुतेने पहातो तितक्या उदार हृदयाने  ह्या भाषेकडे पहात नाही.  कारण आपण ह्या भाषेवर ‘पाकिस्तानची भाषा ‘ असा शिक्का मारलेला असतो. सुखनमधल्या एका गाण्यात म्हटलेच आहे की पाकिस्तानमध्ये आणि भारतामध्ये काय पानगळ वेगळ्या प्रकारे होते की डोळ्यातलं पाणी वेगवेगळ्या प्रसंगांमध्ये येते… पण नाही आपण भाषेवर शिक्का मारून मोकळे होतो.  पाकिस्तानचा शिक्का नसेल तर ‘मुसलमानांची’ भाषा असा शिक्का असतोच.  कोकणातले किंवा देशावरचे मुसलमान सराईतपणे चांगली मराठी बोलतात.  पण बहुसंख्य असे आपण उर्दु काय हिंदीही जरा दूरच ठेवतो. महानगरांमध्ये आता सक्तीने वापरावी लागते म्हणून ‘हमको-तुमको’ वाली भाषा वापरायची.

मुद्दा आहे भाषेच्या प्रेमाचा ….. सर्व भाषा सुंदर असतात.  कारण माणसाच्या जगण्यातून, अनुभवातून आलेल्या ध्वनिचित्रप्रतिकांची (symbol) अतिशय लयबद्ध रचना असते ती.  उर्दुलाही अशी लय, असा डौल आहेच.   माझी पत्नी सविता मला सांगते की तिच्या लहानपणी टिव्हीवरच्या कार्यक्रमांच्या क्रेडिट्समधल्या उर्दु अक्षरांचं तिला आकर्षण वाटलं. कॉलेजमध्ये गेल्यावर तिला उर्दु माध्यमात शिकलेल्या मैत्रिणी भेटल्या.  तिचे भाषा प्रेम वाढलं. मानसशास्त्रात एम्.ए. करत असताना तिला कळलं की मुंबई विद्यापीठाचा उर्दु विभाग, सर्वांसाठी म्हणून प्रत्येक आठवडाअखेरीचे भाषा अभ्यासक्रम तयार करत आहे.  तिने तीन वर्षे सलगपणे अभ्यास करून हा डिप्लोमा मिळवला. तेव्हा काही जवळच्यांनी तिची टिंगलही केली. ” हिला  ‘त्या ‘ लोकांचं भारीच प्रेम ” अशा नजरा आणि शब्द सहन केले.  आम्ही आम्हाला मुलगा झाला तर त्याचे नाव कबीर आणि मुलगी झाली तर समा ठेवायचं असं ठरवलं तेव्हा सुद्धा …. “तुला कबीरच नाव आवडणार” अशी तिची संभावना झाली.  कबीरसारख्या महात्म्याला, जो कधीचाच गेला जातीधर्मापल्याड ; आमची दृष्टी त्याला कुठे आणून बसवते पहा….सुदैवाने सविताच्या वडलांनी, (‘आपटे ‘ आडनाव त्यांचे) तिला पूर्ण पाठिंबा दिला

पण तिच्या आवडीमुळे आमच्या घरात उर्दु भाषेला प्रेमळ आश्रय मिळाला.  घरात उर्दु पुस्तके यायला लागली.  प्रेमचंद, मंटो, किशनचंदर, ईस्मत चुगतई, गुलजार, राजेंद्रसिंग बेदी, जावेद अख्तर ह्या मंडळींशी माझी ओळख झाली.  त्यामुळे काही Facts माझ्या लक्षात आल्या.

एकतर ही भाषा आपल्या देशात जन्मलेली आहे.  ती पाकिस्तानची राष्ट्रभाषा आहे हे खरं पण ती भारताचीही राजभाषा आहे.  काश्मीर सोबतच उत्तरप्रदेश, बिहार, झारखंड, तेलंगण, पश्चिमबंगाल, दिल्ली, या राज्यांमध्येही ही अधिकृत राज्यभाषा आहे.  उर्दु प्रथमभाषा असणाऱ्यांची संख्या सात कोटीच्या घरामध्ये फक्त भारतातच आहे तर हिंदीसह उर्दु बोलणाऱ्यांची देशातली संख्याच तीस कोटीवर जाईल.  चारशेहून जास्त वृत्तपत्रे ह्या भाषेत प्रसिद्ध होतात.  आणि गद्य आणि पद्य साहित्याची मोठी परंपरा आहेच ह्या भाषेला. रंगमंचावरून ओम सांगत होता, “तुम्हाला कदाचित आमच्या कार्यक्रमातले काही शब्द कळणार नाहीत …. पण प्रत्येक भाषेचा स्वतःचा ‘आवाज ‘ असतो… तो तुमच्यापर्यंत पोहोचला तर भाषा नाही कळली तरी समस्या नाही….. भाषा ‘कळल्यासारखी वाटणं ‘ हे जास्त महत्वाचं असतं “.

उर्दु जरी हिंदी भाषेला जवळची असली तरी तिचे ‘ अल्फाज ‘ पेश करण्याचा ढंग वेगळा आहे. शब्दांवरचं वजन, शब्दांचे उच्चार; सारं कसं ‘अदबसे’ व्हायला हवं. सुखनमधले कलाकार अशा सफाईने हे उच्चार आपल्यापर्यंत पोहोचवतात की देवस्थळी, जोशी, वैद्य, बगाडे, पवार, भुतकर  ही ह्यांची आडनावे खरीच आहेत ना असे वाटायला लागते…. आता पहा, हा सुद्धा माझा पूर्वग्रहच नाही का…. ह्यातले सगळे अस्खलीत इंग्रजी बोलणारे असते तर मी त्यांच्या आडनावांची ही यादी आड आणली असती का ?  असो.

संपूर्ण कार्यक्रमामध्ये ‘फुटकळ ‘ पद्धतीने वेळ घालवला जात नाही. गद्य आणि पद्य भाग आलटून पालटून घेतले जातात. पद्यामध्ये विविधता आणण्याचा प्रयत्न असतो. शब्द, अर्थ तर वेगळे असतात पण स्वरमेळ म्हणजे Music Arrangement सुद्धा वेगवेगळी असते. सारंगीसारखे वाद्य वेगळेच वातावरण निर्माण करते. तोच कलाकार ढोलकही धमाल वाजवतो. हार्मोनियमवरचा कलाकार वेगवेगळी वाद्ये वाजवतो आणि तबलानवाझ गातोही खड्या सुरात.

ओम आणि नचिकेत सहज बोलतात. ओम हा उत्तम अभिनेता आहे. (मुळशी पॅटर्न फेम ). त्यामुळे तो स्वतःला उत्तम प्रोजेक्ट करतो.  तो सहजपणे विनोद करतो… उर्दुमधून…. खळखळून हसतो आपण …. मातृभाषा म्हणजे जिच्यावर आपण आईसारखे प्रेम करतो ती …. सुखन अनुभवताना मिळालेलं हे आणखी एक शहाणपण .

कार्यक्रमाच्या संपूर्ण कालावधीमध्ये पूर्ण संच पूर्ण वेळ रंगमंचावर असतो.  आणि मुख्य म्हणजे सादरीकरणाच्या अवकाशामध्ये पूर्ण वेळ एकरूप झालेला असतो. वाद्यवृंदांचे कार्यक्रम असतात ना ज्यामध्ये नकलाकार स्टेजवर आला की वादक चहा प्यायला जातात तसे इथे होत नाही.  त्यामुळे बांधणी कशी एकसंध आणि सुबक असते. ध्वनीची व्यवस्था कणीदार आणि दाणेदार केलेली आहे. प्रकाशयोजनेमध्ये योग्य वेळी जे बदल होतात त्यामध्ये श्रोते-प्रेक्षकांना ‘फोकस’ देण्याची दृष्टी असते.  रंगमंचाच्या बाहेरून येणारे दोन फोको लाईट्स छताकडे पसरणारे होते…. त्या Reflected Light चा वापर करून प्रेक्षागृहातील प्रकाश कमी-अधिक केला जात होता.  ओम आणि नचिकेतना जेव्हा सर्व प्रेक्षकांना रंगमंचाच्या स्पेसमध्ये ‘शरीक’ करून घ्यायचं असायचं तेव्हा त्या दिव्यांची प्रभा तीव्र व्हायची…. ओम त्याच्या सर्व सहकाऱ्यांशी, त्यांची नावे घेऊन संवाद साधत असतो.  बहुधा मध्यंतरामध्ये त्याने पहिल्या रांगेत बसलेल्या ‘मान्यवरां’ ची यादी बनवली असावी.  कारण तो मलाही मधूनच. ‘तो अर्ज है, डॉक्टरसाब’ अशासारखी साद घालत होता.

हा कार्यक्रम ठाशीव असला, बांधीव असला तरी त्याची उत्स्फूर्तता जबरदस्त असते.  स्टेजवरच्या सगळ्यांची उर्जा एकत्र येते; तिचा गुणाकार होतो…. एक ‘संउर्जा’ तयार होते.  ते रसायन अक्षरशः वेगळ्या जगात घेऊन जाणारे असते.  उर्दु भाषेच्या घडणीचा काळ, सहावे ते तेरावे शतक असा मानला जातो.  लष्करी छावणीवर बोलली जाणारी ही भाषा, लोकांमध्ये पसरलेली ‘खडीबोली ‘… आणि त्यावर झालेले संस्कृत, प्राकृत, पर्शियन, अरेबिक अशा अनेक भाषांचे संस्कार. धार्मिक भेदावर जेव्हा उर्दुची चिरफाड सुरु झाली ती दोन पद्धतीने. उर्दु लिहायची ”नस्तलिक ‘ ही लेखनपद्धती आहे आणि देवनागरी लिपीतही ती लिहिता येते. दुसरा भाग उर्दुला एकतर संस्कृतप्रचुर करण्याचा किंवा पर्शियनप्रचुर करण्याचा….. भाषेचा हेतू आहे संवाद. माणसांना जोडणं … आणि भाषा वापरली जाते ती संकुचित अस्मितेचे प्रतीक म्हणून.

आपल्या समाजामध्ये एका बाजूने जगव्यापकता येते आहे तर दुसरीकडे आपण प्रादेशिक, धार्मिक, जातीय अस्मितांना नको तेवढे टोकदार करायला लागलो आहोत. खुद्द पाकिस्तानमध्ये सुद्धा पंजाबी-सिंधी भाषेचे प्राबल्य असलेल्या मोठया भूभागामध्ये उर्दुला ‘मुजाहिरा’ची भाषा म्हणून हिनवले जाते. फाळणीच्या काळामध्ये भारतातून आलेल्या निर्वासितांची भाषा. म्हणजे तिथेही उर्दुचा संपूर्णपणे स्वीकार नाहीच. माणुसकीच्या व्यापक अस्मितेच्या आतमध्ये जेव्हा संकुचित अस्मिता नांदतात तेव्हा देवाणघेवाण होते, अभिसरण होते आणि विकास होतो. सुखन सारखे Creative उपक्रम घडतात.  कोणत्याही भाषेमध्ये माणसे वैश्विक भावनाच अनुभवतात. त्यांचे प्रेम, द्वेष, राग, लोभ सारं एकच असतं माणूस म्हणूनच्या पातळीवर…. हे एकदा मान्य केलं की तुम्ही प्रत्येक शेर जास्त enjoy करायला लागता. सुखन्चे वैशिष्ट्य हे आहे की हा अनुभव आपल्याला सगळ्या कोंदट व्याख्यांमधून दूर काढतो. Nothing Really matters….”तुमचं वय, भाषा, जात, स्तर … आस्वाद घ्या … आपलेपणाने आस्वाद घ्या …. भाषेबरोबर येणारी संस्कृतीची समृद्धी अनुभवा..  कव्वाली  किंवा गझल गाताना प्राचीन भारतीय संगीतातली सरगम कशी पर्शियन घाटाच्या काठाशी लागतेय पहा … सुफी संतांची आळवणी नामा -तुक्याच्या आर्ततेबरोबर कशी जुळतेय ते अनुभवा … गझलमधला विरह आणि विराणीमधली वेदना कशी एकाच नाळेची आहे पहा.

तीन तासांच्या शेवटी आपल्या लक्षात येतं की अरे, सगळेच आपले दोस्त आहेत…  ज्यांना दुश्मन म्हणत होतो त्यांना हमसफर करण्याची जादू मिळाली तर कळेल की दोस्ती हा मूळातला स्वभाव आणि दुश्मनी म्हणजे त्यावर लटकणारं बांडगुळ…..शब्द-सूर -ताल-लयीच्या एका चरम सीमेला ही मैफल जेव्हा पोहोचते तेव्हा सारे नाट्यगृह एक झालेले असते…. रंगमंच आणि प्रेक्षक एकत्वाच्या आनंदात डुंबत असतात…. हात ताल धरत असतात, शरीर थिरकत असतं, विस्फारलेले डोळे अनुभव साठवत असतात….. हळूहळू सारे शब्द मागे पडतात….. उरते फक्त भावना…. त्यानंतर उरते फक्त लय…… त्यात एकरूप होणारे सर्व… आणि हे सारं जेव्हा अचानक शांत होतं तेव्हा जाणवतो …. शांततेतला अनाहत नाद…. प्रत्येक मनाला व्यापकतेचा विश्वरूप अनुभव देणारा !

कार्यक्रमाचा सुगंध साठवत परतत होतो तर विचार आला, ‘पुरोगामी’ हा शब्द आता पुरेसा कलुषित झालाय. आणि त्या शब्दाला ‘प्रतिगामी ‘ नावाचा विरोधी शब्द आहेच… त्यामुळे दोन्ही शब्द होतात Judgmental…..सुखनसारख्या अनुभवांना आणि उपक्रमांना ‘विश्वगामी’ का म्हणू नये…. आपणच उभारलेल्या तट-बुरुजांच्या भिंती सपाट केल्याशिवाय व्यापक आकाश दिसणार कसं ?   वैचारिक विचारमंथनांमधून कधी काय परिवर्तन होईल तो वेगळा विषय … पण साहित्य, संगीत, कला ह्यातला अनुभव मनस्वी, भावनिक आणि तरीही बुद्धीला तेज देणारा असेल तर कल्लोळातून जाणाऱ्या समाजासाठी किती आश्वासक !

घाईगर्दीने जगून घेण्याच्या नादामध्ये आपण अनुभवांच्या क्षणांना अंगावर घेतो पण आतमध्ये भिजत नाही.  ना त्या क्षणांचा आपलेपणाने स्वीकार करतो, ना त्यातलं सौंदर्य शोधतो.

अर्ज किया है ..

जल्दबाजीमे अब बस्, साँस ही ली जाती है…

जिंदगी कहाँ अब, फुरसतसे जी जाती है …!!

शुक्रिया, सखन !…. मनात उतरून शहाणं केलंत.

 

–  डॉ. आनंद नाडकर्णी

Email – anandiph@gmail.com

Advertisements

‘जरा समजून घ्या’ …… नाट्यानुभवाच्या निमित्ताने

शनिवारी सकाळी साडेअकरा वाजता ठाण्यामध्ये ओपीडीत असताना अचानक आगाशे सरांचा फोन आला, “माझा प्रयोग आहे आज तुझ्या ठाण्यात….. पहायला ये….” डॉ. मोहन आगाशे हे माझे ‘सर’ ….म्हणजे ज्येष्ठ मनोविकारतज्ञ म्हणून.  पण जवळचे ज्येष्ठ मित्रसुद्धा.  तीस-पस्तीस वर्षांच्या आमच्या सहवासात आम्ही अनेक  ‘धमाल’ क्षण एकत्र घालवले आहेत.  ‘समजून घ्या’ हे सरांचे नाटक मी पाहिलं नव्हतं म्हणून सर मला प्रत्येक भेटीत टोकायचे.

“मी आज प्रयोगाला हजर आहे सर…” मी म्हणालो.  आणि दुपारी चार वाजता पोहोचलो देखील.

वैद्यकीय व्यवसायाभोवती वादविवादाचा धुरळा उडायला लागला त्या सुरवातीच्या काळामध्ये मी मेडिकलमध्ये जेमतेम प्रवेश करत होतो.  डॉ. अरुण लिमयांचे ‘क्लोरोफॉर्म’ पुस्तक गाजत होते.  अनिल अवचटांचा, ‘डॉक्टर जगवतात की नागवतात’ हा लेख कायद्याच्या लढाईत सापडला होता……. मी हे सारे वाचून होतो.  पण पुढच्या चार-पाच वर्षांनी असेच काही लिखाण माझ्याही हातून होणार आहे हे ठाऊक नव्हते.  १९८१ मध्ये प्रसिध्द झालेल्या ‘वैद्यकसत्ता’ ह्या माझ्या पुस्तकाचा विषय होता, तुमच्याआमच्या जगण्याचे, झपाट्याने होणारे ‘वैद्यकीकरण’ (Medicalization) आणि वैद्यकयंत्रणेला येणारे ‘सत्तास्वरूप’.   आयव्हान् इलिच् च्या Medical Nemesis ह्या पुस्तकाचे भारतियीकरण करण्याचे काम मला ग्रंथालीच्या दिनकर गांगलांनी कोणत्या विश्वासाने दिले माहित नाही.  पण त्यामुळे माझे जगणेच बदलायला सुरवात झाली.  ‘समजून घ्या’ मध्ये ज्यांचा उल्लेख होतो ती ‘कॉर्पोरेट हॉस्पिटल्स्’ आणि ‘इन्श्युरन्स कंपन्या’ नसतानाही वैद्यकव्यवसायाचे मुलभूत प्रदूषण त्या काळापासून सुरु झाले होते हा मुद्दा महत्वाचा आहे.

नाटकामध्ये एक भूमिका अशी मांडली  आहे की वैद्यकशास्त्रातल्या प्रगतींमुळे माणूस सुदृढ अमरत्वाच्या जवळ पोहोचला तर ते निसर्गनियमांच्याच बाहेर जाईल म्हणून उत्पत्ती, स्थिती आणि लय ह्यातील होऊ घातलेला असमतोल दूर करण्यासाठी साक्षात् यमराज पृथ्वीतलावर येतात आणि डॉक्टर आणि पेशंटस् ह्यामध्ये परस्पर अविश्वास आणि परस्परभीतीची पाचर मारायला सुरवात होते.  रूपक म्हणून हे जरी ठीक असले तरी प्रत्यक्षात मात्र ह्या साऱ्याची सुरवात ही ‘सत्ता’ नावाच्या प्रेरणेमध्ये आहे हे लक्षात घ्यायला हवे.  आपल्या ‘आरोग्या’ची काळजी वाहणाऱ्या  यंत्रणेकडे समाजाने अनेक शतके स्वतःच्या शरीर-मनाला का बरं नि:त्रांकपणे  सोपवून दिलं होतं ?…… नाटकातल्या रूपकात सांगितल्याप्रमाणे डॉक्टरांना देवाचा दर्जा दिला होता.  कारण जन्ममृत्यूचे फासे उलटेपालटे करणारे हेच होते परमेश्वरानंतर….. त्यामुळे पंधराव्या शतकानंतर विज्ञानातील प्रगती आणि शोधांमुळे वैद्यकशास्त्राच्या हातातील साधने जशी आधुनिक बनू लागली तशी सत्ताप्रेरणा वाढत गेली.  परमेश्वरीसत्ता आकाशात पण त्या सत्तेचा आशिर्वाद गृहीत धरलेल्या, राजसत्ता, धर्मसत्ता आणि वैद्यकसत्ता प्रत्यक्षात !

सत्ताप्रेरणेला नियंत्रित करण्यासाठीचा उतारा म्हणून ‘सेवा’भावाला प्राधान्य दिलं गेलं.  ह्याचा व्यावहारीक भाग असा होता की उपचार करण्यामध्ये त्या काळामध्ये  इतक्या अडचणी होत्या,  मर्यादा होत्या कि कुटुंबियांची ‘शुश्रुषा’ आणि डॉक्टरांची ‘सेवा’ ह्यामध्ये काही  इंचाचाच फरक होता.  डॉक्टरांनाही ठळकपणे आपल्या मर्यादांची जाणीव होती.  विसाव्या शतकामध्ये वैद्यकीय ज्ञान, विज्ञान, तंत्रज्ञान ह्यांची चौफेर प्रगती होत गेल्यामुळे वैद्यकीय यंत्रणेचा ‘आयुध अभिमान’ बळावत गेला…… अतिआत्मविश्वास आला कि ‘सत्ते’मधला सेवाभाव हरवतो.  ‘मुद्रा भद्राय राजते’ ह्यापेक्षा ‘मुद्रा स्वउत्कर्षाय राजते’ हा हमरस्ता बनू लागतो.  ही प्रक्रिया आपण जगाच्या इतिहासामध्ये राजसत्ता आणि धर्मसत्ता ह्यांच्या संदर्भातही पाहिली आहे.

सत्ताप्रेरणेला उदात्त बनवणारी वैद्यकशास्त्रातील विचारधारा आहे Bio Psycho Social म्हणजे ‘जीव-मानस-समाज-संस्कृती-पर्यावर्णीय’ असा सर्वसमावेशक दृष्टीकोन.  ह्या दृष्टीकोनाचा पुस्तकीय स्वीकार वैद्यकयंत्रणेने पन्नास वर्षांपूर्वीच केला आणि आपला दैनंदिन बायोमेडीकल वसा ‘पुढे चालू’ ठेवला.  मोठी खाजगी हॉस्पीटल्स् , खाजगी वैद्यकीय शिक्षणसंस्था, औषधशास्त्रातील उत्तम शोधांमुळे फोफावलेल्या औषध कंपन्या आणि आरोग्यविमा कंपन्या ह्यामुळे जीववैद्यकीय दृष्टीकोन ‘सबल’ होत गेला.  लक्षात घेऊया की  कोणताही आर्थिक गैरव्यवहार किंवा हलगर्जीपणा न करता, जीववैद्यकीय चौकटीवर आधारीत अशी वैद्यकसेवा सर्व आजारांवर देता येते. फक्त त्यामध्ये डॉक्टरचे दातेपण, त्रातेपण, वरिष्ठपण मात्र रुग्ण आणि कुटुंबीयांनी मान्य करायचे असते.  मुद्दा असा आहे की ह्यामुळे डॉक्टर आणि रुग्ण दोघेही आजाराच्या उपचारांमध्ये इतके गुंततात की त्या दोघांनाही ‘आरोग्या’कडे लक्ष द्यायला वेळ नसतो…. ह्यामध्ये डॉक्टरांचे वैयक्तीक आणि कौटुंबीक आरोग्य आलेच.  म्हणजे डॉक्टरांच्या ‘सत्ता’स्थानाला धोका न पोहोचवणारी यंत्रणा व्यक्तीला आजाराच्या लक्षणांपासून वाचवू शकते.  वैद्यकयंत्रणेने रुग्ण, कुटुंबीय आणि समाज ह्यांच्याकडे आजारातून आरोग्याकडे नेण्याच्या आणि आरोग्य टिकवून ठेवण्याच्या प्रवासातले सहचर म्हणून पहावे, त्यांना समान भावनिक दर्जा द्यावा असा विचार केलाच नाही.

गेल्या पन्नास वर्षांमध्ये रुग्णाची मानसिकता मात्र झपाट्याने बदलली.  आधीच्या काळात तो फक्त रुग्ण होता.  आता तो ग्राहक-रुग्ण झाला.  ‘समजून घ्या’ नाटकाच्या सुरवातीपासून आपल्याला भेटतात ते ग्राहक-रुग्णाचे अनेक प्रतिनिधी, ‘अंतर्नाद’ नावाच्या एका टिव्ही कार्यक्रमामध्ये टिव्ही-अॅन्कर मुलाखत घेते आहे एका प्रथितयश सर्जनची.   हे आहेत सिनियर डॉ. भागवत.  त्यांच्या सर्जन मुलाकडून झालेल्या एका चुकीमुळे श्री. अहिरे ह्या रुग्णाचा मृत्यू झाला आहे.  रुग्णाच्या मुलाने ज्युनियर डॉ. भागवतांवर केस केली आहे.  ज्येष्ठ डॉ. भागवत हे प्रामाणिक डॉक्टर आहेत आणि विद्ध पिता आहेत.  नाटकाच्या पहिल्या अंकामध्ये दोन्ही ‘बाजू’ आपापली ‘बाजू’ मांडतात.  त्यामध्ये बौद्धिक चातुर्य आहे.  ग्राहकांच्या दु:खाला खतपाणी घालून आपले टीआरपी वाढवणाऱ्या  प्रसारमाध्यमांवरही टीका आहे.  हे असे का झाले यावरचा, मुखवटे उतरवून केलेला संवाद दुसऱ्या  अंकामध्ये आहे.  इथे डॉक्टर आणि सूत्रसंचालिका एकमेकांशी व्यक्ती म्हणून बोलतात.  डॉक्टर आणि रुग्ण ह्यातील अविश्वास कसा निर्माण झाला ह्याचा वेध घेतात.  जे डॉक्टर ‘माणुसकी’ने वागतात त्यांच्याबद्दल अजूनही आदर शिल्लक आहे ह्यासाठी डॉ. पाटणकर नावाच्या डॉक्टरांचे उदाहरण घेतले जाते.  त्यांच्या संभाषणकौशल्याचा आणि तळमळीचा प्रभाव पडल्याने त्यांनी नकळत केलेल्या चुकीलाही रुग्ण पोटात घालतात.  त्यानंतर असे दाखवले जाते की प्रस्तुत खटल्यातील डॉक्टरही रुग्ण कुटुंबाला (उशिरा का होईना) विश्वासात घेऊन माफी मागतो.  त्याच्या रुग्णांशी अधिक माणुसकीने वागण्याचा प्रयत्न करतो.  आणि ज्येष्ठ डॉ. भागवत आता Health Activist बनतात.  रंगमंचावर घडणारी चर्चा अत्यंत प्रभावीपणे पोहोचवण्याचे काम आगाशेसर आणि मंजुषा (गोडसे) खूपच मन:पूर्वक करतात.

ह्यातले ‘परिवर्तन’ झालेले भागवत पितापुत्र आणि रुग्णविश्वास जागवणारे (आणि मर्सीडीज घेण्याएवढे संपन्न) डॉ. पाटणकर सुद्धा सर्वसमावेशक वैद्यकीय दृष्टीकोनाकडे जातात पण त्याचा संपूर्ण स्वीकार करतांना दिसत नाहीत.  ही नाट्यकृतीची मर्यादा म्हणून मी मांडत नाही आहे.  स्वीकारलेल्या परीघामध्ये ही संहिता अगदी कसोशीने पूर्ण केली आहे.  त्यातून येणारे मूलभूत प्रश्न आता आपल्याला शोधायचे आहेत.  आणि हे प्रश्न, ‘डॉक्टर तुम्हीसुद्धा’ ह्या नाटकाच्याही पलीकडे का झाले आहेत तेही  पहायला हवे.

डॉक्टर आणि रुग्ण ह्यामधले ‘तारणहार आणि उपकृत’ असे परंपरागत नाते होते.  त्यामुळे वैद्यकयंत्रणेच्या सत्तास्थानाला धोका नव्हता. उत्तम ‘जीववैद्यकीय’ चौकटीतली सेवा देणे शक्य होते.  रुग्ण ग्राहक बनला.  इंटरनेटमुळे जाणता आणि शंकेखोर ग्राहक बनला.  आता हे सत्तेला आव्हान होते.  वैद्यकयंत्रणेला संधी होती (आणि आहे) की ह्या रुग्णाला सहचर बनवण्याची…. walk some extra miles with your patient.   डॉक्टर म्हणून मी माझ्या रुग्णासोबत उपचाराच्या चौकटीबाहेर जाऊन काही अंतर चालायचे असते.  त्याच्या सुखदु:खात सहभागी व्हायचे असते.  (नाटकातले पाटणकर हा भाग करतात.)  पण पुढे महत्वाचे असे की walk further with him/her as a Human.   आपले डॉक्टरपण विसरून अगदी मानवी पातळीवर येऊन त्याचे आणि आपले नाते बांधूया, टिकवूया.  नुसता उपचार नाही, त्याच्या जीवनात जितके सकारात्मक बदल घडवता येतील ते सारेसारे करत राहूया.  ह्यामध्ये काही राहून गेले तर फक्त मर्सीडीज नाही मिळणार.  पण डॉक्टर आणि माणूस ह्या दोन्ही भूमिकांमधले जगणे तरी समृद्ध होईल.  सततची विधायक साथसोबत आणि नाते म्हणजे सर्वसमावेशक दृष्टीकोनाची सुरवात.

प्रस्थापित किंवा तसे होण्यासाठी धडपडणाऱ्या डॉक्टरांना हे जमत नाही कारण आता तेही प्रथम ग्राहक झालेले असतात म्हणून.  नाटकातला ज्युनियर डॉक्टर भागवत ह्याचे नेमके हेच झाले आहे.  सिनीयर डॉ.  भागवत त्याला खूप ठणठणीतपणे कॉर्पोरेट हॉस्पीटल सोड म्हणून सांगत नाहीत.  कारण तेही थोडेसे तळ्यात-मळ्यात अवस्थेत असतात.

मित्र डॉ. अरुण गद्रे ह्याने खाजगी व्यवसायात असलेल्या डॉक्टरांच्या शोधपहाणीवर आधारीत पुस्तक                         लिहिले आहे ते अभ्यासूंनी जरूर वाचावे.  मुद्दा असा आहे की डॉक्टर एकदा आयुष्यात प्रथमतः ग्राहक आणि उपभोग घेणारा झाला की डॉक्टरच्या भूमिकेत तो विक्रेताच होणार… व्यापारीच होणार.  खऱ्या  अर्थाने सामाजिक उद्योजक नाही बनू शकणार.

वैद्यकव्यवसायातील मंडळी ‘ग्राहक-विक्रेता’ भूमिकेतल्या स्थैर्याच्या आभासाला किती चिकटून रहाणार हा प्रश्न आहे, किती काळ आणि किती संख्येने हा पुढचा प्रश्न आहे…… आता तर ही भूमिका एम्. बी. बी. एस्.ला जाण्यासाठी कोणत्या क्लास-कॉलेजात किती पैसे इनव्हेस्ट करायचे इथपर्यंत आलीच आहे.  पुन्हा मी चांगला व्यावसायिक डॉक्टर आहे…… म्हणजे प्रामाणिक आहे, योग्य उपचार देणारा आहे  पण तरीही मी Biomedical  म्हणजे जीववैद्यकीय परिघातले आजार आणि लक्षणे यातच गुंतून राहणार. तंत्रज्ञानाच्या आहारी जाऊन त्याचा आंधळा उपयोग करणार.म्हणून प्रामाणिक आणि निर्मळ व्यवसायदृष्टी बरोबरच मी कोणत्या आकृतीबंधातून रुग्णाकडे पहाणार हे महत्वाचे आहे. रुग्ण हा प्रथम एक माणूस आहे . तो स्वत:सोबत एक वैयक्तिक Eco System घेऊन येत आहे. माझे वैद्यकीय आवाहन त्या Eco System ला कवेत घेण्याचा प्रयत्न करणारे आहे का ?… मला सांगा, ही दिशा म्हणजेच विवेकी सेवाभाव नाही का ?

सर्वसमावेशक दृष्टिकोनाचा वापर फक्त रुग्ण आणि कुटुंबियांसाठी फायद्याचा ठरत नाही तर ते समाजासाठीचे अनुकरणीय उदाहरण ठरते. आणि सामाजिक ठसा जर हसरा असेल तर विश्वास वाढणार. म्हणून डॉक्टरांचे संभाषण कौशल्य वाढवणे हे सारे Skill based म्हणजे कौशल्य वाढवणारे पर्याय आहेत. PHILOSOPHY Based म्हणजे व्यापकवैद्यकीय आकृतीबंधावर आधारीत उपचार म्हणजे एका उपक्रमाची नांदी असते. आणि त्यासाठी स्वत:मधल्या ‘ग्राहक-विक्रेता’ ह्या भूमिकेला आव्हान देऊन प्रवाहाविरुद्ध पोहोण्याचे धाडस मला डॉक्टर म्हणून दाखवायचे आहे. त्यासाठी ‘कट’ म्हणजे कमिशन न देणे घेणे ही प्राथमिक तयारी झाली. औषध कंपन्यांकडून वैयक्तिक लाभासाठी पाकिटे न घेणे हे त्यातच आलं. खरं आव्हान असणार आहे वृत्तीबदलाचे.

नाटकाच्या शेवटी डॉ.भागवत आणि डॉ.पाटणकर आणि डॉ.आगाशे हे जणू काही एकरूप होऊन प्रेक्षकांशी संवाद साधतात. नाटककार विवेक बेळेंनी डॉक्टरांच्या ग्लोव्हज् चं रूपक परिणामकारकपणे वापरलं आहे. हातमोजे घातल्याने संवेदनशीलता कमी होते आणि रक्त काही आपल्या हाताला लागत नाही अशा अर्थाने ते रूपक वापरले आहे. पण ग्लोव्हज् चा खरा उपयोग तर रुग्णांच्या संरक्षणासाठी आहे. त्याला जंतुसंसर्ग होऊ नये ह्यासाठी आहे…… म्हणजे मोजे दोन प्रकारचे असतात. प्रत्यक्षातले आणि मनातले.

प्रेक्षकांना स्वत:चा विवेक जागा करण्याचे आवाहन करत नाटक संपलं. थोडी चर्चा झाली. खर तर नाटकामध्ये असाही अध्याहृत संदेश आहे की रुग्णांनीही त्यांचे ‘ग्राहक’ भूमिका संयमामध्ये ठेवायला हवी. पण नाटकभर डॉक्टरांच्या वर्तनावर भर असल्यामुळे हा मुद्दा जास्त अधोरेखित झाला नाही.

तब्बल नव्वद मिनिटे फक्त दोन व्यक्तिरेखांमध्ये प्रेक्षकांना गुंतवून ठेवणे सोपे नाही. ही  साऱ्या टीमची आणि दिग्दर्शक अभय गोडसे ह्याची करामत आहे. खरं तर ठिकठिकाणच्या सामाजिक,वैद्यकीय संस्थांनी ह्या नाटकाचे प्रयोग चर्चेसहीत ठेवायला हवेत.

प्रयोगाच्या मध्यांतरात एक प्रेक्षक-मैत्रीण म्हणाली, ‘ तुम्हा डॉक्टरांना तर बचावात्मक म्हणजे Defensive Practice करण्याचे खूप अनुभव येत असणार…..’

“ मलातरी सुदैवाने नाही…असं नाही की आरोप झालेच नाहीत….पण आपली भूमिका बदलावी नाही लागली आजवर ”

मी तिला म्हणालो. आणि आठवला नुकताच ओपीडीमध्ये घडलेला एक संवाद. मानसआरोग्य क्षेत्रात पदवी मिळालेले विद्यार्थी किंवा सहकारी माझ्यासोबत सततच असतात, त्यातल्या एकाने विचारले,

“ तुम्ही अजूनही सलग आठ/दहा तासाची ओपीडी पहाता…चाळीस-पन्नास रुग्णांशी बोलता….. ट्रीटमेंट  देत असताना तुम्ही थकत कसे नाही ? ”

“ कारण मी फक्त ट्रीटमेंट देत नाही….ते तर तुम्ही सारे Competent  डॉक्टर्स करतच आहात. ” मी म्हणालो.

“ मग ?…..” तो बुचकळ्यात पडला.

“ I try to share my being with my patient…. माझे त्या वेळातलं संपूर्ण अस्तित्व मी रुग्णासोबत अनुभवत असतो….” असं म्हणताना माझ्यासमोर आज माझ्या क्षेत्रातल्या स्किझोफ्रेनीया, व्यसनाधीनता, लहान मुलांचा  मधुमेह, सेरेब्रल पाल्सी अशा अनेक उपक्रमांची दृश्ये   आहेत….त्यातून निर्माण झालेल्या संस्था आणि चळवळी आहेत. क्लिनिकमध्येच बसून फक्त लक्षणांवरच उपचार करत राहिलो असतो तर हे जमलं असतं का ?….. बरं झालं, इव्हान एलीच आणि ग्रंथाली….योग्य वेळी आपल्या आयुष्यात आले.

डॉ. आनंद नाडकर्णी

anandiph@gmail.com

Traditional Wisdom for Contemporary Coping

The postmodern man, on the threshold of embarking on a revolution of Artificial Intelligence and Creative Robotics, is still facing challenges posed by the most primitive set of emotions, Anger-Anxiety-Depression, and Guilt.  With strides in the field of  Neuropsychopharmacology and the development of Cognitive Behaviour Therapies, this man and his culture are still looking with hope towards the wisdom emanating from the past, may it be Yoga, Vipassana, Mindfulness, Art of Living or Inner Engineering.

What is so endearing about these pages of the past?  What is it that makes this scriptural wisdom relevant in the globalized, gadget-dependent world? Why are even some of our most ‘Scientific’ brains delving deep into this ancestral treasure? And of course how can this society benefit from these pearls from the past in this ozone depleting environment?

This interesting phase in Human Evolution, where unabashed consumerism is growing in stature every day and individualism is reaching new peaks of self-centric intoxication, there is also a quest to transcend mundane materialism and seek a fresh meaning in life.

With multidisciplinary and multiracial teams getting together to study unsolved scientific and cultural riddles on one side, fanatic streams of thought in nearly all corners of the world are trying to hold this globe for ransom. It’s a strange co-existence of liberal thought and restrictive, sectarian dogmatic thinking co-existing at the same time.

Or is it that this is an eternal conflict that man has faced throughout his journey, and that’s the very reason why past wisdom still finds a place in a world that has changed outwardly beyond recognition if a sage from the Upanishadic times visits the globe today.

Is it that this is an eternal conflict that man has faced throughout his journey, and that’s the very reason why past wisdom still finds a place in a world that has changed outwardly beyond recognition?

As a student and activist in the field of mental health for a period of almost four decades now, I find myself at a remarkable crossroad. Trying to understand torn minds amidst apparently bountiful consumer goods, people still having existential problems and in contrast, people with a treasure of pleasures, still unsatisfied and even complaining about getting a raw deal from life.

As a mental health professional, I have been dealing with individuals and families in distress with Psychopharmacological molecules, liberal dosages of REBT (Rational Emotive Behavioural Therapy) and also giving them genuine support. At times I have crossed my limits of being a ‘Clinical Psychiatrist’ and walked an extra mile with many of my clients.  Yet, I felt I need to extend my understanding of life.  Life, existence, death . . . the meaning of life and of death, the relationship with the self and with others!

Here I decided to go back to the basic treasures from wherein arises the stream of ancient Indian wisdom – Vedanta.

The Vedanta philosophy and its origin had been an eluding puzzle for me for over two decades. My attention turned to the Bhagavad Gita, after I started receiving queries on it by some of my participant executives at Corporate Seminars on the theme of ‘Stress Management’.

The study then became a habit of sorts, unsettling my emphasis. First, the Gita. Then its creative presentations in my mother tongue, viz. the Dnyaneshwari (by Sant Dnyaneshwar), Gatha (by Sant Tukaram) and some other scriptures. With my interest in History, I also closely studied the works of Swami Vivekananda, Lokmanya Tilak, and Mahatma Gandhi. I am deeply touched by how these visionary leaders in their times fell back upon this pool of wisdom for their altruistic goals. Then came the modern commentators of Vedanta, most prominently amongst them Vinoba (Bhave), the spiritual heir of Gandhiji and a profound Rishi whose insights have become the illuminating lights on my daily life. Closely followed by Osho, whose lucid style still encapsulates my attention. When I started studying Vedanta, this luminous trail was enlightened by others like Eknath Easwaran, Nisargadatta Maharaj, Sri M (a Muslim scholar of Vedanta), scholars from the Ramakrishna order, Gandhian writer, Mrunalini Desai, and many others. Each of them, while explaining the major Upanishads, banked on the wisdom of people like Adi Shankaracharya, Ramakrishna Paramhansa, Ramana Maharshi, J Krishnamurti, and others.

I wanted to link insights in Cognitive Psychology with Vedanta and explore how Vedanta was going beyond cognition. Recent strides in Neurosciences related to imaging techniques added to my excitement. What was still lacking was the presence of a GURU, an enlightened teacher.

Since the last four years, I have had the good fortune to learn from two special teachers of Vedanta, Neema Majmudar and Surya Tahora. Neema is an economist by training and Surya has a doctorate in pharmacology. Neema was working with the UN and Surya is a faculty at the S. P. Jain Institute of Management. Both have done their study of Vedanta with Swami Dayananda Saraswati, who is the peer of Swami Chinmayananda Saraswati and who founded the Vedanta University near Coimbatore in the South and who has an Ashram at Hrishikesh.  Both my teachers are extremely articulate as well as empathic. With a globalized world view, they add their understanding of the modern world to the delivery of Vedic knowledge.

I always require a culminating goal point to all my studious journeys. Three decades of our organization, IPH (Institute for Psychological Health) coming up in March 2020, is one such occasion. Why not share the process of my journey with all, on this occasion and also perform a ‘Dnyanyadnya’ by raising some funds for our institution? Almost fifteen years back I had done a similar experiment for our work and helped realize the dream of our institute in its own, owned space. So I have made a plan.

On December 13, 14, 15, 2019, 6 p.m. – 9.30 p.m., 180 minutes per day, 540 minutes on three evenings, I will share with all, my journey around the theme ‘Vedanta Ethos and the Enlightened Personality.’

My serious limitation at this point is my emphasis on the Cognitive approach. To me, all study is about Thinking and Attitudes.  That’s my conditioning. Being Empathic is something that I have tried to sharpen over the years. Therefore, the doctrine of ‘Bhakti’ is not new to me. Altruistic behavior is something that comes naturally to me quite a number of times, as material gain has hardly ever been a priority in my life. But I am still away from any illuminating spiritual experience that goes beyond cognition. However, there are many times during a day when I do experience the dissolution of my ‘Human MEness’ and the awareness of only a Flow of Being. I just experience it, acknowledge it and drop it.

The advantage of this limitation is that I can relate to all the sorrows and disappointments of my day-to-day practical life in a ‘common’ way.  Sometimes it is more useful to share your journey midway than after reaching the destination. You are still there with miseries around and within you, awaiting transcendence.

So, here is what it’s going to be…

Audiovisual communication. A Monologue draped as a dialogue. For all these 540 minutes, on three evenings, at the end of this year.

Want to join in?  Reserve your place and help our cause of ‘Mental Health for All’.

Details:

Date: December13, 14 15, 2019

Time: 6.00 p.m. to 9.30 p.m.

Venue: Shiv Samarth Vidyalay, Opp. Gadkari Rangayatan, Near Talao Pali, Thane West

Donation Contribution: ₹ 500 per person for all three evenings.

(Your further voluntary contributions to our cause are welcome at the venue)

Seating Arrangement: Limited

Book your seat in advance NOW.

Mail: vedhthane@gmail.com

Whatsapp/SMS/Telephone: 9870600098

World Mental Health Week Special Series (Part 4)

मन-विज्ञान : काल, आज आणि उद्या

मनोविकारांच्या क्षेत्रातील औषधविज्ञानामध्ये गेल्या दोन दशकांमध्ये विलक्षण वेगाने प्रगती होत आहे. सुमारे अडतीस वर्षांपूर्वी मी जेव्हा पदव्युत्तर शिक्षणाला सुरुवात केली, त्यावेळी या क्षेत्रातील औषधांना सरसकट ‘झोपेची औषधे’ असं म्हटले जायचे. आजचे वास्तव त्यापेक्षा खूपच बदललले आहे. पूर्वीची औषधयोजना आजारावर ‘कार्पेट बॉम्बिंग’ अर्थात सर्वग्राही हल्ला करायची. आताची औषधयोजना ही अधिक धारदार म्हणजे ‘सर्जिकल स्ट्राइक’सारखी असते. आज मनोविकारांच्या प्रकाराप्रमाणे तसेच लक्षणांप्रमाणे औषधयोजना करता येणे शक्य होत आहे. ‘झोप आणणाऱ्या’ हे शब्द हळूहळू अर्थहीन होत आहेत. परंतु, अजूनही अनेकांच्या मनातला हा दुराग्रह हटायला तयार नाही.
विचार, भावना आणि वर्तन या त्रिमूर्तीचे एक रूप आहे. मेंदूमधील अनेक जीवरसायने अर्थात Neurotransmitters, आणि त्यांच्या व्यवस्थेतील संतुलन… या व्यवस्थेमध्ये असमतोल निर्माण झाला आणि तो टिकाऊ स्वरूपाचा झाला की ‘मनस्तापाची’ लक्षणे दिसू लागतात. आधुनिक विज्ञानाने या व्यवस्थेचा अभ्यास करणारी औषधशास्त्रीय प्रणाली तर निर्माण केलीच. पण, कोणत्या मनोविकारांमध्ये नेमक्या कोणत्या जीवरसायनांचा असमतोल होतो हे शोधून काढले… हा असमतोल दूर करणारी रसायने बाहेरून दिली असता ती दोन मज्जापेशीमधल्या अवकाशामध्ये (Synapse) पोहोचू शकतात…. विचार, भावना, वर्तन नॉर्मलला आणणारी औषधे हा खरे तर क्रांतिकारक बदल आहे. परंतु, जनमानसाने त्याला अजूनही पूर्णत: स्वीकारलेले नाही. कारण ‘माझे मन सदासर्वदा माझ्या ताब्यात असायलाच हवे’ हा हट्टाग्रह…
शरीराचे आजार आणि वेदना यांचा स्वीकार आपण मोकळेपणाने करतो. त्यामुळे त्या संदर्भातील मदत आणि उपचार घेण्यास आपल्याला कमीपणा वाटत नाही. ‘मानसिक त्रासावर मदत घेणे म्हणजे माझी नाचक्की’ हा मनातला ग्रह. ही नाचक्की दोन प्रकारची… स्वत:च्या नजरेतून खाली पडणे आणि समाजासमोर माझी ही कमतरता किंवा व्यंग उघडे पडणे… योग्य वेळी उपचार सुरू न झाल्यास शास्त्राच्या प्रगतीपासून व्यक्ती वंचित राहत असते.
मानसिक आरोग्याच्या संदर्भातील ‘Stigma’ अर्थात कलंक धुवून काढण्याचे प्रयत्न अनेक शतकांपासून सुरू आहेत. युरोपामध्ये पिनेल नावाच्या डॉक्टरने मनोरुग्णांच्या हातापायातील बेड्या प्रथम तोडल्या. भारतामध्ये डॉ. विद्यासागर ह्यांनी मनोरुग्णालयातील रुग्णांना कुटुंबीयांसमवेत राहून उपचाराची संधी दिली. मद्रासच्या डॉ. शारदा मेनननी सरकारी मनोरुग्णालयातील बऱ्या झालेल्या रुग्णांना समाजामध्ये पुर्नस्थापित करण्याचे यशस्वी प्रयत्न केले. त्यांच्या प्रेरणेतून चेन्नईमध्ये SCARF अर्थात स्किझोफ्रेनिया रिसर्च फाऊंडेशन ही संस्था सुरू झाली. बेंगळुरूच्या राष्ट्रीय मनोविज्ञान संस्थेचे डॉ. श्रीनिवास मूर्ती आणि चंदीगडच्या PGI इन्स्टिट्यूटचे डॉ. विग या दोघांनी सरकारी सेवेतील प्राथमिक आरोग्य केंद्रांमध्ये प्रथमच मनोविकारांवरील उपचारांचा समावेश केला.
जागतिकीकरण आणि उदारीकरणाच्या प्रक्रियेनंतर ‘मानसिक आरोग्य’ या संकल्पनेची व्याख्या बदलायला सुरुवात झाली. मनोविकार (Disorder), विसंवाद (Distress) आणि विकास (Development) अशा तिन्ही पातळ्यांवर आपण मनाचा विचार करायला हवा, असा प्रवाह आला. या संदर्भातील भारतीय प्रवासाच्या आढाव्यासाठी यावर्षी आकाशवाणीच्या पु. म. लाड हीरकमहोत्सवी व्याख्यानमालेतील माझे व्याख्यान, AVAHAN IPH या आमच्या नि:शुल्क यू-ट्यूब वाहिनीवर उपलब्ध आहे.… महत्त्वाचा मुद्दा असा की मानसिक आरोग्याचे महत्त्व जाणवणे आणि त्यासंदर्भात विनासंकोच मदत घेणे या प्रक्रियेसाठी सामाजिक सहभागाची आवश्यकता आहे. अमेरिकेमध्ये आता एक नवा विचार मूळ धरत आहे, ‘Positive Psychiatry.’ ह्याचा अर्थ असा की ‘मनोविकासासाठी मनोविकारशास्त्र.’
मनोविकारांमध्ये सहसा टोकाच्या नकारात्मक भावना असतात. सकारात्मक भावनांमध्येही, स्वकेंद्रिततेच्या पलीकडे नेणाऱ्या खास अशा उन्नत भावना असतात असे विज्ञानाच्या लक्षात आले. मेंदूच्या Prefrontal Cortex ह्या भागातून निर्माण होणाऱ्या या भावनांना म्हणतात Neocortical Emotions.… आस्था, करुणा, नम्रता, कृतज्ञता, तन्मयता, समर्पण, क्षमा, संयम, निरामयता अशी ही यादी आहे. पूर्वीचे स्कॅन्स मेंदूच्या रचनेबद्दल माहिती द्यायचे. PET आणि SPECT या स्कॅन्समुळे शास्त्रज्ञांना मेंदूमधल्या घडामोडींचा अक्षरश: ‘आँखो देखा हाल’ कळू लागला… अमूर्त समजल्या जाणाऱ्या भावनिक अनुभवाचे चक्क ‘दृश्य-मेंदू-मापन’- Visual-Brain-Mapping करता येऊ लागले. प्रत्येक माणसामध्ये दडलेला संत आणि हिंस्र जनावर ही कल्पना नव्हे तर वैज्ञानिक सत्य आहे.
उन्नत भावनांचा जाणीवपूर्वक सराव केला तर मेंदूचे भावनिक वास्तव विकासाकडे जाऊ शकते हे सिद्ध करणारे आणखी एक तत्त्व पुढे आले. त्याचे नाव Neuroplasticity. मेंदूच्या पेशींच्या क्षमतेमध्ये कोणत्याही वयोगटामध्ये कार्यात्मक बदल घडवून आणता येतो असे शास्त्रज्ञ म्हणू लागले आहेत. या Neuroplasticityमध्ये बिघाड झाला तर उतारवयात स्मृतीभ्रंशासारखे विकार होऊ शकतात, असे वेगवेगळ्या पाहणीतून दिसते. जर हे कार्य पुन्हा स्थापित करता आले तर आज उपचारांसाठी असाध्य असणाऱ्या उतारवयातील मेंदूआजारांसाठी ते वरदान ठरणार आहे.
उन्नत भावनांची अभिव्यक्ती म्हणजेच वाढत चाललेल्या आत्मकेंद्रीत विचारप्रणालीला आळा घालणे असा सूर आता निघत आहे. या उन्नत भावनांच्या शोधामुळे अध्यात्म आणि विज्ञान ही दोन टोके नसून त्या दोघांमध्ये एक सामायिक धागा आहे ही विचारधारा पुढे आली असून आता अनेक पाश्चिमात्य मज्जाशास्त्रज्ञ आता ‘न धार्मिक अध्यात्म’ म्हणजे ‘Nonreligious Spirituality’ चा पुरस्कार करू लागले आहेत. या पद्धतीची स्पष्ट भारतीय मांडणी विनोबांनी अनेक दशकांपूर्वी करून ठेवली. या द्रष्टेपणाची नोंद करणे आवश्यक आहे.… मानसऔषधशास्त्राच्या संदर्भातही असेच द्रष्टे विधान खुद्द फ्रॉइडने केले होते, ‘अशी एक वेळ येईल जेव्हा मनाची कोडी उलगडण्याचे सामर्थ्य असणारे परमाणू (Molecules) तयार होतील.’
मानवी विकासाच्या संकल्पनेमध्ये एक गोष्ट गृहीत धरली जात होती की जनुकीय रचना ही मानवाच्या आयुष्यामध्ये ‘तटस्थ’ असते. संस्कार आणि संस्कृती (Nurture & Culture) यांचा परिणाम जनुकांमधल्या DNAवर होऊ शकतो, या भूमिकेतून Epigenetics या विद्याशाखेचा जन्म झाला. मनोविज्ञानाच्या दृष्टीने उन्नत भावना (Neocostical Emotions), मज्जातरलता (Neuroplasticity) आणि Epigenetics या तिन्ही संकल्पनांचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. मानवजातीच्या भवितव्याबद्दल अत्यंत नकारात्मक अशी भाकिते करणाऱ्यांना यामुळे काहीसा आळा बसेल. याचा अर्थ भविष्य अगदी गोड-गुलाबी आहे असे नव्हे. परंतु ‘विज्ञानविवेक’ या संगमातून उद्याच्या उन्नत मानवाची निर्मिती होऊ शकेल.
आपल्या देशासमोर असलेली मनविज्ञानातील आव्हाने अजूनही अतिशय पायाभूत आहेत. या क्षेत्रातील व्यावसायिकांची संख्या; गरज आणि लोकसंख्या या दोन्ही बाजूने तुटपुंजी आहे. जे व्यावसायिक कार्यरत आहेत त्यांना मिळणाऱ्या प्रशिक्षणाच्या दर्जामध्ये कमालीची तफावत आहे. मानसिक आरोग्याच्या तीन विभागांपैकी, तीव्र मनोविकारांवर उपचार करण्यामध्येच त्यांची ऊर्जा इतकी वापरली जाते की विसंवाद आणि विकास यावर योगदान देण्यासाठी वेळ, कौशल्य, संधी या साऱ्याच गोष्टी कमी पडत आहेत. याचा आणखी एक परिणाम असा होत आहे की मनोविज्ञानाचा सामाजिक आणि सांस्कृतिक ठसा काही उमटू शकलेला नाही. आज मानसिक आधारासाठी सामान्य जनता वैदूंपासून आध्यात्मिक क्षेत्रातील उद्योजकांपर्यंत सर्वांकडे वळते; कर्मकांडांचे देव्हारे माजवणाऱ्या किंवा रत्ने-हिरे-दगड-अंगठ्या-माळा विकणाऱ्यांच्या संस्था-कंपन्या भरभराटीला येतात आणि अनेकांच्या असहाय्यतेचा अवैज्ञानिक फायदा घेऊन त्यांचे शोषण केले जाते हा भारतातील मनविज्ञान चळवळीचा पराभवच म्हणायला हवा.
पण म्हणून काही हातावर हात ठेवून बसायचे नाही. आधुनिक मनोविज्ञानाला भारतीय संस्कृती आणि विचारधारेतील पुरोगामी प्रवाहाशी जोडणे अगत्याचे आहे. समाजातील प्रत्येक विवेकी आणि आस्था असणारी व्यक्ती ही मानसिक आरोग्याचा संदेश पुढे नेणारी शक्ती आहे; अशा प्रकारे माध्यमांद्वारे प्रबोधन होणे गरजेचे आहे. मनोविज्ञान क्षेत्रात काम करणारे व्यावसायिक, कार्यकर्ते आणि सुजाण व्यक्ती तसेच समूह अशा सर्वांनी एकत्र येऊन काम केल्याशिवाय ‘सुदृढ मन सर्वांसाठी’ हे ध्येयस्वप्न प्रत्यक्षात उतरणार नाही.
बदल तर होत राहणारच… तोच तर काळाचा प्रवाह… पण ‘परिवर्तन’ व्हायचे तर त्यासाठी जाणीवपूर्वक आणि सातत्याने केलेले प्रयत्न हवेत. ऑक्टोबर महिन्यामध्ये जागतिक मानसिक आरोग्य सप्ताह आणि जागतिक मनोआरोग्य दिन (१० ऑक्टोबर) असे महत्त्वाचे कालखंड येत आहेत. ह्या निमित्ताने आपण सर्वजण मनआरोग्यविषयक जाणिवा विस्तारणाऱ्या एकातरी उपक्रमामध्ये सहभागी होऊ या, व्यक्तिविकासासाठीचा एखादा मार्ग निवडू या आणि एकमेकांच्या सुखदु:खामध्ये सहभागी होऊन विवेकाचा विचारदीप प्रज्वलित करूया.

World Mental Health Week Special Series (Part 3)

मन-विज्ञान : काल, आज आणि उद्या

वर्तमानकाळातल्या आपल्या वर्तनावर भूतकाळाचा प्रभाव किती प्रमाणात असतो? विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला फ्रॉइडप्रणीत ‘सायकोअॅनलेसिस’ या मनोचिकित्सापद्धतीनुसार, बालपणातील घटनांच्या संस्कारांचे ठसे अबोध मनावर एकदा उमटले की त्यांचा प्रभाव दीर्घकाळ टिकतो. डॉ. अल्बर्ट एलिस या मानसशास्त्रज्ञांनी या गृहीतालाच धक्का दिला. अमेरिकन सायकोलॉजिकल असोसिएशनच्या वार्षिक सभेमध्ये सादर केलेल्या आपल्या शोधनिबंधामध्ये त्यांनी घेतलेली भूमिका अशी होती की, भूतकाळातील प्रसंग नव्हे तर भूतकाळाकडे पाहण्याचा आत्ताचा त्या व्यक्तीचा दृष्टिकोन ठरवतो की त्या भूतकालीन प्रसंगाचा किती खोल परिणाम होणार ते.… भूतकाळाचा संस्कार काही एलिसनी नाकारला नाही पण भूतकाळाकडे मनाचे सारथ्य दिले तर मग पुरुषार्थाला अर्थच काय… (पुरुष हा शब्द मानव या अर्थाने घ्यायचा.) ही भूमिका क्रांतिकारी असली तरी त्या काळाच्या संदर्भात तरी नवीन नक्कीच नव्हती. एपिक्टॅटस नावाच्या प्राचीन विचारवंताने त्याचा पुरस्कार केला होता तसाच गौतम बुद्धानेही. खुद्द एलिसनी या साऱ्या तत्त्वज्ञांचा अभ्यास केला होता. माणसाच्या ‘विवेका’वर आधारित विवेकनिष्ठ मानसोपचार पद्धती (Rational Emotive Behaviour Therapy) एलिस (२७ सप्टेंबर १९१३ ते २४ जुलै २००७) यांनी मांडली. अॅरेन बेक, व्हिक्टर फ्रॅन्केल यांच्यासोबत एलिस यांचे योगदानही महत्त्वाचे ठरते. Cognitive Behaviour Therapy या गटाखाली येणाऱ्या या सर्व उपचारपद्धतींना एकविसाव्या शतकात मान्यता तर मिळाली आहेच परंतु मनोविकारांबरोबरच या पद्धती मनोविकासासाठीही वापरता येतात हे विशेष.
दुसऱ्या महायुद्धानंतरच्या काळामध्ये घडलेली आणखी एक मुहूर्तमेढ म्हणजे मनोकायिक अर्थात Psychosomatic वैद्यकशास्त्राची सुरुवात. स्वत: डॉक्टर नसलेल्या, नॉर्मन कझीन्स नावाच्या लेखक-पत्रकाराने स्वत:च्या ‘असाध्य’ आजाराचा सामना करताना स्वत:वरच काही मनोकेंद्रीत उपचार केले. त्यात हास्यउपचारपद्धतीचाही समावेश होता. ‘Anatomy of an Illness’ या शीर्षकाचा त्याचा शोधनिबंध ‘न्यू इंग्लंड जर्नल ऑफ मेडिसीन’ या प्रतिष्ठित नियतकालिकामध्ये प्रसिद्ध झाला…. भावनांचा आरोग्यावर, विशेषत: शारीरिक संस्थांवर होणाऱ्या परिणामाबद्दलच्या संशोधनाला चालना मिळाली. स्वत: कझीन्स पुढे UCLA अर्थात कॅलिफोर्निया विद्यापीठाच्या वैद्यकशास्त्र विभागात चक्क मानद-प्राध्यापक झाले. त्यांच्या मूळ निबंधाच्याच शीर्षकाचे पुस्तक बेस्टसेलर झाले. ‘हेड फर्स्ट’ आणि ‘द हीलिंग हार्ट’ ही त्याची त्यानंतरची प्रसिद्ध पुस्तके.
पुढे डॉ. डीन अॅर्निश ह्यांनी ही गाथा पुढे नेली आणि Life Style Medicine अर्थात जीवनशैली वैद्यकविज्ञान या शीर्षकाखाली, जीवशास्त्रीय, मानसिक आणि सामाजिक पैलूंचे एकीकरण करण्यात आले. व्हिएतनामचे युद्ध तसेच अशांत युवा पिढीचे व्यवस्थेबद्दलचे आक्रंदन यामुळे सत्तरच्या दशकामध्ये व्यसनाधीनता हा प्रश्न जगामध्येच पुन्हा एकदा ऐरणीवर आला.… पाश्चात्य जगातील या प्रश्नाचे पडसाद पौर्वात्य जगात उमटू लागले ते ऐंशीच्या दशकात. निमित्त झाले अफूपासून बनवलेल्या हेरॉइन (ब्राऊन शुगर) या अंमली पदार्थाचे. जागतिकीकरणानंतर तर व्यसनाधीनतेच्या समस्येने जगभर उग्र रूप धारण करायला सुरुवात केली. व्यसनाधीनतेवर उपचार म्हणून काही औषधेही तयार होऊ लागली. पण या निमित्ताने व्यसनविरोधी उपचारांच्या खास उपचारकेंद्रांना सुरुवात झाली आणि आजही अशी सामुदायिक उपचारकेंद्रे जगातल्या प्रत्येक देशात सुरू झाली.
व्यसनाधीनतेच्या समस्येतूनच जगातल्या पहिल्या स्वमदत गटाची स्थापना झाली. बिल आणि बॉब ह्या दोन मद्यप्यांपासून सुरुवात झालेला AA अर्थात अल्कोहोलिक अॅनोनिमस हा तो स्वमदत गट. आज शंभराहून अधिक देशांमध्ये हा उपचारगट कार्यरत आहे. स्वमदतगटांची संकल्पना मनआरोग्यक्षेत्रामध्ये रुजायला लागली. या निमित्ताने मनोरुग्ण आणि त्यांना सहाय्य करणारे कुटुंबीय यांच्या वेदना, हक्क आणि अधिकार जगापुढे येऊ लागले. ऑस्ट्रेलिया-न्यूझीलंडसारख्या राष्ट्रांमध्ये आज स्किझोफ्रेनिया या मानसिक आजारावरच्या औषधांच्या किमती ठरवणाऱ्या सरकारी समितीमध्ये अशा रुग्णांच्या नातेवाईकांचा समावेश असतो.
स्किझोफ्रेनिया, औदासीन्य, मंत्रचळेपणा, स्मृतीदोष अशा आजारांचे रुग्ण व कुटुंबीय ह्यांच्या एकत्र येण्यामुळे मनविज्ञानाला एक वेगळे सामाजिक आणि सांस्कृतिक परिमाण मिळाले. गेल्या शतकामध्ये झालेल्या एका जगव्यापी पाहणीनुसार (International Pilot Study of Schizophrenia) विकसनशील देशांमध्ये स्किझोफ्रेनिया या मनोविकाराचे रुग्ण विकसित देशातील अशा रुग्णांपेक्षा अधिक सुस्थितीमध्ये आढळले. याचे कारण संशोधकांना सापडले, कुटुंबाच्या भावनिकतेमध्ये. मानसिक आजार जरी व्यक्तीचा असला तरी कौटुंबिक साथ किती महत्त्वाची ठरते, या संदर्भात संशोधन होऊ लागले. व्यसनाधीनतेपासून ते स्किझोफ्रेनियापर्यंतच्या आजारात आपल्यासारख्या देशामध्ये अस्तित्वात असलेल्या कुटुंबआस्थाशक्तीला जागृत आणि प्रशिक्षित करण्याची गरज या संशोधनाने अधोरेखित केली.
कॅन्सर असो की डायबेटिस… प्रामुख्याने शारीरिक असलेल्या आजारांचा मनोसामाजिक हिस्सा अतिशय महत्त्वाचा असतो. ही जाण गेल्या शतकाच्या अखेरच्या पर्वामध्ये वैश्विकीकरणानंतर अधिकाधिक घट्ट झाली. माणूस आला की भावना आणि विचार आलेच…. त्यांना वगळून उपचार कसे करता येतील. पण अजूनही वैद्यकविश्वावर ‘बायोमेडिकल’ अर्थात जीवशास्त्राधिष्ठित वैद्यकसंकल्पनेचा पडदा आहेच. एकविसाव्या शतकामध्ये संगणक आणि इंटरनेटच्या निमित्ताने माहितीचे महाद्वार जसे खुले होऊ लागले आहे, तसे देशोदेशीचे रुग्ण आता शारीरिक व्याधींचा उपचार असेल तेथेही मनाच्या आधारउपचाराची ‘मागणी’ करू लागले आहेत.
रुग्णहक्कांच्या चळवळीचा परिणाम मनोविज्ञानाच्या वाटचालीवर होणे अपरिहार्य होते. मनोविकारांवर ठोस उपचार नव्हते त्या काळामध्ये बनवलेली मनोरुग्णालये म्हणजे मनोरुग्णांना बहिष्कृत करणारी अधिकृत व्यवस्था बनली होती. ब्रिटिश राजवटीच्या दरम्यान ही व्यवस्था भारतामध्येही आली. योग्य वेळी योग्य उपचार मिळाले आणि रुग्णाला पुनर्वसनाची संधी आणि सुविधा मिळाली तर या तुरुंगसदृश संस्थाची गरज राहणार नाही. भारतामध्येही बेंगळुरू आणि रांचीमध्ये जुन्या मनोरुग्णालयांचा कायापालट करून राष्ट्रीय दर्जाची मनउपचारकेंद्रे स्थापन करण्याचे यशस्वी प्रयत्न करण्यात येत आहेत.
जागतिकीकरणानंतर मनोविज्ञानाच्या क्षेत्रामध्ये आणखी एक मूलगामी बदल झाला. साऱ्या जगाचे ‘मार्केट’ एकत्र आल्यामुळे मनोविकारांवरच्या औषधांच्या संशोधनाला चालना मिळाली. मनोविकारांवरची औषधे म्हणजे ‘झोपेच्या गोळ्या’ या ठाम पूर्वग्रहाच्या विरोधात उभे राहण्यासाठी औषधशास्त्र सज्ज होत होते… पण विज्ञानाच्या बरोबर त्यामध्ये गुंतले होते, औषधकंपन्यांचे हितसंबंधही…. मनोविज्ञानक्षेत्रातल्या ‘औषधक्रांती’ची हकीगत पुढच्या लेखांकामध्ये.

World Mental Health Week Special Series (Part 2)

मन-विज्ञान : काल, आज आणि उद्या

पहिले महायुद्ध संपले आणि त्यानंतर युद्धभूमीवरून परत आलेल्या सैनिकांमध्ये अक्षरश: हजारोजण असे होते जे शारीरिक दृष्टीने व्यवस्थित होते पण मानसिक दृष्टीने गलितगात्र झाले होते. या अवस्थेला म्हणायचे ‘शेल शॉक’. दुसऱ्या महायुद्धाचे ढग जसे गडद होऊ लागले, तसेच मनोविज्ञान क्षेत्रातल्या डॉक्टरांचा विचार सुरू झाला की यावेळी असे झाले तर करायचे तरी काय?
ही कसोटीची वेळ आली ‘डंकर्क’च्या निमित्ताने. फ्रान्सच्या किनाऱ्यावर अडकून पडलेल्या लाखो ब्रिटिश सैनिकांची समुद्रमार्गे सुटका करण्याची मोहीम मानवी इतिहासात अद्वितीय मानली जाते. ख्रिस्तोफर नोलेन या दिग्दर्शकाचा याच नावाचा चित्रपट अतिशय प्रभावी आहे…. ब्रिटिश खाडी पार करून किनाऱ्यावर आलेले हे सैनिक मानसिक दृष्टीने खचलेले होते. त्यांचा निद्रानाश कमी करण्यासाठी, थकवा कमी करण्यासाठी काहीतरी करणे आवश्यक होते. यामध्ये एक सैनिक असा होता ज्याची वाचा गेली होती आणि उजवा हात संपूर्णपणे लुळा पडला होता. त्याची अवस्था तीव्र होती. झोपेच्या गोळ्या काम करत नव्हत्या. म्हणून त्याच्या नसेमध्ये ‘सोडियम पेंटोथाल’ नावाचे गुंगी आणणारे औषध दिले गेले. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे अर्धवट झोपेत तो बोलायला लागला…हा सैनिक माघारी येत असताना एका खंदकामधून त्याला कण्हण्याचा आवाज आला. पहातो तर आपला भाऊच तिथे जखमी अवस्थेत. खांद्यावर घेऊन जावे तर गती कमी होणार. किनाऱ्यावर वेळेत पोहोचलो नाही तर सुटेकसाठी आलेली जहाजे निघून जाणार…. जखमी भावानेच त्याची द्विधा अवस्था संपवली.
तो म्हणाला, ‘मला मृत्यूदान दे’, जिवावर दगड ठेवून एका भावाने दुसऱ्या भावाला, उजव्या हाताने गोळी घातली. या कृत्याची खंत इतकी खोल की, त्याची वाचा ‘गेली’ आणि ‘तो’ हात लुळा पडला…. आज आपण ज्याला ‘नाटकोअनॅलिसिस’ म्हणतो त्याचा शोध हा असा लागला. या पद्धतीमुळे एक गोष्ट सिद्ध झाली की मनाचा पगडा शरीरावर किती प्रमाणात असतो…, जी कहानी झोपेची तीच भूकेची. या सैनिकांच्या त्वरीत पोषणासाठी एक पद्धत वापरली जायची. आधी इन्शुलिन देऊन त्यांच्या शरीरातली साखरेची पातळी खूप कमी करायची आणि मग भरपूर साखर त्यांना पोटामध्ये घातलेल्या नळीतून द्रवरूपाने द्यायची. याला म्हणायचे ‘इन्शुलिन कोमा’ शास्त्रज्ञांना दिसून आले की या उपचारानंतर त्या सैनिकाची भाविनक स्थितीही स्थिर होते. पण युद्धकाळ असल्याने साखर गेली ‘रेशनिंग’च्या नियंत्रणाखाली. मग उकडलेल्या बटाट्यांचे किसलेले घट्ट द्रावण देण्यात येऊ लागले. पण आता हा पेशंट ‘कोमा’मध्ये असताना हवाईहल्ला झाला तर… तर मग इतपतच बेशुद्ध करा की वेळ आली तर हलता येईल. त्यातून तयार झालेली ‘इन्शुलिन सबकोमा थेरपी’. युद्धकाळामध्ये सैनिकांना मदत करता करता त्यातून मनोपचारांना विकसित करणाऱ्या ह्या साऱ्या संशोधकांपुढे नम्र व्हायलाच हवं.
दुसऱ्या महायुद्धामध्ये हिटलरच्या छळछावण्यांमध्ये बंदी असलेल्या डॉ. व्हिक्टर फ्रॅन्केल या सायकोअॅस्ट्रोस्टेनेही या काळामध्ये, मानसशास्त्रात मोलाची भर घातली. ज्या व्हिएन्ना शहरामध्ये फ्रॉइड रहायचा त्याच शहरात फ्रॅन्केल आपली प्रॅक्टिस करत होते. युद्धकाळात फ्रॉइड इंग्लंडला जाऊ शकले. व्हिक्टर फ्रॅन्केलनी मात्र ज्यू असूनही व्हिएन्ना न सोडण्याचा निर्णय घेतला. आपल्या आईवडिलांची काळजी घेता यावी म्हणून अमेरिकेला जाण्याचा परवाना मिळूनही ते युरोपात राहिले. परिणाम व्हायचा तोच झाला. कॉन्सट्रेशन कॅम्पमध्ये खासगी कुटुंबीयांपासून ताटातूट, अतोनात हाल. एक अत्यंत हरलेल्या क्षणी फ्रॅन्केलना जाणवलं, ‘ते माझ्याकडून सर्व काही हिरावून घेऊ शकतात. माझे जगणेसुद्धा. अगदी शेवटच्या श्वासापर्यंत मी माझ्या अस्तित्वाकडे आणि जगण्याकडे कसे पहावे याचे स्वातंत्र्य कुणीही हिरावून घेऊ शकत नाही.’ ‘मॅन्स सर्च फॉर मिनिंग’ या अजरामर पुस्तकामध्ये हे सारे अनुभव विस्ताराने वाचायला मिळतील. पुढे फ्रॅन्केलनी ‘लोगोथेरपी’ ही मानसोपचारपद्धती विकसित केली. लोगो ह्या शब्दाचा अर्थ आहे मिनिंग! जगणे अर्थपूर्ण बनवणारी मानसोपचारपद्धती …अनुभव कसाही असो, त्याकडे पाहाण्याचा दृष्टिकोन ठरवतो की मनात कोणत्या भावना निर्माण होणार. ते… ह्या तत्त्वातून जन्म झाला cognitive behavioral therapy अर्थात सीबीटी या उपचारपद्धतीचा पुढच्या काळात अॅरन बेक ह्यांनी ही पद्धती युरोप-अमेरिकेमध्ये रुजवली.
व्हिएन्ना शहरामध्ये, फ्रॅन्कोल ह्यांचे निवासस्थान आणि म्युझियम काही वर्षांपूर्वी मी शोधले. तिथे जाऊन या महान शास्त्रज्ञाच्या स्मृतींना उजळा देताना एक वाक्य मनात कायमचे कोरले गेले, ‘वास्तुविज्ञानामध्ये उत्तेजना (stimulas) आली की प्रतिक्रिया (reaction) येणार. मनोविज्ञानामध्ये मात्र उत्तेजना आणि प्रतिक्रिया या दोहोंच्यामध्ये एक पोकळी असते, एक अवकाश असतो.’ त्या अवकाशात असतो Cholce… आपण react व्हायचे की प्रतिक्रिया द्यायची का, प्रतिसाद घ्यायचा याची जबाबदारी त्या व्यक्तीलाच घ्यायची असते.
याच कालखंडावर आधारित एक प्रसिद्ध चित्रपट आहे, ‘लाइफ इज ब्युटीफूल’ या शीर्षकाचा. रॉबर्टो बेनिनी या दिग्दर्शक अभिनेत्याचा. फॅन्केलने माणसाच्या दृष्टिकोनाच्या संदर्भात जे सांगितले ते प्रत्यक्ष अनुभवायचे असेल तर हा चित्रपट पाहायलाच हवा. तर दुसऱ्या महायुद्धानंतर मनोविज्ञानाच्या क्षेत्रात एक महत्त्वाची घटना घडली. छिन्नमनस्कता अर्थात स्क्रिझोफ्रेनिया ह्या आजारावरचे पहिले औषध Chlorprumazine अर्थात Largactil बाजारात आले. ज्यांचे परिणाम म्हणजे Actions आहेत. Large म्हणजे बहुआयामी असे Largactil . गंमतीची गोष्ट म्हणजे ‘ओकारी थांबवण्यासाठी’ म्हणून या रसायनावर प्रयोग सुरू होते आणि शोध लागला मनोविकारांवरच्या पहिल्या औषधाचा. पन्नासच्या दशकातच त्यामध्ये भर पडली. imipramine ही पहिली नैराश्यविरोधी औषधी. ही होती मनचिकित्सा औषधशास्त्राची पहाट. महत्त्वाची गोष्ट अशी की खुद्द फ्रॉइडनेही असे भाकीत वर्तवले होते की, ‘असा एक दिवस येईल जेव्हा मनाच्या रहस्यांची उकल करतील रसायनांचे परमाणू.’ सुरुवातीला या औषधसंशोधनाला फारशी गती नव्हती. वैश्विकीकरणाच्या प्रक्रियेला अजून बराच अवधी होता.
दरम्यानच्या काळात म्हणजे १९५०च्या दशकामध्ये अमेरिकन सायकॉलॉजिकल असोसिएशनच्या वार्षिक सभेमध्ये एक शोधनिंबध वाचला गेला. अबोध जाणिवांवर आधारित सायकोअॅनॅलेसिस या प्रस्थापित मानसोपचार पद्धतीला छेद देणारा सिद्धांत मांडत होते. डॉ. व्हिक्टर फ्रॅन्केल यांच्या युरोपातल्या भूमिकेमध्ये सूर मिळवणारे अमेरिकेतले डॉ अल्बर्ट एलिस!

World Mental Health Week Special Series (Part 1)

मन-विज्ञान : काल, आज आणि उद्या

संस्कृतीच्या विकासाच्या एका टप्प्यावर ‘आरोग्य विचार’ हा कप्पा उघडला गेला. प्राचीन वैद्यक विचारामध्ये एक मूलभूत जाणतेपण, शहाणपण होते. शरीर आणि मनाची अभिन्नता त्यात मान्य केली होती. ‘प्रकृति इति शरीरं, प्रकृति इति स्वभावं’ अशी व्याख्या सांगणाऱ्या आयुर्वेदाचे प्रतिध्वनी चिनी आणि ग्रीक पद्धतींमध्येही सापडतात. आधुनिक वैद्यकशास्त्राचा आद्यप्रणेता समजला गेलेला पितामह हिप्पोक्रॅटीस म्हणायचा की आजाराचे योग्य निदान करायचे तर त्यासाठी लक्षणांची चिकित्सा (History Taking), शरीर तपासणी (Clinical Examination), नातेवाईकांबरोबरची बातचीत (Objective Data) ह्या सोबतच कोणत्या गोष्टी महत्वाच्या आहेत? . . . समुद्रसपाटीपासूनची त्या स्थळाची उंची, पाणीपुरवठ्यामधली शुद्धता, हवामान आणि वाऱ्याची दिशा असे सारे घटक लक्षात घ्यायला हवेत . . . आता बोला, सर्वसमावेशक वैद्यकविचार ह्यापेक्षा काय वेगळा असतो? रुग्णाची नाडी तपासताना त्याचा हात कसा अलगद धरायचा, ऋजु भाषेत संभाषण करता करता नाडीचे ठोके कसे मोजायचे हे सारे हिप्पोक्रॅटीस तपशीलवार सांगतात.
मनाचे हे परिमाण इसवी सनाच्या नवव्या-दहाव्या शतकापर्यंत कायम राहिले. ज्या वैद्यक व्यवस्था मर्यादित प्रदेशात आणि विचारांच्या देवाणघेवाणीपासून वंचित राहिल्या त्यांची वाढही खुरटली. ह्याला युरोपातील वैद्यकव्यवस्थाही अपवाद नव्हती. ही व्यवस्थाही तर्कपुष्ठ आणि हास्यास्पद उपायांनी भरलेली होती. मनाची आणि मनोविकारांची फारकत मुख्य प्रवाहापासून झाली ती ह्या काळात.
पुढे पृथ्वीचा संस्कृतिमध्यबिंदु युरोपात सरकला कारण जहाजबांधणीचे नवे तंत्र अवगत झाले आणि विज्ञान-कला ह्या साऱ्या क्षेत्रांमध्ये नवविचाराचे ‘रेनेसान्स’ वारे वहायला लागले. शरीराच्या व्याधींवर संशोधन होऊ लागले पण मनाची रवानगी मात्र साहित्य, तत्वज्ञान आणि उपासना धर्मांच्या कक्षेमध्ये करण्यात आली. ह्याच काळात मनोरुग्णांसाठी, समाजापासून बहिष्कृत करणारे Asylums म्हणजे ‘पागलखाने’ तयार झाले. त्या काळातील युरोपीयन ‘सभ्यते’मध्ये अशा विचित्र, बेंगळूर लोकांना स्थान नव्हते. पुढच्या काही शतकांमध्ये पिनेल ह्या डॉक्टरने ह्या रुग्णांच्या साखळ्या तोडल्या तेव्हा ती क्रांतीकारक घटना ठरली. मेस्मेरने त्या काळात एक उपचारपद्धती विकसित केली. तिचे नाव ‘मेस्मेरिझम’. पुढे युरोपीयन आधुनिकतेचे केंद्र इटलीतून ऑस्ट्रियामधल्या व्हिएन्ना ह्या शहरात आले. मानसशास्त्राच्या इतिहासातला क्रांतीकारक क्षण येण्यासाठी एकविसाव्या शतकाच्या अखेरपर्यंत वाट पहायला लागणार होती.
डॉ. सिगमंड फ्रॉईड हा खरे तर न्युरोलॉजिस्ट डॉक्टर. त्याच्या अनुभवामध्ये असे रुग्ण आले ज्यांची लक्षणे मज्जासंस्थेच्या बिघाडासारखी ‘दिसायची”. परंतु प्रत्यक्ष तपासणीमध्ये मात्र त्यात कोणताही ‘आजार’ मिळायचा नाही. फ्रॉईडच्या काही पूर्वसूरींनी तर काही समकालीनांनी, ‘हिप्नॉटिक सजेशन्स’चा वापर केला होता. ‘Talking Cure ‘ अशा पद्धतीबद्दल प्रयोगही सुरु होते. पण फ्रॉईडचे वैशिष्टय असे की उपचारांच्या पद्धतीवर प्रयोग करताना त्याने ‘मन’ नावाच्या अमूर्त गोष्टीची, ‘रचना’ काय असावी ते प्रथमच सांगितले. जाणीव आणि नेणीव, conscious आणि unconscious हे शब्द आज आपण खूप सहजपणे वापरतो. मनाचे कप्पे असणे, त्यातील सबोध आणि अबोध अशा कप्प्यांमध्ये अर्धपारदर्शकता असणे हे सारे प्रत्यक्ष व्यक्तींसोबत काम करताना, जणु ‘लॅब’ मध्ये पडताळले जात होते. ‘Free Association’ ह्या उपचार पद्धतीला जोरदार विरोध झाला. पुढच्या दहा वर्षांमध्ये फ्रॉईडला प्रतिभावान सहकारी मिळाले. त्यामध्ये कार्ल युग, अॅडलर अशा अनेकांचा समावेश होतो.
जाणीव आणि नेणीवेमधला सेतू म्हणजे स्वप्ने. ही कल्पना आणि त्यावरचे संशोधन ही त्या काळाच्या संदर्भात अफाट गोष्ट होती. फ्रॉईडचा अभ्यास रुग्णांपुरता मर्यादित नव्हता. शेक्सपीयरसारख्या नाटककारांच्या कलाकृती, तो कोळून प्यायला होता. नीत्शेसारख्या विचारवंताचा त्याने अभ्यास केला होता. सन १८९१ पासून १९३८ पर्यंत फ्रॉईडच्या निवासाची आणि क्लिनीकची जागा स्थिर राहिली. काही वर्षांपूर्वी ही जागा व आता तिथले म्युझीयम पहाण्याची संधी मला मिळाली. पहिल्या मजल्यावर नेणाऱ्या त्या प्राचीन, प्रशस्त जिन्यावर किती प्रतिभावान संशोधकांचे पाय पडले असतील. फ्रॉईडच्या क्लिनीकच्या ‘वेटींग रूम’ मध्ये समविचारी संशोधकांच्या बैठका होत. दर बुधवारी होणाऱ्या ह्या विचारमंथनाला पुढे संस्थारूप आले. ही खोली अगदी जशीच्या तशी जपून ठेवली आहे. मनाच्या विकासातले टप्पे तसेच, मनातील लैमिकतेचे अबोध मनावरील ठसे ह्या संदर्भात फ्रॉईडने नव्या कल्पना मांडल्या. मनाच्या रचनेमध्ये, आदीम इच्छांचे प्रेरणास्थान असलेला ‘Id’, वास्तवातील जगाशी जोडणारा ‘Ego’ आणि ह्यावर कडक देखरेख करणाऱ्या नैतिकतेचा ‘Superego’ ही मांडणी आज ऐकायला सोपी वाटते कारण ती वर्षानुवर्षे वापरल्यामुळे सोपी ‘वाटते’ इतकेच.
फ्रॉईडने मांडलेल्या प्रत्येक संकल्पनेवर मतभिन्नता झाली, विवाद झाले. पण ह्या साऱ्यामधून एक महत्वाचे योगदान मिळाले. ‘मन’ पुनश्च वैद्यक विज्ञानाच्या परीघामध्ये प्रवेश करते झाले. निव्वळ ह्या एका सहभागासाठी आपण आज फ्रॉईडचे ऋण मानायला हवेत. विसाव्या शतकाच्या सुरवातीला रशियामध्ये सुरवात झाली ती मानवी ‘वर्तना’च्या अभ्यासाला. एकीकडे फ्रॉईड जाणीवांचा अभ्यास करत होता तर पाव्हलॉव्ह सारखे शास्त्रज्ञ प्रयोग रचत होते वर्तनाच्या सवयी कशा निर्माण होतील त्या ‘Conditioning of Behavior’ वर. हंगेरीमधल्या व्हॉन मेड्यून्त ह्या डॉक्टरच्या असे लक्षात आले की, जर सायकॉसीस म्हणजे मनोक्षुब्धतेच्या तीव्र झटक्यातून जाणाऱ्या रुग्णाला आकडी अथवा फिट आली तर त्याच्या मनोविकाराची लक्षणे कमी होतात. त्यातून जन्म झाला ‘Convulsive Therapy’ अर्थात मनोविकारांवरच्या ‘शॉक थेरपी’चा. पुढे सरलेट्टी व बिन्नी ह्या इटालीयन शास्त्रज्ञांनी त्यासाठी ‘विद्युत शक्ती’चा वापर केला. अशाप्रकारे मानसिक आजारांवरची ‘विद्युत उपचार पध्दती’ अस्तित्वात आली.
पहिले महायुद्ध ते दुसरे महायुद्ध ह्या कालखंडामध्ये फ्रॉईडने विकसित केलेली ‘सायको अनॅलीसीस’ ही उपचारपद्धती अमेरिकेमध्ये पोहोचली होती आणि लोकप्रियसुद्धा झाली होती. दुसऱ्या महायुद्धाचे पडघम वाजू लागले. पहिल्या महायुद्धानंतर मानसिक विकलांगता आलेल्या हजारो सैनिकांचे निदान केले गेले होते ‘Shell Shock’ अर्थात युद्धकाळातील अशक्य तणावामुळे आलेली मनाची सुन्नावस्था. पुन्हा असे युद्ध झाले तर ही अडचण सोडवायची कशी असा मोठा प्रश्न होता. युध्दे सुरु होतात राजकारण आणि सत्तेचा संघर्ष अशा घटकांमुळे पण भरडून निघते सामान्य जनांचे आयुष्य . . . तरीही, शास्त्राच्या दृष्टीने ह्या कलहकाळातही काही विकासाच्या संधी दडलेल्या असतात. ह्या थरारक इतिहासावर एक नजर फिरवू पुढच्या लेखांकामध्ये.

– डॉ. आनंद नाडकर्णी

शुभंकर : पापण्यांमागचे पाणी आणि आभाळाएवढं मन

जगामध्ये रहाणाऱ्या एकूण लोकसंख्येपैकी सुमारे एक टक्के व्यक्ती ‘स्किझोफ्रेनिया’ ह्या मानसिक आजाराने बाधित असतात असे आकडेवारी सांगते. ०.८​ टक्के असो की १ टक्का, ही संख्या प्रचंड आहे. भारतासारख्या देशामध्ये मानसिक आजारावरच्या उपचार आणि पुनर्वसनाच्या सोयी जरी मर्यादित असल्या तरी आजपर्यंत कुटुंबव्यवस्थेने आमच्या अशा अनेक रुग्णांना आधार दिला . . . अगदी आजपर्यंत.

पण बदलाच्या गतीपासून कोणाला अलिप्त रहाता येते ? आज वयवर्षे चाळीस ते साठ ह्या वयोगटातील असे रुग्ण आणि वयाने त्यांच्यापेक्षा दोन-अडीच दशकांनी मोठे पालक किंवा चार-पाच वर्षाच्या अंतरातले सहचर किंवा सहचरी अशी अनेक कुटुंबे आहेत. घरातील भावंडे पांगली, मुले विखुरली. आता हा रुग्ण (ज्याला आम्ही म्हणतो शुभार्थी) आणि त्याचे एक किंवा दोन कुटुंबीय (ज्यांना शब्द आहे शुभंकर) असे एकत्र रहाताहेत  . . . फक्त महाराष्ट्राचा विचार केला तरी अशी कुटुंबे कित्येक हजाराच्या घरात आहेत.

आधुनिक औषधयोजनेमुळे आज बहुसंख्य शुभार्थींच्या आजाराची लक्षणे ताब्यात रहातात. त्यातले काहीजण नोकरी करू शकतात. काहीजण छोटा व्यवसाय करतात . . . पण कोणतेही अर्थार्जन न करू शकणाऱ्या शुभार्थीचा भार पूर्णपणे ह्या शुभंकरांवरच असतो. ह्यातील काहीजण आर्थिक सुस्थितीत आहेत तर काही शुभंकर वयाच्या सत्तरी मध्येही अर्थार्जन करताहेत . . . आम्हा मनोविकारतज्ञांच्या दवाखान्यांमध्ये नियमित येणाऱ्या अशा शुभंकरांचे पिकलेपण आम्हाला नेहमी जाणवत असतं. . .  एकेकाळी ज्या मुलाकडून, मुलीकडून नॉर्मल जगण्याच्या अपेक्षा होत्या त्या पूर्णपणे कोमेजलेल्या. आजूबाजूच्या जगाला टाकावू वस्तूंप्रमाणेच अशा निरुद्योगी माणसांमध्येही फारसा रस नसतोच. महिन्या-दोन महिन्यानंतर औषधाच्या फॉलोअपला जेव्हा हे शुभंकर येतात तेव्हा त्यांच्या नजरेत नेहमीच एक प्रश्न असतो . . . कधी विचारतात, कधी गिळून टाकतात . . . ‘आमच्यानंतर काय ?’ हा तो प्रश्न.

जगामध्ये आणि भारतामध्येही ह्या प्रश्नावर उत्तरे काढण्याचे प्रयत्न सुरु आहेत. ज्या देशांमध्ये लोकसंख्या मर्यादित आणि सामाजिक सुविधा पोहोचवणारी यंत्रणा कार्यरत आहे तिथे हा प्रश्न आवाक्यात असतो. आपल्याकडे मानसिक आजार असलेल्या व्यक्तींना आयुष्यभर ठेवणारी केंद्रे हाताच्या बोटावर मोजण्याएवढी. खाजगी संस्थांचे शुल्क अनेकांना न परवडणारे. अशा वेळी शुभंकरानी एकत्र येऊन, दोन-तीन शुभार्थींसाठी ‘ग्रीन हाऊस’ तयार केले तर . . . कुटुंबीयांनी एकत्र येऊन एका शुभार्थींची देखभाल क्रमाक्रमाने केली तर. एखादी वस्ती, सोसायटी ह्यांनी एकत्र येऊन आपापल्या भागातील अशा व्यक्तींसाठी काम केले तर? . . . एक लक्षात घेऊ की मी जरी हा मजकूर स्किझोफ्रेनियाच्या संदर्भात लिहित असलो तरी हा प्रश्न व्यापक आहे . ..  मतीमंद, ऑटीझम अर्थात स्वमग्नता, सेरेब्रल पाल्सी आणि अतिवृद्ध ह्या सर्वांच्याच शुभंकरांसमोर हा प्रश्न उभा आहे  ‘आमच्यानंतर काय ?’ म्हणून ह्या संपूर्ण गटासाठी वस्तीपातळी, गावपातळीवरही हा प्रश्न हातात घेणे महत्वाचे आहे.

दिव्यांगांना मिळणाऱ्या सवलती आणि हक्क आता मनोरुग्णांसाठी तसेच स्वमग्नतेच्या व्यक्तींसाठीही मिळू लागले आहेत. पण त्याची योग्य माहिती शुभंकरांना नसते. ‘फॅमिली ट्रस्ट’ कसा काढावा, आर्थिक गुंतवणूक कशी करावी, इच्छापत्रामध्ये शुभंकरांनी नेमके काय लिहावे ह्या गोष्टींबद्दलही माहिती कमी असते.

शुभार्थींच्या कायमस्वरूपी निवासासाठी संपूर्ण देशभरात चालवल्या जाणाऱ्या वेगवेगळ्या प्रयोगांची माहितीसुद्धा शुभंकरांसमोर आणणे गरजेचे आहे. आमच्या आय.पी.एच. संस्थेतर्फे यंदाच्या १ मे ला सकाळी ९:३० ते ६:०० ह्या वेळामध्ये एका शैक्षणिक परिषदेचे आयोजन करण्यात येणार आहे. स्किझोफ्रेनियाचे शुभार्थी आणि शुभंकर ह्यांचे बरोबर गेली अठ्ठावीस वर्षे सातत्याने उपचार-पुनर्वसनाचे काम करणारी ही संस्था.

आमच्या अनेक शुभंकरांची एक अडचण असते. स्वतःच्या शुभार्थींची काळजी घेताघेता त्यांची मनशक्ती क्षीण होऊ लागते. जीवनाकडे ते यंत्रवत पाहू लागतात. ह्या प्रक्रियेला म्हणतात ‘Burn out’. तरीही हे शुभंकर धीर सोडत नाहीत. स्वतःच्या आयुष्याची संध्याकाळ त्यांना दिसत असतेच. आणि चाळीशी-पन्नाशीच्या घरातल्या शुभार्थीच्या जगण्यातला त्यानंतरचा अंधार त्यांना भेडसावतो. आपल्या सभोवती रहाणाऱ्या अशा एखाद्या शुभार्थी-शुभंकर कुटुंबासाठी आपण काय करू शकतो असा विचार त्या इमारतीमध्ये, चाळीमध्ये रहाणाऱ्या अगदी दोन-तीन कुटुंबांनी जरी केला तरी त्यातूनही एक पर्याय निर्माण होऊ शकतो. अनेक गृहनिर्माण संस्थांचे सभासद आपल्या तिथल्याही ‘सत्ता’स्थानांसाठी लढाया खेळतात. ती उर्जा जर अशा कुटुंबांसाठी त्या त्या इमारतीमध्येच एक ‘आधारव्यवस्था’ करण्यासाठी वापरता येईल. भौगोलिक अंतराने लांब राहणारे कुटुंबीय आणि स्थानिक शेजारी एकत्र येऊ शकतील का? . . . मनोविकाराची दिव्यांगता अदृश्य असते . . . पण ती तितकीच विदारक असते . . .

रस्त्यावरच्या निराधार शुभार्थींच्यासाठी आपल्या महाराष्ट्रात नगर जिल्ह्यातले डॉ. धामणे पतीपत्नी, कर्जतमधले डॉ. भरत वाटवानी असे काही प्रकल्प अमाप करुणेने चालवले जात आहेत. पुण्याची ‘सा’ (Schizophrenia Awareness Association) शुभार्थींसाठी दिनसुविधा केंद्र चालवते. डोंबिवलीच्या डॉ. अद्वैत पाध्ये व सहकारीसुद्धा असे केंद्र चालवतात. आय.पी.एच.संस्थेतर्फे शुभार्थी आणि शुभंकर ह्यांची सहकारी तत्वावरची ‘त्रिदल’ ही व्यवसाय पुनर्वसन कार्यशाळा चालवली जाते. महाराष्ट्रातील शुभंकरांसाठी नियमित प्रशिक्षण कार्यक्रम घेतले जातात. आमच्या नियमित संपर्कामध्ये असणाऱ्या शुभार्थींसाठी एक सहकारी तत्वावरचे ‘ग्रीन हाऊस’ तयार करण्यासाठी कुटुंबांना एकत्र कसे आणता येईल ह्यावर एक योजना तयार होत आहे . . . घराघरातल्या थकलेल्या शुभंकरांना दिलासा देण्यासाठी स्वकेंद्रिततेच्या प्रवाहाच्या विरुद्ध पोहणाऱ्या, अनेक सुहृदांची गरज आहे.

दिनांक १ मे २०१८ च्या परिषदेसाठी ज्या शुभंकरांना येण्याची इच्छा आहे त्यांनी अधिक माहिती आणि नोंदणीसाठी जरूर संपर्क साधावा. संपर्कासाठी फोन नं. संध्या भास्कर – 9870115693.

Email id – iphthane@gmail.com

आरोग्यक्षेत्रातील स्वसहाय्य गटांचा खराखुरा ‘सेतू’

जगण्याच्या प्रवासामध्ये माणसासमोर कोणतीही समस्या आली की तिच्या तीव्रतेनुसार त्याच्या डोक्यात विचार चालू होतात ते एकटेपणाचे . . . हे असं मलाच का झालं? . . . माझे नशीब खराब . . .  ही वेदना ज्याच्या वाट्याला आली तो मी दुर्देवी . . .  असे विचार घोंघावायला लागतात. तो जगापासून, कुटुंबापासुन आणि शेवटी स्वतःपासूनही तुटुन जायला लागतो. एकाकीपणाचा कोश जितका घट्ट होत जातो तशी समस्येला तोंड देण्याची त्या व्यक्तीची शक्ती मर्यादित होत जाते . . . आणि कमनशिबी असण्याचा ग्रह अधिक घट्ट होतो.

अशा टप्प्यावर जर एकाच समस्येने ग्रासलेल्या व्यक्ती एकत्र आल्या, एकमेकांशी बोलल्या तर त्यांना मानसिक उर्जा मिळते हा इतिहासात सिद्ध झालेला प्रमाण अनुभव म्हणता येईल. आरोग्यक्षेत्रातील दोन उदाहरणे घेऊया . . .  १९३५ साली अमेरिकेतल्या ओहायो राज्यातील अॅक्रन शहरामध्ये बील नावाचा न्यूयॉर्कमधला स्टॊकब्रोकर आणि बॉब नावाचा स्थानिक सर्जन एकमेकांना भेटले. दोघेही मद्यपाशाच्या विळख्यात होते. म्हणजे ‘नैसगिक’पणे ते दोघे मद्यप्राशन करतील असे अपेक्षित होते . . . पण घडलं वेगळेच. बीलने बॉबला समजावले की मद्यप्राश हा विचार, भावना, वर्तनाचा ‘आजार’ आहे. बॉब डॉक्टर होता तरी त्याला ही कल्पना नवी होती. व्यसन हा एक आजार आहे ह्या भूमिकेवरून दोघांच्या व्यसनमुक्तीची वाटचाल सुरु झाली. अॅक्रनच्या शहर रुग्णालयातील व्यसनी लोकांपर्यंत ते पोहोचले. त्यातला एक ‘सोबर’ झाला. ह्या तिघांच्या ‘मिटींग’ मधून सुरु झाला अल्कोहॉलीक ऍनॉनिमस हा आज अनेक देशांमध्ये पसरलेला स्वसहाय्य गट . . . १८० देश आणि ११८००० स्वमदत गट असलेली ही चळवळ आज जगाच्या कानाकोपऱ्यात पोहोचली आहे.

हॅरीयट शेल्टर आणि बिव्हर्ली यंग ह्या दोन स्त्रिया १९७९ मध्ये मॅडीसन ह्या व्हिस्कॉनसीन राज्यातील शहरात एकत्र आल्या. दोघींच्या मुलांना होता स्किझोफ्रेनिया हा मानसिक आजार. उपचारव्यवस्थेमध्ये कुटुंबाचा सहभाग असावा ह्या हेतूने तसेच एकमेकांना आधार देण्यासाठी त्या भेटू लागल्या. त्यातून जन्माला आला National Aliance for Mentally Ill अर्थात NAMI हा आधारगट. आज ह्या स्वसहाय्यसंस्थेचे हजाराहून अधिक गट अमेरिकेत भरतात.

आरोग्यक्षेत्रातील विविध आजार आणि समस्यांच्या संदर्भात ही कहाणी जगभर गिरवली गेली आहे. पुण्याच्या मुक्तांगण व्यसनमुक्ती केंद्राच्या संस्थापक डॉ. अनिता उर्फ सुनंदा अवचट ह्यांच्याबरोबर पंचवीस वर्षापूर्वी आम्ही सहजीवन गटाच्या सभा सुरु केल्या. व्यसनाधीनतेमधून बाहेर येणारा पती आणि त्याची पत्नी ह्यांचा हा विकासगट . . . त्यामधून ह्या साऱ्या स्त्रियांना उर्जा मिळाली. मुक्तांगणमध्ये अशा स्त्रियांचा आधारगट सुरु झाला. त्याचे नाव ‘सहचरी’ गट. ह्या गटातर्फे मुक्तांगणमध्ये एक सहचरी किचन सुरु झाले. हळूहळू महाराष्ट्रातल्या अनेक शहरांमध्ये सहचरी गट स्थापन झाले. ह्या गटांची महाराष्ट्रव्यापी परिषद भरू लागली. तीन वर्षांपासून ठाण्यामध्ये हा गट नियमितपणे भेटू लागला. पंचवीस ते तीस सदस्यसंख्या असलेल्या ह्या गटातर्फे गेल्या जानेवारीपासून ‘सहचरी स्वादम’ ह्या किचनला सुरुवात झाली.

सामाजिक आरोग्य चळवळीमध्ये, अशा आधारगटांचे महत्व नव्याने अधोरेखीत करावे अशी वेळ आली आहे. त्यामागची प्रमुख कारणे अशी. कोणत्याही आजाराच्या संदर्भामध्ये आपल्या समाजामध्ये अजूनही कुटुंबाचा सहभाग मोठ्या प्रमाणात असतो. कोणत्याही आरोग्यसमस्येतून बाहेर यायचे तर कुटुंबाचा सहभाग महत्वाचा. म्हणून कुटुंबीयांचे आधारगट वाढले तर त्यातून आपोआपच आरोग्यसेवा देणाऱ्या यंत्रणांवर वचक निर्माण होतो. न्यूझीलंडसारख्या देशामध्ये मानसिक आजारांवरच्या औषधांचे विक्रीदर ठरवताना सरकारी यंत्रणा कुटुंबगटांना सहभागी करते.

आरोग्य समस्यांमधून जाणाऱ्या व्यक्तींचे गट त्या त्या व्यक्तीला ‘पेशंट’ ह्या भूमिकेपासून मुक्त व्हायला मदत करतात. डॉक्टरी उपचार घेताना मी रुग्ण भूमिका घेईन पण बाकीचे आयुष्य जगताना हे जोखड बाजूला ठेवून सकारात्मक जगेन अशी ऊर्जा आधारगट निर्माण करतात. अनुभव तर आपण सारेच घेतो परंतु स्वतःच्या आणि इतरांच्या अनुभवाकडे निरीक्षक-परीक्षक दृष्टीने कसे पहावे आणि त्यातली नेमकी शिकवण कोणती घ्यावी हे आधारगटांमधून व्यक्तीला कळू लागते. त्याचा परिणाम एकंदर विकासावर, Recovery process वर होतो.

ठाण्याच्या आय.पी.एच. मानसिक आरोग्यसंस्थेमध्ये असे अनेक स्वसहाय्यगट भरतात. स्किझोफ्रेनियाचे रुग्ण (शुभार्थी), त्यांचे कुटुंबीय (शुभंकर), गंभीर मानसिक आजारातून सावरणारे (ट्रेंडसेटर्स), मंत्रचळेपणाची समस्या असणारे ओसीडीचे रुग्ण व कुटुंबीय (परफेक्ट ग्रुप) एपिलेप्सी गट, व्यसनमुक्ती गट, सहचरी गट, व्यसनमुक्तीच्या वाटेवरच्या कुटुंबातील मुलांसाठी अंकुर गट हे काही प्रमुख गट. स्पेशल मुलांच्या पालकांसाठीचा एक गट आणि एलजीबीटी समूहासाठी एक गट असे अजून गट लवकरच सुरु होतील.

अर्थात ह्या उपक्रमाचा भर राहिला आहे मानसिक आरोग्याशी संबंधित विषयांवर. परंतु शारीरिक आजार असोत, दिव्यांगता असो किंवा जीवनचक्राच्या अखेरच्या टप्प्यावरचे डिमेन्शिया-पार्किनसनसारखे मज्जासंस्थेचे विकार असोत . . . आधारगटांची गरज तर सर्वत्र आहे.

अनेक शहरांमध्ये असे आधारगट सुरु आहेत. त्यांना आय.पी.एच.ने जसे ठाण्यात केले तसे एका छताखाली आणता येईल का? आय.पी.एच.चे सर्व आधारगट संस्थेच्या प्रवासामध्ये, संस्थेच्या उपक्रमातून सुरु होत गेले. म्हणजे ते त्या अर्थाने एका छताखालीच आकाराला आले. परंतु अस्तित्वात असलेल्या आधारगटांना एका छताखाली आणले तर त्या सर्व गटांचा एकत्रीत ठसा आरोग्यचळवळीवर उमटवता येईल.

पुणे शहरामध्ये आय.पी.एच.चे उपक्रमकेंद्र उभारायचे ठरले तेव्हा माझ्या मनातल्या ह्या विचाराने उचल खाल्ली. आरोग्यविषयक स्वसहाय्यगट चालवणाऱ्यांची संख्या पुण्यामध्ये मोठी आहे. अस्तित्वात असलेल्या डझनभर गटांसोबत तर माझा स्वतःचा संपर्क राहिला आहे. ह्या गटांचा समन्वय करणारा केंद्रगट म्हणून ‘सेतू’ नावाची संकल्पना काही वर्षांपूर्वी, ह्या गटातील कार्यकर्ते आणि पुण्यातले ज्येष्ठ मनोविकारतज्ञ डॉ. उल्हास  लुकतुके ह्यांनी राबवली होती. कालांतराने ती विस्कळीत झाली.

संबंधितांशी बोलताना जाणवले की सर्व सहाय्यगट जर नियमितपणे एका ठिकाणी भरू लागले तर त्यांचा ठसा अधिक उमटेल. प्रसार माध्यमांचा वापर एकत्रीतपणे करता येईल. आय.पी.एच. मनआरोग्य केंद्राच्या पुण्याच्या केंद्राची आखणी करतानाच गट भरवण्यासाठीच्या जागा आम्ही जागेच्या डिझाईनमध्ये घेतल्या. आता योजना अशी आहे की अस्तित्वात असलेले आरोग्य स्वमदत गट आणि आमच्या संस्थेच्या पुढाकाराने निर्माण होणारे काही गट असे मिळून बारा ते पंधरा गट दर महिन्याला ह्या केंद्रातून भरू लागतील. अस्तित्वात असलेल्या गटांना जागेची सोय, नि:शूल्कपणे मिळेलच. परंतु येणाऱ्या सभासदांचे आतिथ्य, पाहुणे तज्ञ आणायचे झाल्यास त्यांचे मानधन-प्रवास ह्यासाठीही आय.पी.एच. सहाय्य्य करेल.

स्वसहाय्यगट घेणाऱ्या कार्यकर्त्यांची कौशल्ये वाढवण्यासाठी दर दोन महिन्याला एक ह्याप्रमाणे संपूर्ण वर्षामध्ये सहा कार्यशाळांचे आयोजन करायचे असा बेत आहे. अनुभवाने कार्यकर्ते शिकतातच. आतून आलेल्या आस्थेच्या बळामुळे टिकतातच. पण त्यांना शास्त्रशुद्ध मार्गदर्शन मिळाले तर स्वमदत गट घेण्याची कला अधिक विकसित होईल. ह्या विषयावरचा सहा सत्रांचा आणि अठरा तासाचा एक अभ्यासक्रम मी तयार केला आहे. इतर तज्ञांचीही मदत घेता येईल. आरोग्यक्षेत्रातील अनेक तज्ञांना ह्या सभांमध्ये सहभागी करून घेता येईल.

दिनांक २४ मार्चला, पुण्याच्या आय.पी. एच. केंद्राचे उदघाटन होईल त्यावेळी सुमारे बारा स्वमदत गटांच्या ह्या केंद्राचे वेळापत्रकच जाहीर करण्याचा आमचा विचार आहे.

अधिक माहितीसाठी : (M) 7588098053 / 54 /55 / 56 / 57

पत्ता : ‘अनैशा’, प्लॉट क्र. ४, यशश्री कॉलनी, वेदांत नगरीजवळ, डी. पी. रोड, कर्वेनगर, पुणे-411052

खुणेच्या जागा : राजाराम पूलाकडून कमिन्स कॉलेजकडे जाणाऱ्या रस्त्यावर चांदणी हॉटेलच्या समोरची गल्ली

रिकामी खुर्ची

पाश्चात्य संगीताबरोबर माझी साधी तोंडओळखही नव्हती इतकी वर्षे. माझा मुलगा कबीर गिटार शिकायला लागला आणि पाश्चात्य संगीत आमच्या घरात शिरले. कबीरला इंग्रजी चित्रपटांचीही आवड. त्यामुळे जॉन विलियम्स आणि हॅन्स झिमरच्या रचना कानात गुंजायला लागल्या. तो बीटल्स, एल्टन जॉनपासून रॉकपर्यंत सारेच ऐकतो. गाणे ऐकताना कॉम्पुटरच्या स्क्रीनवर गीताचे शब्द दिसायला लागतात ही सोय झाल्यापासून माझी आस्वादक्षमता वाढायला लागली….  काही दिवसांपूर्वी कबीरने मला स्टिंग ह्या गायकाची Empty Chair, अर्थात रिकामी खुर्ची ही रचना ऐकवली. फक्त गिटारच्या साथीने स्टिंग ही रचना गातो. २६ फेब्रुवारी २०१७ मध्ये ऑस्करच्या सोहळ्यात त्याने ही रचना सादर केली होती.

‘गार्डन मॅथ्यु थॉमस समर’ असे पूर्ण नाव असलेला स्टिंग. तो गायक, गीतकार, संगीतकार आणि अभिनेता आहे. एक डझन ग्रॅमी अवॉर्ड्स मिळवणारा हा कलाकार मानवी हक्कांसंदर्भात जागृत आहे. म्हणूनच की काय, ‘जिम : जेम्स फॉली स्टोरी’ ह्या चित्रपटासाठी संगीतरचना करण्याची संधी त्याच्यासमोर आली. ही अमेरिकन डॉक्युमेंटरी ​आहे एका छायाचित्रपत्रकाराची. जेम्स फॉली हा फोटो जर्नालिस्ट. सिरीयामध्ये आयसिसने त्याला पकडले २०१२ साली…. Thanks Giving Day ह्या सणाच्या दिवशी. दोन वर्षे ‘बेपत्ता’ असलेल्या जेम्सचा शिरच्छेद करण्याचे दृश्य २०१४ सालच्या ऑगस्ट महिन्यामध्ये आयसिसने प्रसृत केले. इराकवर अमेरिकेने केलेल्या हवाई हल्ल्यांची प्रतिक्रिया म्हणून ! … ही कहाणी सांगणारी डॉक्युमेंटरी स्टिंगने पाहिली तेव्हा तो म्हणाला, ” मी नाही गीत बनवू शकणार ह्या चित्रपटासाठी …. जबरदस्त इंटेन्स आहे हा चित्रपट…. “

​जॉन विल्यम्स ह्या संगीतकाराला स्पिलबर्गने ‘शिंडलर्स लिस्ट’ हा चित्रपट दाखवला तेव्हा त्याची प्रतिक्रिया अशीच काहीशी झाली. “दुसऱ्या कुणा संगीतकाराला का नाही देत ही जबाबदारी”​ त्याने स्पिलबर्गला विचारले. “काही नावे आली होती डोळ्यासमोर … पण त्यातला जिवंत असलेला तू एकटाच आहेस” स्पिलबर्ग म्हणाला. आणि मग विल्यम्सने संगीतातले एक खणखणीत नाणे दिले.

चित्रपट पाहून स्टिंग त्या चित्रपटाने प्रथम भारावला. पण त्यानंतर त्याने स्वतःला, पळवून नेलेल्या जिमच्या, त्याच्या कुटुंबाच्या भावस्थितीत उतरवले. खरे तर त्याच्या Creativityचे रहस्यच ते. स्टिंग लहान असताना त्याच्या घरासमोरून जाणारा रस्ता शिपयार्डकडे जायचा. रस्त्यात उभे राहिले तर समोर अजस्रकाय बोटी दिसायच्या. रोज सकाळी शेकडो लोक ह्या रस्त्यावरून जायचे. संध्याकाळी परत यायचे. सुरुवातीला स्टिंग त्यांचे तटस्थ निरीक्षण करायचा. त्यानंतर तो त्यांच्या भावस्थितीत उतरून त्या चेहऱ्यामागच्या कहाण्या शोधायला लागला. त्यातून त्याला स्वतःमधला कवी- गायक सापडला. वयाच्या आठव्या – नवव्या वर्षी त्याच्या हातात एक जुनी गिटार आली आणि त्याचा प्रवास सुरू झाला. Empty Chair हे गाणे असे आहे … थँक्स गिव्हिंग डे च्या सायंकाळी बेपत्ता झालेला जिम कल्पना करतो की त्याचे सारे कुटुंब जेवणासाठी एकत्र बसले आहे. त्याच्या बायकोने टेबलाजवळची खुर्ची रिकामी ठेवली आहे….

If I close my eyes, that my soul can see

There is a place at the table that you saved for me

मिटलेले डोळे तरी आत्मदृष्टी जागी,

नटलेली पंगत, तू राखलेली माझी जागा, अगदी नेहमीच्या जागी.

So many thousand miles over land and sea,

I hope to dare, that you hear my prayer

And somehow I’ll be there

हजारो – मैलांचे अडसर, तुझ्यामाझ्यामधले

मनात तरीही विश्वास, ऐकशील माझी प्रार्थना विराणी.

समुद्र, डोंगर, जंगल, कड्याकपारी

तरीही कसा नाही ठाऊक, मी असें तुझ्याशेजारी !

Its but a concrete floor where my head will lay.

Though the walls of this prison are as cold as clay.

खडबडीत दगडी जमिनीवर टेकलेलं माझं डोकं

भोवताली तुरुंगाच्या कडेकोट, थंडगार, अमानुष भिंती

But there’s a shaft of light where I count my days

So don’t despair of the empty chair.

And somehow I’ll be there

काळ्याकुट्ट अंधारातही दिसतोय एक प्रकाशझोत

किरणांमध्ये दिसतो त्याच्या, सुटकेच्या दिवसाचा पोत

आज जागा रिकामी म्हणून मन नको करूस ग आजारी

कारण कसा नाही ठाऊक, पण मी असेन तुझ्याशेजारी

Some days I’m strong, some days I’m weak

And days I’m broken, I can barely speak

कधी असतं माझं मन, ताकदवान आणि ठाम

कधी त्याच्या भरकटण्याला नसतोच लगाम

तुटलेल्या दिवसांमध्ये, लुळीपांगळी वाचा

There’s a place in my head where my thoughts still roam

Where somehow I have come home

घुमणाऱ्या विचारांना मी नाही आणत माघारी

तरीही कसा नाही ठाऊक, एक दिवस नक्की मी असेन तुझ्याशेजारी

And when winter comes & trees lie bare

You just stare out of window in the darkness there.

Well I was always late for every meal you’ll swear

But keep my place & the empty chair

And somehow I’ll be there

And somehow I’ll be there.

कुडकुडणाऱ्या थंडीमध्ये, काटकुळी झाडे धारदार

तुझी नजर चिरत जाईल खिडकीबाहेरचा अंधार

कळतंय ग मला, जेवायच्या वेळी नेहमी मलाच व्हायचा उशीर

पण तरीही ठेवशील राखून माझी एक खुर्ची रिकामी

कारण कसा नाही ठाऊक पण  असेन मी तुझ्याशेजारी

खरंच मलाही नाही ठाऊक पण असेन मी तुझ्याशेजारी

मी गाणे ऐकले. कबीरने शोधून काढलेल्या गाण्याच्या ओळी माझ्या हस्ताक्षरात लिहिताना पुनःपुन्हा गाणे ऐकले आणि हे मराठी रूपांतर तयार केले…. ते करताना Thanks Giving Prayer ची ‘प्रार्थना विराणी’ झाली. ‘ जागी ‘ हा शब्द ​’ जागृत ‘ आणि ‘ स्थळ ‘ अशा दोन्ही अर्थाने आला … शेवटच्या कडव्यामध्ये ‘ नजर चिरत जाणारा अंधार ‘ आपसूकच लिहिला गेला ……..

म्हणजे स्टिंगची आस्था … त्याची दुसऱ्याच्या भावस्थितीमध्ये उतरण्याची करामत गाणे ऐकवताना माझ्यामध्ये सोडून गेला होता का काय तो …. विरहाची वेदना … जवळच्या नात्यांपासूनचे तुटलेपण … दहशतवादाच्या छायेतले निष्फळ आशेचे रसरशीत कोंब.

आता तुम्ही असं करा.. यू- ट्यूबवर जाऊन ह्या गाण्याची व्हिडिओ पहा https://www.youtube.com/watch?v=wciOD56pafE

इंग्रजी आणि मराठी शब्द पुन्हा एकदा पण सलगपणे वाचा … स्वतःचा अनुभव स्वतःच डिझाईन करा.

If I close my eyes, that my soul can see

There is a place at the table that you saved for me

So many thousand miles over land and sea,

I hope to dare, that you hear my prayer

And somehow I’ll be there

Its but a concrete floor where my head will lay.

Though the walls of this prison are as cold as clay.

But there’s a shaft of light where I count my days

So don’t despair of the empty chair.

And somehow I’ll be there

Some days I’m strong, some days I’m weak

And days I’m broken, I can barely speak

There’s a place in my head where my thoughts still roam

Where somehow I have come home

And when winter comes & trees lie bare

You just stare out of window in the darkness there.

Well I was always late for every meal you’ll swear

But keep my place & the empty chair

And somehow I’ll be there

And somehow I’ll be there.

मिटलेले डोळे तरी आत्मदृष्टी जागी,

नटलेली पंगत, तू राखलेली माझी जागा, अगदी नेहमीच्या जागी

हजारो – मैलांचे अडसर, तुझ्यामाझ्यामधले

मनात तरीही विश्वास, ऐकशील माझी प्रार्थना विराणी.

समुद्र, डोंगर, जंगल, कड्याकपारी

तरीही कसा नाही ठाऊक, मी असें तुझ्याशेजारी !

खडबडीत दगडी जमिनीवर टेकलेलं माझं डोकं

भोवताली तुरुंगाच्या कडेकोट, थंडगार, अमानुष भिंती

काळ्याकुट्ट अंधारातही दिसतोय एक प्रकाशझोत

किरणांमध्ये दिसतो त्याच्या, सुटकेच्या दिवसाचा पोत

आज जागा रिकामी म्हणून मन नको करूस ग आजारी

कारण कसा नाही ठाऊक, पण मी असेन तुझ्याशेजारी

कधी असतं माझं मन, ताकदवान आणि ठाम

कधी त्याच्या भरकटण्याला नसतोच लगाम

तुटलेल्या दिवसांमध्ये, लुळीपांगळी वाचा

घुमणाऱ्या विचारांना मी नाही आणत माघारी

तरीही कसा नाही ठाऊक, एक दिवस नक्की मी असेन तुझ्याशेजारी

कुडकुडणाऱ्या थंडीमध्ये, काटकुळी झाडे धारदार

तुझी नजर चिरत जाईल खिडकीबाहेरचा अंधार

कळतंय ग मला, जेवायच्या वेळी नेहमी मलाच व्हायचा उशीर

पण तरीही ठेवशील राखून माझी एक खुर्ची रिकामी

कारण कसा नाही ठाऊक पण  असेन मी तुझ्याशेजारी

खरंच मलाही नाही ठाऊक पण असेन मी तुझ्याशेजारी

ही ‘ रिकामी खुर्ची ‘ तुमच्या माझ्या मनातल्या अनेक जागा आस्थेने आणि सह -अनुभूतीने भरून टाकेल एवढे नक्की !