World Mental Health Week Special Series (Part 4)

मन-विज्ञान : काल, आज आणि उद्या

मनोविकारांच्या क्षेत्रातील औषधविज्ञानामध्ये गेल्या दोन दशकांमध्ये विलक्षण वेगाने प्रगती होत आहे. सुमारे अडतीस वर्षांपूर्वी मी जेव्हा पदव्युत्तर शिक्षणाला सुरुवात केली, त्यावेळी या क्षेत्रातील औषधांना सरसकट ‘झोपेची औषधे’ असं म्हटले जायचे. आजचे वास्तव त्यापेक्षा खूपच बदललले आहे. पूर्वीची औषधयोजना आजारावर ‘कार्पेट बॉम्बिंग’ अर्थात सर्वग्राही हल्ला करायची. आताची औषधयोजना ही अधिक धारदार म्हणजे ‘सर्जिकल स्ट्राइक’सारखी असते. आज मनोविकारांच्या प्रकाराप्रमाणे तसेच लक्षणांप्रमाणे औषधयोजना करता येणे शक्य होत आहे. ‘झोप आणणाऱ्या’ हे शब्द हळूहळू अर्थहीन होत आहेत. परंतु, अजूनही अनेकांच्या मनातला हा दुराग्रह हटायला तयार नाही.
विचार, भावना आणि वर्तन या त्रिमूर्तीचे एक रूप आहे. मेंदूमधील अनेक जीवरसायने अर्थात Neurotransmitters, आणि त्यांच्या व्यवस्थेतील संतुलन… या व्यवस्थेमध्ये असमतोल निर्माण झाला आणि तो टिकाऊ स्वरूपाचा झाला की ‘मनस्तापाची’ लक्षणे दिसू लागतात. आधुनिक विज्ञानाने या व्यवस्थेचा अभ्यास करणारी औषधशास्त्रीय प्रणाली तर निर्माण केलीच. पण, कोणत्या मनोविकारांमध्ये नेमक्या कोणत्या जीवरसायनांचा असमतोल होतो हे शोधून काढले… हा असमतोल दूर करणारी रसायने बाहेरून दिली असता ती दोन मज्जापेशीमधल्या अवकाशामध्ये (Synapse) पोहोचू शकतात…. विचार, भावना, वर्तन नॉर्मलला आणणारी औषधे हा खरे तर क्रांतिकारक बदल आहे. परंतु, जनमानसाने त्याला अजूनही पूर्णत: स्वीकारलेले नाही. कारण ‘माझे मन सदासर्वदा माझ्या ताब्यात असायलाच हवे’ हा हट्टाग्रह…
शरीराचे आजार आणि वेदना यांचा स्वीकार आपण मोकळेपणाने करतो. त्यामुळे त्या संदर्भातील मदत आणि उपचार घेण्यास आपल्याला कमीपणा वाटत नाही. ‘मानसिक त्रासावर मदत घेणे म्हणजे माझी नाचक्की’ हा मनातला ग्रह. ही नाचक्की दोन प्रकारची… स्वत:च्या नजरेतून खाली पडणे आणि समाजासमोर माझी ही कमतरता किंवा व्यंग उघडे पडणे… योग्य वेळी उपचार सुरू न झाल्यास शास्त्राच्या प्रगतीपासून व्यक्ती वंचित राहत असते.
मानसिक आरोग्याच्या संदर्भातील ‘Stigma’ अर्थात कलंक धुवून काढण्याचे प्रयत्न अनेक शतकांपासून सुरू आहेत. युरोपामध्ये पिनेल नावाच्या डॉक्टरने मनोरुग्णांच्या हातापायातील बेड्या प्रथम तोडल्या. भारतामध्ये डॉ. विद्यासागर ह्यांनी मनोरुग्णालयातील रुग्णांना कुटुंबीयांसमवेत राहून उपचाराची संधी दिली. मद्रासच्या डॉ. शारदा मेनननी सरकारी मनोरुग्णालयातील बऱ्या झालेल्या रुग्णांना समाजामध्ये पुर्नस्थापित करण्याचे यशस्वी प्रयत्न केले. त्यांच्या प्रेरणेतून चेन्नईमध्ये SCARF अर्थात स्किझोफ्रेनिया रिसर्च फाऊंडेशन ही संस्था सुरू झाली. बेंगळुरूच्या राष्ट्रीय मनोविज्ञान संस्थेचे डॉ. श्रीनिवास मूर्ती आणि चंदीगडच्या PGI इन्स्टिट्यूटचे डॉ. विग या दोघांनी सरकारी सेवेतील प्राथमिक आरोग्य केंद्रांमध्ये प्रथमच मनोविकारांवरील उपचारांचा समावेश केला.
जागतिकीकरण आणि उदारीकरणाच्या प्रक्रियेनंतर ‘मानसिक आरोग्य’ या संकल्पनेची व्याख्या बदलायला सुरुवात झाली. मनोविकार (Disorder), विसंवाद (Distress) आणि विकास (Development) अशा तिन्ही पातळ्यांवर आपण मनाचा विचार करायला हवा, असा प्रवाह आला. या संदर्भातील भारतीय प्रवासाच्या आढाव्यासाठी यावर्षी आकाशवाणीच्या पु. म. लाड हीरकमहोत्सवी व्याख्यानमालेतील माझे व्याख्यान, AVAHAN IPH या आमच्या नि:शुल्क यू-ट्यूब वाहिनीवर उपलब्ध आहे.… महत्त्वाचा मुद्दा असा की मानसिक आरोग्याचे महत्त्व जाणवणे आणि त्यासंदर्भात विनासंकोच मदत घेणे या प्रक्रियेसाठी सामाजिक सहभागाची आवश्यकता आहे. अमेरिकेमध्ये आता एक नवा विचार मूळ धरत आहे, ‘Positive Psychiatry.’ ह्याचा अर्थ असा की ‘मनोविकासासाठी मनोविकारशास्त्र.’
मनोविकारांमध्ये सहसा टोकाच्या नकारात्मक भावना असतात. सकारात्मक भावनांमध्येही, स्वकेंद्रिततेच्या पलीकडे नेणाऱ्या खास अशा उन्नत भावना असतात असे विज्ञानाच्या लक्षात आले. मेंदूच्या Prefrontal Cortex ह्या भागातून निर्माण होणाऱ्या या भावनांना म्हणतात Neocortical Emotions.… आस्था, करुणा, नम्रता, कृतज्ञता, तन्मयता, समर्पण, क्षमा, संयम, निरामयता अशी ही यादी आहे. पूर्वीचे स्कॅन्स मेंदूच्या रचनेबद्दल माहिती द्यायचे. PET आणि SPECT या स्कॅन्समुळे शास्त्रज्ञांना मेंदूमधल्या घडामोडींचा अक्षरश: ‘आँखो देखा हाल’ कळू लागला… अमूर्त समजल्या जाणाऱ्या भावनिक अनुभवाचे चक्क ‘दृश्य-मेंदू-मापन’- Visual-Brain-Mapping करता येऊ लागले. प्रत्येक माणसामध्ये दडलेला संत आणि हिंस्र जनावर ही कल्पना नव्हे तर वैज्ञानिक सत्य आहे.
उन्नत भावनांचा जाणीवपूर्वक सराव केला तर मेंदूचे भावनिक वास्तव विकासाकडे जाऊ शकते हे सिद्ध करणारे आणखी एक तत्त्व पुढे आले. त्याचे नाव Neuroplasticity. मेंदूच्या पेशींच्या क्षमतेमध्ये कोणत्याही वयोगटामध्ये कार्यात्मक बदल घडवून आणता येतो असे शास्त्रज्ञ म्हणू लागले आहेत. या Neuroplasticityमध्ये बिघाड झाला तर उतारवयात स्मृतीभ्रंशासारखे विकार होऊ शकतात, असे वेगवेगळ्या पाहणीतून दिसते. जर हे कार्य पुन्हा स्थापित करता आले तर आज उपचारांसाठी असाध्य असणाऱ्या उतारवयातील मेंदूआजारांसाठी ते वरदान ठरणार आहे.
उन्नत भावनांची अभिव्यक्ती म्हणजेच वाढत चाललेल्या आत्मकेंद्रीत विचारप्रणालीला आळा घालणे असा सूर आता निघत आहे. या उन्नत भावनांच्या शोधामुळे अध्यात्म आणि विज्ञान ही दोन टोके नसून त्या दोघांमध्ये एक सामायिक धागा आहे ही विचारधारा पुढे आली असून आता अनेक पाश्चिमात्य मज्जाशास्त्रज्ञ आता ‘न धार्मिक अध्यात्म’ म्हणजे ‘Nonreligious Spirituality’ चा पुरस्कार करू लागले आहेत. या पद्धतीची स्पष्ट भारतीय मांडणी विनोबांनी अनेक दशकांपूर्वी करून ठेवली. या द्रष्टेपणाची नोंद करणे आवश्यक आहे.… मानसऔषधशास्त्राच्या संदर्भातही असेच द्रष्टे विधान खुद्द फ्रॉइडने केले होते, ‘अशी एक वेळ येईल जेव्हा मनाची कोडी उलगडण्याचे सामर्थ्य असणारे परमाणू (Molecules) तयार होतील.’
मानवी विकासाच्या संकल्पनेमध्ये एक गोष्ट गृहीत धरली जात होती की जनुकीय रचना ही मानवाच्या आयुष्यामध्ये ‘तटस्थ’ असते. संस्कार आणि संस्कृती (Nurture & Culture) यांचा परिणाम जनुकांमधल्या DNAवर होऊ शकतो, या भूमिकेतून Epigenetics या विद्याशाखेचा जन्म झाला. मनोविज्ञानाच्या दृष्टीने उन्नत भावना (Neocostical Emotions), मज्जातरलता (Neuroplasticity) आणि Epigenetics या तिन्ही संकल्पनांचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. मानवजातीच्या भवितव्याबद्दल अत्यंत नकारात्मक अशी भाकिते करणाऱ्यांना यामुळे काहीसा आळा बसेल. याचा अर्थ भविष्य अगदी गोड-गुलाबी आहे असे नव्हे. परंतु ‘विज्ञानविवेक’ या संगमातून उद्याच्या उन्नत मानवाची निर्मिती होऊ शकेल.
आपल्या देशासमोर असलेली मनविज्ञानातील आव्हाने अजूनही अतिशय पायाभूत आहेत. या क्षेत्रातील व्यावसायिकांची संख्या; गरज आणि लोकसंख्या या दोन्ही बाजूने तुटपुंजी आहे. जे व्यावसायिक कार्यरत आहेत त्यांना मिळणाऱ्या प्रशिक्षणाच्या दर्जामध्ये कमालीची तफावत आहे. मानसिक आरोग्याच्या तीन विभागांपैकी, तीव्र मनोविकारांवर उपचार करण्यामध्येच त्यांची ऊर्जा इतकी वापरली जाते की विसंवाद आणि विकास यावर योगदान देण्यासाठी वेळ, कौशल्य, संधी या साऱ्याच गोष्टी कमी पडत आहेत. याचा आणखी एक परिणाम असा होत आहे की मनोविज्ञानाचा सामाजिक आणि सांस्कृतिक ठसा काही उमटू शकलेला नाही. आज मानसिक आधारासाठी सामान्य जनता वैदूंपासून आध्यात्मिक क्षेत्रातील उद्योजकांपर्यंत सर्वांकडे वळते; कर्मकांडांचे देव्हारे माजवणाऱ्या किंवा रत्ने-हिरे-दगड-अंगठ्या-माळा विकणाऱ्यांच्या संस्था-कंपन्या भरभराटीला येतात आणि अनेकांच्या असहाय्यतेचा अवैज्ञानिक फायदा घेऊन त्यांचे शोषण केले जाते हा भारतातील मनविज्ञान चळवळीचा पराभवच म्हणायला हवा.
पण म्हणून काही हातावर हात ठेवून बसायचे नाही. आधुनिक मनोविज्ञानाला भारतीय संस्कृती आणि विचारधारेतील पुरोगामी प्रवाहाशी जोडणे अगत्याचे आहे. समाजातील प्रत्येक विवेकी आणि आस्था असणारी व्यक्ती ही मानसिक आरोग्याचा संदेश पुढे नेणारी शक्ती आहे; अशा प्रकारे माध्यमांद्वारे प्रबोधन होणे गरजेचे आहे. मनोविज्ञान क्षेत्रात काम करणारे व्यावसायिक, कार्यकर्ते आणि सुजाण व्यक्ती तसेच समूह अशा सर्वांनी एकत्र येऊन काम केल्याशिवाय ‘सुदृढ मन सर्वांसाठी’ हे ध्येयस्वप्न प्रत्यक्षात उतरणार नाही.
बदल तर होत राहणारच… तोच तर काळाचा प्रवाह… पण ‘परिवर्तन’ व्हायचे तर त्यासाठी जाणीवपूर्वक आणि सातत्याने केलेले प्रयत्न हवेत. ऑक्टोबर महिन्यामध्ये जागतिक मानसिक आरोग्य सप्ताह आणि जागतिक मनोआरोग्य दिन (१० ऑक्टोबर) असे महत्त्वाचे कालखंड येत आहेत. ह्या निमित्ताने आपण सर्वजण मनआरोग्यविषयक जाणिवा विस्तारणाऱ्या एकातरी उपक्रमामध्ये सहभागी होऊ या, व्यक्तिविकासासाठीचा एखादा मार्ग निवडू या आणि एकमेकांच्या सुखदु:खामध्ये सहभागी होऊन विवेकाचा विचारदीप प्रज्वलित करूया.

Advertisements

World Mental Health Week Special Series (Part 3)

मन-विज्ञान : काल, आज आणि उद्या

वर्तमानकाळातल्या आपल्या वर्तनावर भूतकाळाचा प्रभाव किती प्रमाणात असतो? विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला फ्रॉइडप्रणीत ‘सायकोअॅनलेसिस’ या मनोचिकित्सापद्धतीनुसार, बालपणातील घटनांच्या संस्कारांचे ठसे अबोध मनावर एकदा उमटले की त्यांचा प्रभाव दीर्घकाळ टिकतो. डॉ. अल्बर्ट एलिस या मानसशास्त्रज्ञांनी या गृहीतालाच धक्का दिला. अमेरिकन सायकोलॉजिकल असोसिएशनच्या वार्षिक सभेमध्ये सादर केलेल्या आपल्या शोधनिबंधामध्ये त्यांनी घेतलेली भूमिका अशी होती की, भूतकाळातील प्रसंग नव्हे तर भूतकाळाकडे पाहण्याचा आत्ताचा त्या व्यक्तीचा दृष्टिकोन ठरवतो की त्या भूतकालीन प्रसंगाचा किती खोल परिणाम होणार ते.… भूतकाळाचा संस्कार काही एलिसनी नाकारला नाही पण भूतकाळाकडे मनाचे सारथ्य दिले तर मग पुरुषार्थाला अर्थच काय… (पुरुष हा शब्द मानव या अर्थाने घ्यायचा.) ही भूमिका क्रांतिकारी असली तरी त्या काळाच्या संदर्भात तरी नवीन नक्कीच नव्हती. एपिक्टॅटस नावाच्या प्राचीन विचारवंताने त्याचा पुरस्कार केला होता तसाच गौतम बुद्धानेही. खुद्द एलिसनी या साऱ्या तत्त्वज्ञांचा अभ्यास केला होता. माणसाच्या ‘विवेका’वर आधारित विवेकनिष्ठ मानसोपचार पद्धती (Rational Emotive Behaviour Therapy) एलिस (२७ सप्टेंबर १९१३ ते २४ जुलै २००७) यांनी मांडली. अॅरेन बेक, व्हिक्टर फ्रॅन्केल यांच्यासोबत एलिस यांचे योगदानही महत्त्वाचे ठरते. Cognitive Behaviour Therapy या गटाखाली येणाऱ्या या सर्व उपचारपद्धतींना एकविसाव्या शतकात मान्यता तर मिळाली आहेच परंतु मनोविकारांबरोबरच या पद्धती मनोविकासासाठीही वापरता येतात हे विशेष.
दुसऱ्या महायुद्धानंतरच्या काळामध्ये घडलेली आणखी एक मुहूर्तमेढ म्हणजे मनोकायिक अर्थात Psychosomatic वैद्यकशास्त्राची सुरुवात. स्वत: डॉक्टर नसलेल्या, नॉर्मन कझीन्स नावाच्या लेखक-पत्रकाराने स्वत:च्या ‘असाध्य’ आजाराचा सामना करताना स्वत:वरच काही मनोकेंद्रीत उपचार केले. त्यात हास्यउपचारपद्धतीचाही समावेश होता. ‘Anatomy of an Illness’ या शीर्षकाचा त्याचा शोधनिबंध ‘न्यू इंग्लंड जर्नल ऑफ मेडिसीन’ या प्रतिष्ठित नियतकालिकामध्ये प्रसिद्ध झाला…. भावनांचा आरोग्यावर, विशेषत: शारीरिक संस्थांवर होणाऱ्या परिणामाबद्दलच्या संशोधनाला चालना मिळाली. स्वत: कझीन्स पुढे UCLA अर्थात कॅलिफोर्निया विद्यापीठाच्या वैद्यकशास्त्र विभागात चक्क मानद-प्राध्यापक झाले. त्यांच्या मूळ निबंधाच्याच शीर्षकाचे पुस्तक बेस्टसेलर झाले. ‘हेड फर्स्ट’ आणि ‘द हीलिंग हार्ट’ ही त्याची त्यानंतरची प्रसिद्ध पुस्तके.
पुढे डॉ. डीन अॅर्निश ह्यांनी ही गाथा पुढे नेली आणि Life Style Medicine अर्थात जीवनशैली वैद्यकविज्ञान या शीर्षकाखाली, जीवशास्त्रीय, मानसिक आणि सामाजिक पैलूंचे एकीकरण करण्यात आले. व्हिएतनामचे युद्ध तसेच अशांत युवा पिढीचे व्यवस्थेबद्दलचे आक्रंदन यामुळे सत्तरच्या दशकामध्ये व्यसनाधीनता हा प्रश्न जगामध्येच पुन्हा एकदा ऐरणीवर आला.… पाश्चात्य जगातील या प्रश्नाचे पडसाद पौर्वात्य जगात उमटू लागले ते ऐंशीच्या दशकात. निमित्त झाले अफूपासून बनवलेल्या हेरॉइन (ब्राऊन शुगर) या अंमली पदार्थाचे. जागतिकीकरणानंतर तर व्यसनाधीनतेच्या समस्येने जगभर उग्र रूप धारण करायला सुरुवात केली. व्यसनाधीनतेवर उपचार म्हणून काही औषधेही तयार होऊ लागली. पण या निमित्ताने व्यसनविरोधी उपचारांच्या खास उपचारकेंद्रांना सुरुवात झाली आणि आजही अशी सामुदायिक उपचारकेंद्रे जगातल्या प्रत्येक देशात सुरू झाली.
व्यसनाधीनतेच्या समस्येतूनच जगातल्या पहिल्या स्वमदत गटाची स्थापना झाली. बिल आणि बॉब ह्या दोन मद्यप्यांपासून सुरुवात झालेला AA अर्थात अल्कोहोलिक अॅनोनिमस हा तो स्वमदत गट. आज शंभराहून अधिक देशांमध्ये हा उपचारगट कार्यरत आहे. स्वमदतगटांची संकल्पना मनआरोग्यक्षेत्रामध्ये रुजायला लागली. या निमित्ताने मनोरुग्ण आणि त्यांना सहाय्य करणारे कुटुंबीय यांच्या वेदना, हक्क आणि अधिकार जगापुढे येऊ लागले. ऑस्ट्रेलिया-न्यूझीलंडसारख्या राष्ट्रांमध्ये आज स्किझोफ्रेनिया या मानसिक आजारावरच्या औषधांच्या किमती ठरवणाऱ्या सरकारी समितीमध्ये अशा रुग्णांच्या नातेवाईकांचा समावेश असतो.
स्किझोफ्रेनिया, औदासीन्य, मंत्रचळेपणा, स्मृतीदोष अशा आजारांचे रुग्ण व कुटुंबीय ह्यांच्या एकत्र येण्यामुळे मनविज्ञानाला एक वेगळे सामाजिक आणि सांस्कृतिक परिमाण मिळाले. गेल्या शतकामध्ये झालेल्या एका जगव्यापी पाहणीनुसार (International Pilot Study of Schizophrenia) विकसनशील देशांमध्ये स्किझोफ्रेनिया या मनोविकाराचे रुग्ण विकसित देशातील अशा रुग्णांपेक्षा अधिक सुस्थितीमध्ये आढळले. याचे कारण संशोधकांना सापडले, कुटुंबाच्या भावनिकतेमध्ये. मानसिक आजार जरी व्यक्तीचा असला तरी कौटुंबिक साथ किती महत्त्वाची ठरते, या संदर्भात संशोधन होऊ लागले. व्यसनाधीनतेपासून ते स्किझोफ्रेनियापर्यंतच्या आजारात आपल्यासारख्या देशामध्ये अस्तित्वात असलेल्या कुटुंबआस्थाशक्तीला जागृत आणि प्रशिक्षित करण्याची गरज या संशोधनाने अधोरेखित केली.
कॅन्सर असो की डायबेटिस… प्रामुख्याने शारीरिक असलेल्या आजारांचा मनोसामाजिक हिस्सा अतिशय महत्त्वाचा असतो. ही जाण गेल्या शतकाच्या अखेरच्या पर्वामध्ये वैश्विकीकरणानंतर अधिकाधिक घट्ट झाली. माणूस आला की भावना आणि विचार आलेच…. त्यांना वगळून उपचार कसे करता येतील. पण अजूनही वैद्यकविश्वावर ‘बायोमेडिकल’ अर्थात जीवशास्त्राधिष्ठित वैद्यकसंकल्पनेचा पडदा आहेच. एकविसाव्या शतकामध्ये संगणक आणि इंटरनेटच्या निमित्ताने माहितीचे महाद्वार जसे खुले होऊ लागले आहे, तसे देशोदेशीचे रुग्ण आता शारीरिक व्याधींचा उपचार असेल तेथेही मनाच्या आधारउपचाराची ‘मागणी’ करू लागले आहेत.
रुग्णहक्कांच्या चळवळीचा परिणाम मनोविज्ञानाच्या वाटचालीवर होणे अपरिहार्य होते. मनोविकारांवर ठोस उपचार नव्हते त्या काळामध्ये बनवलेली मनोरुग्णालये म्हणजे मनोरुग्णांना बहिष्कृत करणारी अधिकृत व्यवस्था बनली होती. ब्रिटिश राजवटीच्या दरम्यान ही व्यवस्था भारतामध्येही आली. योग्य वेळी योग्य उपचार मिळाले आणि रुग्णाला पुनर्वसनाची संधी आणि सुविधा मिळाली तर या तुरुंगसदृश संस्थाची गरज राहणार नाही. भारतामध्येही बेंगळुरू आणि रांचीमध्ये जुन्या मनोरुग्णालयांचा कायापालट करून राष्ट्रीय दर्जाची मनउपचारकेंद्रे स्थापन करण्याचे यशस्वी प्रयत्न करण्यात येत आहेत.
जागतिकीकरणानंतर मनोविज्ञानाच्या क्षेत्रामध्ये आणखी एक मूलगामी बदल झाला. साऱ्या जगाचे ‘मार्केट’ एकत्र आल्यामुळे मनोविकारांवरच्या औषधांच्या संशोधनाला चालना मिळाली. मनोविकारांवरची औषधे म्हणजे ‘झोपेच्या गोळ्या’ या ठाम पूर्वग्रहाच्या विरोधात उभे राहण्यासाठी औषधशास्त्र सज्ज होत होते… पण विज्ञानाच्या बरोबर त्यामध्ये गुंतले होते, औषधकंपन्यांचे हितसंबंधही…. मनोविज्ञानक्षेत्रातल्या ‘औषधक्रांती’ची हकीगत पुढच्या लेखांकामध्ये.

World Mental Health Week Special Series (Part 2)

मन-विज्ञान : काल, आज आणि उद्या

पहिले महायुद्ध संपले आणि त्यानंतर युद्धभूमीवरून परत आलेल्या सैनिकांमध्ये अक्षरश: हजारोजण असे होते जे शारीरिक दृष्टीने व्यवस्थित होते पण मानसिक दृष्टीने गलितगात्र झाले होते. या अवस्थेला म्हणायचे ‘शेल शॉक’. दुसऱ्या महायुद्धाचे ढग जसे गडद होऊ लागले, तसेच मनोविज्ञान क्षेत्रातल्या डॉक्टरांचा विचार सुरू झाला की यावेळी असे झाले तर करायचे तरी काय?
ही कसोटीची वेळ आली ‘डंकर्क’च्या निमित्ताने. फ्रान्सच्या किनाऱ्यावर अडकून पडलेल्या लाखो ब्रिटिश सैनिकांची समुद्रमार्गे सुटका करण्याची मोहीम मानवी इतिहासात अद्वितीय मानली जाते. ख्रिस्तोफर नोलेन या दिग्दर्शकाचा याच नावाचा चित्रपट अतिशय प्रभावी आहे…. ब्रिटिश खाडी पार करून किनाऱ्यावर आलेले हे सैनिक मानसिक दृष्टीने खचलेले होते. त्यांचा निद्रानाश कमी करण्यासाठी, थकवा कमी करण्यासाठी काहीतरी करणे आवश्यक होते. यामध्ये एक सैनिक असा होता ज्याची वाचा गेली होती आणि उजवा हात संपूर्णपणे लुळा पडला होता. त्याची अवस्था तीव्र होती. झोपेच्या गोळ्या काम करत नव्हत्या. म्हणून त्याच्या नसेमध्ये ‘सोडियम पेंटोथाल’ नावाचे गुंगी आणणारे औषध दिले गेले. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे अर्धवट झोपेत तो बोलायला लागला…हा सैनिक माघारी येत असताना एका खंदकामधून त्याला कण्हण्याचा आवाज आला. पहातो तर आपला भाऊच तिथे जखमी अवस्थेत. खांद्यावर घेऊन जावे तर गती कमी होणार. किनाऱ्यावर वेळेत पोहोचलो नाही तर सुटेकसाठी आलेली जहाजे निघून जाणार…. जखमी भावानेच त्याची द्विधा अवस्था संपवली.
तो म्हणाला, ‘मला मृत्यूदान दे’, जिवावर दगड ठेवून एका भावाने दुसऱ्या भावाला, उजव्या हाताने गोळी घातली. या कृत्याची खंत इतकी खोल की, त्याची वाचा ‘गेली’ आणि ‘तो’ हात लुळा पडला…. आज आपण ज्याला ‘नाटकोअनॅलिसिस’ म्हणतो त्याचा शोध हा असा लागला. या पद्धतीमुळे एक गोष्ट सिद्ध झाली की मनाचा पगडा शरीरावर किती प्रमाणात असतो…, जी कहानी झोपेची तीच भूकेची. या सैनिकांच्या त्वरीत पोषणासाठी एक पद्धत वापरली जायची. आधी इन्शुलिन देऊन त्यांच्या शरीरातली साखरेची पातळी खूप कमी करायची आणि मग भरपूर साखर त्यांना पोटामध्ये घातलेल्या नळीतून द्रवरूपाने द्यायची. याला म्हणायचे ‘इन्शुलिन कोमा’ शास्त्रज्ञांना दिसून आले की या उपचारानंतर त्या सैनिकाची भाविनक स्थितीही स्थिर होते. पण युद्धकाळ असल्याने साखर गेली ‘रेशनिंग’च्या नियंत्रणाखाली. मग उकडलेल्या बटाट्यांचे किसलेले घट्ट द्रावण देण्यात येऊ लागले. पण आता हा पेशंट ‘कोमा’मध्ये असताना हवाईहल्ला झाला तर… तर मग इतपतच बेशुद्ध करा की वेळ आली तर हलता येईल. त्यातून तयार झालेली ‘इन्शुलिन सबकोमा थेरपी’. युद्धकाळामध्ये सैनिकांना मदत करता करता त्यातून मनोपचारांना विकसित करणाऱ्या ह्या साऱ्या संशोधकांपुढे नम्र व्हायलाच हवं.
दुसऱ्या महायुद्धामध्ये हिटलरच्या छळछावण्यांमध्ये बंदी असलेल्या डॉ. व्हिक्टर फ्रॅन्केल या सायकोअॅस्ट्रोस्टेनेही या काळामध्ये, मानसशास्त्रात मोलाची भर घातली. ज्या व्हिएन्ना शहरामध्ये फ्रॉइड रहायचा त्याच शहरात फ्रॅन्केल आपली प्रॅक्टिस करत होते. युद्धकाळात फ्रॉइड इंग्लंडला जाऊ शकले. व्हिक्टर फ्रॅन्केलनी मात्र ज्यू असूनही व्हिएन्ना न सोडण्याचा निर्णय घेतला. आपल्या आईवडिलांची काळजी घेता यावी म्हणून अमेरिकेला जाण्याचा परवाना मिळूनही ते युरोपात राहिले. परिणाम व्हायचा तोच झाला. कॉन्सट्रेशन कॅम्पमध्ये खासगी कुटुंबीयांपासून ताटातूट, अतोनात हाल. एक अत्यंत हरलेल्या क्षणी फ्रॅन्केलना जाणवलं, ‘ते माझ्याकडून सर्व काही हिरावून घेऊ शकतात. माझे जगणेसुद्धा. अगदी शेवटच्या श्वासापर्यंत मी माझ्या अस्तित्वाकडे आणि जगण्याकडे कसे पहावे याचे स्वातंत्र्य कुणीही हिरावून घेऊ शकत नाही.’ ‘मॅन्स सर्च फॉर मिनिंग’ या अजरामर पुस्तकामध्ये हे सारे अनुभव विस्ताराने वाचायला मिळतील. पुढे फ्रॅन्केलनी ‘लोगोथेरपी’ ही मानसोपचारपद्धती विकसित केली. लोगो ह्या शब्दाचा अर्थ आहे मिनिंग! जगणे अर्थपूर्ण बनवणारी मानसोपचारपद्धती …अनुभव कसाही असो, त्याकडे पाहाण्याचा दृष्टिकोन ठरवतो की मनात कोणत्या भावना निर्माण होणार. ते… ह्या तत्त्वातून जन्म झाला cognitive behavioral therapy अर्थात सीबीटी या उपचारपद्धतीचा पुढच्या काळात अॅरन बेक ह्यांनी ही पद्धती युरोप-अमेरिकेमध्ये रुजवली.
व्हिएन्ना शहरामध्ये, फ्रॅन्कोल ह्यांचे निवासस्थान आणि म्युझियम काही वर्षांपूर्वी मी शोधले. तिथे जाऊन या महान शास्त्रज्ञाच्या स्मृतींना उजळा देताना एक वाक्य मनात कायमचे कोरले गेले, ‘वास्तुविज्ञानामध्ये उत्तेजना (stimulas) आली की प्रतिक्रिया (reaction) येणार. मनोविज्ञानामध्ये मात्र उत्तेजना आणि प्रतिक्रिया या दोहोंच्यामध्ये एक पोकळी असते, एक अवकाश असतो.’ त्या अवकाशात असतो Cholce… आपण react व्हायचे की प्रतिक्रिया द्यायची का, प्रतिसाद घ्यायचा याची जबाबदारी त्या व्यक्तीलाच घ्यायची असते.
याच कालखंडावर आधारित एक प्रसिद्ध चित्रपट आहे, ‘लाइफ इज ब्युटीफूल’ या शीर्षकाचा. रॉबर्टो बेनिनी या दिग्दर्शक अभिनेत्याचा. फॅन्केलने माणसाच्या दृष्टिकोनाच्या संदर्भात जे सांगितले ते प्रत्यक्ष अनुभवायचे असेल तर हा चित्रपट पाहायलाच हवा. तर दुसऱ्या महायुद्धानंतर मनोविज्ञानाच्या क्षेत्रात एक महत्त्वाची घटना घडली. छिन्नमनस्कता अर्थात स्क्रिझोफ्रेनिया ह्या आजारावरचे पहिले औषध Chlorprumazine अर्थात Largactil बाजारात आले. ज्यांचे परिणाम म्हणजे Actions आहेत. Large म्हणजे बहुआयामी असे Largactil . गंमतीची गोष्ट म्हणजे ‘ओकारी थांबवण्यासाठी’ म्हणून या रसायनावर प्रयोग सुरू होते आणि शोध लागला मनोविकारांवरच्या पहिल्या औषधाचा. पन्नासच्या दशकातच त्यामध्ये भर पडली. imipramine ही पहिली नैराश्यविरोधी औषधी. ही होती मनचिकित्सा औषधशास्त्राची पहाट. महत्त्वाची गोष्ट अशी की खुद्द फ्रॉइडनेही असे भाकीत वर्तवले होते की, ‘असा एक दिवस येईल जेव्हा मनाच्या रहस्यांची उकल करतील रसायनांचे परमाणू.’ सुरुवातीला या औषधसंशोधनाला फारशी गती नव्हती. वैश्विकीकरणाच्या प्रक्रियेला अजून बराच अवधी होता.
दरम्यानच्या काळात म्हणजे १९५०च्या दशकामध्ये अमेरिकन सायकॉलॉजिकल असोसिएशनच्या वार्षिक सभेमध्ये एक शोधनिंबध वाचला गेला. अबोध जाणिवांवर आधारित सायकोअॅनॅलेसिस या प्रस्थापित मानसोपचार पद्धतीला छेद देणारा सिद्धांत मांडत होते. डॉ. व्हिक्टर फ्रॅन्केल यांच्या युरोपातल्या भूमिकेमध्ये सूर मिळवणारे अमेरिकेतले डॉ अल्बर्ट एलिस!

World Mental Health Week Special Series (Part 1)

मन-विज्ञान : काल, आज आणि उद्या

संस्कृतीच्या विकासाच्या एका टप्प्यावर ‘आरोग्य विचार’ हा कप्पा उघडला गेला. प्राचीन वैद्यक विचारामध्ये एक मूलभूत जाणतेपण, शहाणपण होते. शरीर आणि मनाची अभिन्नता त्यात मान्य केली होती. ‘प्रकृति इति शरीरं, प्रकृति इति स्वभावं’ अशी व्याख्या सांगणाऱ्या आयुर्वेदाचे प्रतिध्वनी चिनी आणि ग्रीक पद्धतींमध्येही सापडतात. आधुनिक वैद्यकशास्त्राचा आद्यप्रणेता समजला गेलेला पितामह हिप्पोक्रॅटीस म्हणायचा की आजाराचे योग्य निदान करायचे तर त्यासाठी लक्षणांची चिकित्सा (History Taking), शरीर तपासणी (Clinical Examination), नातेवाईकांबरोबरची बातचीत (Objective Data) ह्या सोबतच कोणत्या गोष्टी महत्वाच्या आहेत? . . . समुद्रसपाटीपासूनची त्या स्थळाची उंची, पाणीपुरवठ्यामधली शुद्धता, हवामान आणि वाऱ्याची दिशा असे सारे घटक लक्षात घ्यायला हवेत . . . आता बोला, सर्वसमावेशक वैद्यकविचार ह्यापेक्षा काय वेगळा असतो? रुग्णाची नाडी तपासताना त्याचा हात कसा अलगद धरायचा, ऋजु भाषेत संभाषण करता करता नाडीचे ठोके कसे मोजायचे हे सारे हिप्पोक्रॅटीस तपशीलवार सांगतात.
मनाचे हे परिमाण इसवी सनाच्या नवव्या-दहाव्या शतकापर्यंत कायम राहिले. ज्या वैद्यक व्यवस्था मर्यादित प्रदेशात आणि विचारांच्या देवाणघेवाणीपासून वंचित राहिल्या त्यांची वाढही खुरटली. ह्याला युरोपातील वैद्यकव्यवस्थाही अपवाद नव्हती. ही व्यवस्थाही तर्कपुष्ठ आणि हास्यास्पद उपायांनी भरलेली होती. मनाची आणि मनोविकारांची फारकत मुख्य प्रवाहापासून झाली ती ह्या काळात.
पुढे पृथ्वीचा संस्कृतिमध्यबिंदु युरोपात सरकला कारण जहाजबांधणीचे नवे तंत्र अवगत झाले आणि विज्ञान-कला ह्या साऱ्या क्षेत्रांमध्ये नवविचाराचे ‘रेनेसान्स’ वारे वहायला लागले. शरीराच्या व्याधींवर संशोधन होऊ लागले पण मनाची रवानगी मात्र साहित्य, तत्वज्ञान आणि उपासना धर्मांच्या कक्षेमध्ये करण्यात आली. ह्याच काळात मनोरुग्णांसाठी, समाजापासून बहिष्कृत करणारे Asylums म्हणजे ‘पागलखाने’ तयार झाले. त्या काळातील युरोपीयन ‘सभ्यते’मध्ये अशा विचित्र, बेंगळूर लोकांना स्थान नव्हते. पुढच्या काही शतकांमध्ये पिनेल ह्या डॉक्टरने ह्या रुग्णांच्या साखळ्या तोडल्या तेव्हा ती क्रांतीकारक घटना ठरली. मेस्मेरने त्या काळात एक उपचारपद्धती विकसित केली. तिचे नाव ‘मेस्मेरिझम’. पुढे युरोपीयन आधुनिकतेचे केंद्र इटलीतून ऑस्ट्रियामधल्या व्हिएन्ना ह्या शहरात आले. मानसशास्त्राच्या इतिहासातला क्रांतीकारक क्षण येण्यासाठी एकविसाव्या शतकाच्या अखेरपर्यंत वाट पहायला लागणार होती.
डॉ. सिगमंड फ्रॉईड हा खरे तर न्युरोलॉजिस्ट डॉक्टर. त्याच्या अनुभवामध्ये असे रुग्ण आले ज्यांची लक्षणे मज्जासंस्थेच्या बिघाडासारखी ‘दिसायची”. परंतु प्रत्यक्ष तपासणीमध्ये मात्र त्यात कोणताही ‘आजार’ मिळायचा नाही. फ्रॉईडच्या काही पूर्वसूरींनी तर काही समकालीनांनी, ‘हिप्नॉटिक सजेशन्स’चा वापर केला होता. ‘Talking Cure ‘ अशा पद्धतीबद्दल प्रयोगही सुरु होते. पण फ्रॉईडचे वैशिष्टय असे की उपचारांच्या पद्धतीवर प्रयोग करताना त्याने ‘मन’ नावाच्या अमूर्त गोष्टीची, ‘रचना’ काय असावी ते प्रथमच सांगितले. जाणीव आणि नेणीव, conscious आणि unconscious हे शब्द आज आपण खूप सहजपणे वापरतो. मनाचे कप्पे असणे, त्यातील सबोध आणि अबोध अशा कप्प्यांमध्ये अर्धपारदर्शकता असणे हे सारे प्रत्यक्ष व्यक्तींसोबत काम करताना, जणु ‘लॅब’ मध्ये पडताळले जात होते. ‘Free Association’ ह्या उपचार पद्धतीला जोरदार विरोध झाला. पुढच्या दहा वर्षांमध्ये फ्रॉईडला प्रतिभावान सहकारी मिळाले. त्यामध्ये कार्ल युग, अॅडलर अशा अनेकांचा समावेश होतो.
जाणीव आणि नेणीवेमधला सेतू म्हणजे स्वप्ने. ही कल्पना आणि त्यावरचे संशोधन ही त्या काळाच्या संदर्भात अफाट गोष्ट होती. फ्रॉईडचा अभ्यास रुग्णांपुरता मर्यादित नव्हता. शेक्सपीयरसारख्या नाटककारांच्या कलाकृती, तो कोळून प्यायला होता. नीत्शेसारख्या विचारवंताचा त्याने अभ्यास केला होता. सन १८९१ पासून १९३८ पर्यंत फ्रॉईडच्या निवासाची आणि क्लिनीकची जागा स्थिर राहिली. काही वर्षांपूर्वी ही जागा व आता तिथले म्युझीयम पहाण्याची संधी मला मिळाली. पहिल्या मजल्यावर नेणाऱ्या त्या प्राचीन, प्रशस्त जिन्यावर किती प्रतिभावान संशोधकांचे पाय पडले असतील. फ्रॉईडच्या क्लिनीकच्या ‘वेटींग रूम’ मध्ये समविचारी संशोधकांच्या बैठका होत. दर बुधवारी होणाऱ्या ह्या विचारमंथनाला पुढे संस्थारूप आले. ही खोली अगदी जशीच्या तशी जपून ठेवली आहे. मनाच्या विकासातले टप्पे तसेच, मनातील लैमिकतेचे अबोध मनावरील ठसे ह्या संदर्भात फ्रॉईडने नव्या कल्पना मांडल्या. मनाच्या रचनेमध्ये, आदीम इच्छांचे प्रेरणास्थान असलेला ‘Id’, वास्तवातील जगाशी जोडणारा ‘Ego’ आणि ह्यावर कडक देखरेख करणाऱ्या नैतिकतेचा ‘Superego’ ही मांडणी आज ऐकायला सोपी वाटते कारण ती वर्षानुवर्षे वापरल्यामुळे सोपी ‘वाटते’ इतकेच.
फ्रॉईडने मांडलेल्या प्रत्येक संकल्पनेवर मतभिन्नता झाली, विवाद झाले. पण ह्या साऱ्यामधून एक महत्वाचे योगदान मिळाले. ‘मन’ पुनश्च वैद्यक विज्ञानाच्या परीघामध्ये प्रवेश करते झाले. निव्वळ ह्या एका सहभागासाठी आपण आज फ्रॉईडचे ऋण मानायला हवेत. विसाव्या शतकाच्या सुरवातीला रशियामध्ये सुरवात झाली ती मानवी ‘वर्तना’च्या अभ्यासाला. एकीकडे फ्रॉईड जाणीवांचा अभ्यास करत होता तर पाव्हलॉव्ह सारखे शास्त्रज्ञ प्रयोग रचत होते वर्तनाच्या सवयी कशा निर्माण होतील त्या ‘Conditioning of Behavior’ वर. हंगेरीमधल्या व्हॉन मेड्यून्त ह्या डॉक्टरच्या असे लक्षात आले की, जर सायकॉसीस म्हणजे मनोक्षुब्धतेच्या तीव्र झटक्यातून जाणाऱ्या रुग्णाला आकडी अथवा फिट आली तर त्याच्या मनोविकाराची लक्षणे कमी होतात. त्यातून जन्म झाला ‘Convulsive Therapy’ अर्थात मनोविकारांवरच्या ‘शॉक थेरपी’चा. पुढे सरलेट्टी व बिन्नी ह्या इटालीयन शास्त्रज्ञांनी त्यासाठी ‘विद्युत शक्ती’चा वापर केला. अशाप्रकारे मानसिक आजारांवरची ‘विद्युत उपचार पध्दती’ अस्तित्वात आली.
पहिले महायुद्ध ते दुसरे महायुद्ध ह्या कालखंडामध्ये फ्रॉईडने विकसित केलेली ‘सायको अनॅलीसीस’ ही उपचारपद्धती अमेरिकेमध्ये पोहोचली होती आणि लोकप्रियसुद्धा झाली होती. दुसऱ्या महायुद्धाचे पडघम वाजू लागले. पहिल्या महायुद्धानंतर मानसिक विकलांगता आलेल्या हजारो सैनिकांचे निदान केले गेले होते ‘Shell Shock’ अर्थात युद्धकाळातील अशक्य तणावामुळे आलेली मनाची सुन्नावस्था. पुन्हा असे युद्ध झाले तर ही अडचण सोडवायची कशी असा मोठा प्रश्न होता. युध्दे सुरु होतात राजकारण आणि सत्तेचा संघर्ष अशा घटकांमुळे पण भरडून निघते सामान्य जनांचे आयुष्य . . . तरीही, शास्त्राच्या दृष्टीने ह्या कलहकाळातही काही विकासाच्या संधी दडलेल्या असतात. ह्या थरारक इतिहासावर एक नजर फिरवू पुढच्या लेखांकामध्ये.

– डॉ. आनंद नाडकर्णी

शुभंकर : पापण्यांमागचे पाणी आणि आभाळाएवढं मन

जगामध्ये रहाणाऱ्या एकूण लोकसंख्येपैकी सुमारे एक टक्के व्यक्ती ‘स्किझोफ्रेनिया’ ह्या मानसिक आजाराने बाधित असतात असे आकडेवारी सांगते. ०.८​ टक्के असो की १ टक्का, ही संख्या प्रचंड आहे. भारतासारख्या देशामध्ये मानसिक आजारावरच्या उपचार आणि पुनर्वसनाच्या सोयी जरी मर्यादित असल्या तरी आजपर्यंत कुटुंबव्यवस्थेने आमच्या अशा अनेक रुग्णांना आधार दिला . . . अगदी आजपर्यंत.

पण बदलाच्या गतीपासून कोणाला अलिप्त रहाता येते ? आज वयवर्षे चाळीस ते साठ ह्या वयोगटातील असे रुग्ण आणि वयाने त्यांच्यापेक्षा दोन-अडीच दशकांनी मोठे पालक किंवा चार-पाच वर्षाच्या अंतरातले सहचर किंवा सहचरी अशी अनेक कुटुंबे आहेत. घरातील भावंडे पांगली, मुले विखुरली. आता हा रुग्ण (ज्याला आम्ही म्हणतो शुभार्थी) आणि त्याचे एक किंवा दोन कुटुंबीय (ज्यांना शब्द आहे शुभंकर) असे एकत्र रहाताहेत  . . . फक्त महाराष्ट्राचा विचार केला तरी अशी कुटुंबे कित्येक हजाराच्या घरात आहेत.

आधुनिक औषधयोजनेमुळे आज बहुसंख्य शुभार्थींच्या आजाराची लक्षणे ताब्यात रहातात. त्यातले काहीजण नोकरी करू शकतात. काहीजण छोटा व्यवसाय करतात . . . पण कोणतेही अर्थार्जन न करू शकणाऱ्या शुभार्थीचा भार पूर्णपणे ह्या शुभंकरांवरच असतो. ह्यातील काहीजण आर्थिक सुस्थितीत आहेत तर काही शुभंकर वयाच्या सत्तरी मध्येही अर्थार्जन करताहेत . . . आम्हा मनोविकारतज्ञांच्या दवाखान्यांमध्ये नियमित येणाऱ्या अशा शुभंकरांचे पिकलेपण आम्हाला नेहमी जाणवत असतं. . .  एकेकाळी ज्या मुलाकडून, मुलीकडून नॉर्मल जगण्याच्या अपेक्षा होत्या त्या पूर्णपणे कोमेजलेल्या. आजूबाजूच्या जगाला टाकावू वस्तूंप्रमाणेच अशा निरुद्योगी माणसांमध्येही फारसा रस नसतोच. महिन्या-दोन महिन्यानंतर औषधाच्या फॉलोअपला जेव्हा हे शुभंकर येतात तेव्हा त्यांच्या नजरेत नेहमीच एक प्रश्न असतो . . . कधी विचारतात, कधी गिळून टाकतात . . . ‘आमच्यानंतर काय ?’ हा तो प्रश्न.

जगामध्ये आणि भारतामध्येही ह्या प्रश्नावर उत्तरे काढण्याचे प्रयत्न सुरु आहेत. ज्या देशांमध्ये लोकसंख्या मर्यादित आणि सामाजिक सुविधा पोहोचवणारी यंत्रणा कार्यरत आहे तिथे हा प्रश्न आवाक्यात असतो. आपल्याकडे मानसिक आजार असलेल्या व्यक्तींना आयुष्यभर ठेवणारी केंद्रे हाताच्या बोटावर मोजण्याएवढी. खाजगी संस्थांचे शुल्क अनेकांना न परवडणारे. अशा वेळी शुभंकरानी एकत्र येऊन, दोन-तीन शुभार्थींसाठी ‘ग्रीन हाऊस’ तयार केले तर . . . कुटुंबीयांनी एकत्र येऊन एका शुभार्थींची देखभाल क्रमाक्रमाने केली तर. एखादी वस्ती, सोसायटी ह्यांनी एकत्र येऊन आपापल्या भागातील अशा व्यक्तींसाठी काम केले तर? . . . एक लक्षात घेऊ की मी जरी हा मजकूर स्किझोफ्रेनियाच्या संदर्भात लिहित असलो तरी हा प्रश्न व्यापक आहे . ..  मतीमंद, ऑटीझम अर्थात स्वमग्नता, सेरेब्रल पाल्सी आणि अतिवृद्ध ह्या सर्वांच्याच शुभंकरांसमोर हा प्रश्न उभा आहे  ‘आमच्यानंतर काय ?’ म्हणून ह्या संपूर्ण गटासाठी वस्तीपातळी, गावपातळीवरही हा प्रश्न हातात घेणे महत्वाचे आहे.

दिव्यांगांना मिळणाऱ्या सवलती आणि हक्क आता मनोरुग्णांसाठी तसेच स्वमग्नतेच्या व्यक्तींसाठीही मिळू लागले आहेत. पण त्याची योग्य माहिती शुभंकरांना नसते. ‘फॅमिली ट्रस्ट’ कसा काढावा, आर्थिक गुंतवणूक कशी करावी, इच्छापत्रामध्ये शुभंकरांनी नेमके काय लिहावे ह्या गोष्टींबद्दलही माहिती कमी असते.

शुभार्थींच्या कायमस्वरूपी निवासासाठी संपूर्ण देशभरात चालवल्या जाणाऱ्या वेगवेगळ्या प्रयोगांची माहितीसुद्धा शुभंकरांसमोर आणणे गरजेचे आहे. आमच्या आय.पी.एच. संस्थेतर्फे यंदाच्या १ मे ला सकाळी ९:३० ते ६:०० ह्या वेळामध्ये एका शैक्षणिक परिषदेचे आयोजन करण्यात येणार आहे. स्किझोफ्रेनियाचे शुभार्थी आणि शुभंकर ह्यांचे बरोबर गेली अठ्ठावीस वर्षे सातत्याने उपचार-पुनर्वसनाचे काम करणारी ही संस्था.

आमच्या अनेक शुभंकरांची एक अडचण असते. स्वतःच्या शुभार्थींची काळजी घेताघेता त्यांची मनशक्ती क्षीण होऊ लागते. जीवनाकडे ते यंत्रवत पाहू लागतात. ह्या प्रक्रियेला म्हणतात ‘Burn out’. तरीही हे शुभंकर धीर सोडत नाहीत. स्वतःच्या आयुष्याची संध्याकाळ त्यांना दिसत असतेच. आणि चाळीशी-पन्नाशीच्या घरातल्या शुभार्थीच्या जगण्यातला त्यानंतरचा अंधार त्यांना भेडसावतो. आपल्या सभोवती रहाणाऱ्या अशा एखाद्या शुभार्थी-शुभंकर कुटुंबासाठी आपण काय करू शकतो असा विचार त्या इमारतीमध्ये, चाळीमध्ये रहाणाऱ्या अगदी दोन-तीन कुटुंबांनी जरी केला तरी त्यातूनही एक पर्याय निर्माण होऊ शकतो. अनेक गृहनिर्माण संस्थांचे सभासद आपल्या तिथल्याही ‘सत्ता’स्थानांसाठी लढाया खेळतात. ती उर्जा जर अशा कुटुंबांसाठी त्या त्या इमारतीमध्येच एक ‘आधारव्यवस्था’ करण्यासाठी वापरता येईल. भौगोलिक अंतराने लांब राहणारे कुटुंबीय आणि स्थानिक शेजारी एकत्र येऊ शकतील का? . . . मनोविकाराची दिव्यांगता अदृश्य असते . . . पण ती तितकीच विदारक असते . . .

रस्त्यावरच्या निराधार शुभार्थींच्यासाठी आपल्या महाराष्ट्रात नगर जिल्ह्यातले डॉ. धामणे पतीपत्नी, कर्जतमधले डॉ. भरत वाटवानी असे काही प्रकल्प अमाप करुणेने चालवले जात आहेत. पुण्याची ‘सा’ (Schizophrenia Awareness Association) शुभार्थींसाठी दिनसुविधा केंद्र चालवते. डोंबिवलीच्या डॉ. अद्वैत पाध्ये व सहकारीसुद्धा असे केंद्र चालवतात. आय.पी.एच.संस्थेतर्फे शुभार्थी आणि शुभंकर ह्यांची सहकारी तत्वावरची ‘त्रिदल’ ही व्यवसाय पुनर्वसन कार्यशाळा चालवली जाते. महाराष्ट्रातील शुभंकरांसाठी नियमित प्रशिक्षण कार्यक्रम घेतले जातात. आमच्या नियमित संपर्कामध्ये असणाऱ्या शुभार्थींसाठी एक सहकारी तत्वावरचे ‘ग्रीन हाऊस’ तयार करण्यासाठी कुटुंबांना एकत्र कसे आणता येईल ह्यावर एक योजना तयार होत आहे . . . घराघरातल्या थकलेल्या शुभंकरांना दिलासा देण्यासाठी स्वकेंद्रिततेच्या प्रवाहाच्या विरुद्ध पोहणाऱ्या, अनेक सुहृदांची गरज आहे.

दिनांक १ मे २०१८ च्या परिषदेसाठी ज्या शुभंकरांना येण्याची इच्छा आहे त्यांनी अधिक माहिती आणि नोंदणीसाठी जरूर संपर्क साधावा. संपर्कासाठी फोन नं. संध्या भास्कर – 9870115693.

Email id – iphthane@gmail.com

आरोग्यक्षेत्रातील स्वसहाय्य गटांचा खराखुरा ‘सेतू’

जगण्याच्या प्रवासामध्ये माणसासमोर कोणतीही समस्या आली की तिच्या तीव्रतेनुसार त्याच्या डोक्यात विचार चालू होतात ते एकटेपणाचे . . . हे असं मलाच का झालं? . . . माझे नशीब खराब . . .  ही वेदना ज्याच्या वाट्याला आली तो मी दुर्देवी . . .  असे विचार घोंघावायला लागतात. तो जगापासून, कुटुंबापासुन आणि शेवटी स्वतःपासूनही तुटुन जायला लागतो. एकाकीपणाचा कोश जितका घट्ट होत जातो तशी समस्येला तोंड देण्याची त्या व्यक्तीची शक्ती मर्यादित होत जाते . . . आणि कमनशिबी असण्याचा ग्रह अधिक घट्ट होतो.

अशा टप्प्यावर जर एकाच समस्येने ग्रासलेल्या व्यक्ती एकत्र आल्या, एकमेकांशी बोलल्या तर त्यांना मानसिक उर्जा मिळते हा इतिहासात सिद्ध झालेला प्रमाण अनुभव म्हणता येईल. आरोग्यक्षेत्रातील दोन उदाहरणे घेऊया . . .  १९३५ साली अमेरिकेतल्या ओहायो राज्यातील अॅक्रन शहरामध्ये बील नावाचा न्यूयॉर्कमधला स्टॊकब्रोकर आणि बॉब नावाचा स्थानिक सर्जन एकमेकांना भेटले. दोघेही मद्यपाशाच्या विळख्यात होते. म्हणजे ‘नैसगिक’पणे ते दोघे मद्यप्राशन करतील असे अपेक्षित होते . . . पण घडलं वेगळेच. बीलने बॉबला समजावले की मद्यप्राश हा विचार, भावना, वर्तनाचा ‘आजार’ आहे. बॉब डॉक्टर होता तरी त्याला ही कल्पना नवी होती. व्यसन हा एक आजार आहे ह्या भूमिकेवरून दोघांच्या व्यसनमुक्तीची वाटचाल सुरु झाली. अॅक्रनच्या शहर रुग्णालयातील व्यसनी लोकांपर्यंत ते पोहोचले. त्यातला एक ‘सोबर’ झाला. ह्या तिघांच्या ‘मिटींग’ मधून सुरु झाला अल्कोहॉलीक ऍनॉनिमस हा आज अनेक देशांमध्ये पसरलेला स्वसहाय्य गट . . . १८० देश आणि ११८००० स्वमदत गट असलेली ही चळवळ आज जगाच्या कानाकोपऱ्यात पोहोचली आहे.

हॅरीयट शेल्टर आणि बिव्हर्ली यंग ह्या दोन स्त्रिया १९७९ मध्ये मॅडीसन ह्या व्हिस्कॉनसीन राज्यातील शहरात एकत्र आल्या. दोघींच्या मुलांना होता स्किझोफ्रेनिया हा मानसिक आजार. उपचारव्यवस्थेमध्ये कुटुंबाचा सहभाग असावा ह्या हेतूने तसेच एकमेकांना आधार देण्यासाठी त्या भेटू लागल्या. त्यातून जन्माला आला National Aliance for Mentally Ill अर्थात NAMI हा आधारगट. आज ह्या स्वसहाय्यसंस्थेचे हजाराहून अधिक गट अमेरिकेत भरतात.

आरोग्यक्षेत्रातील विविध आजार आणि समस्यांच्या संदर्भात ही कहाणी जगभर गिरवली गेली आहे. पुण्याच्या मुक्तांगण व्यसनमुक्ती केंद्राच्या संस्थापक डॉ. अनिता उर्फ सुनंदा अवचट ह्यांच्याबरोबर पंचवीस वर्षापूर्वी आम्ही सहजीवन गटाच्या सभा सुरु केल्या. व्यसनाधीनतेमधून बाहेर येणारा पती आणि त्याची पत्नी ह्यांचा हा विकासगट . . . त्यामधून ह्या साऱ्या स्त्रियांना उर्जा मिळाली. मुक्तांगणमध्ये अशा स्त्रियांचा आधारगट सुरु झाला. त्याचे नाव ‘सहचरी’ गट. ह्या गटातर्फे मुक्तांगणमध्ये एक सहचरी किचन सुरु झाले. हळूहळू महाराष्ट्रातल्या अनेक शहरांमध्ये सहचरी गट स्थापन झाले. ह्या गटांची महाराष्ट्रव्यापी परिषद भरू लागली. तीन वर्षांपासून ठाण्यामध्ये हा गट नियमितपणे भेटू लागला. पंचवीस ते तीस सदस्यसंख्या असलेल्या ह्या गटातर्फे गेल्या जानेवारीपासून ‘सहचरी स्वादम’ ह्या किचनला सुरुवात झाली.

सामाजिक आरोग्य चळवळीमध्ये, अशा आधारगटांचे महत्व नव्याने अधोरेखीत करावे अशी वेळ आली आहे. त्यामागची प्रमुख कारणे अशी. कोणत्याही आजाराच्या संदर्भामध्ये आपल्या समाजामध्ये अजूनही कुटुंबाचा सहभाग मोठ्या प्रमाणात असतो. कोणत्याही आरोग्यसमस्येतून बाहेर यायचे तर कुटुंबाचा सहभाग महत्वाचा. म्हणून कुटुंबीयांचे आधारगट वाढले तर त्यातून आपोआपच आरोग्यसेवा देणाऱ्या यंत्रणांवर वचक निर्माण होतो. न्यूझीलंडसारख्या देशामध्ये मानसिक आजारांवरच्या औषधांचे विक्रीदर ठरवताना सरकारी यंत्रणा कुटुंबगटांना सहभागी करते.

आरोग्य समस्यांमधून जाणाऱ्या व्यक्तींचे गट त्या त्या व्यक्तीला ‘पेशंट’ ह्या भूमिकेपासून मुक्त व्हायला मदत करतात. डॉक्टरी उपचार घेताना मी रुग्ण भूमिका घेईन पण बाकीचे आयुष्य जगताना हे जोखड बाजूला ठेवून सकारात्मक जगेन अशी ऊर्जा आधारगट निर्माण करतात. अनुभव तर आपण सारेच घेतो परंतु स्वतःच्या आणि इतरांच्या अनुभवाकडे निरीक्षक-परीक्षक दृष्टीने कसे पहावे आणि त्यातली नेमकी शिकवण कोणती घ्यावी हे आधारगटांमधून व्यक्तीला कळू लागते. त्याचा परिणाम एकंदर विकासावर, Recovery process वर होतो.

ठाण्याच्या आय.पी.एच. मानसिक आरोग्यसंस्थेमध्ये असे अनेक स्वसहाय्यगट भरतात. स्किझोफ्रेनियाचे रुग्ण (शुभार्थी), त्यांचे कुटुंबीय (शुभंकर), गंभीर मानसिक आजारातून सावरणारे (ट्रेंडसेटर्स), मंत्रचळेपणाची समस्या असणारे ओसीडीचे रुग्ण व कुटुंबीय (परफेक्ट ग्रुप) एपिलेप्सी गट, व्यसनमुक्ती गट, सहचरी गट, व्यसनमुक्तीच्या वाटेवरच्या कुटुंबातील मुलांसाठी अंकुर गट हे काही प्रमुख गट. स्पेशल मुलांच्या पालकांसाठीचा एक गट आणि एलजीबीटी समूहासाठी एक गट असे अजून गट लवकरच सुरु होतील.

अर्थात ह्या उपक्रमाचा भर राहिला आहे मानसिक आरोग्याशी संबंधित विषयांवर. परंतु शारीरिक आजार असोत, दिव्यांगता असो किंवा जीवनचक्राच्या अखेरच्या टप्प्यावरचे डिमेन्शिया-पार्किनसनसारखे मज्जासंस्थेचे विकार असोत . . . आधारगटांची गरज तर सर्वत्र आहे.

अनेक शहरांमध्ये असे आधारगट सुरु आहेत. त्यांना आय.पी.एच.ने जसे ठाण्यात केले तसे एका छताखाली आणता येईल का? आय.पी.एच.चे सर्व आधारगट संस्थेच्या प्रवासामध्ये, संस्थेच्या उपक्रमातून सुरु होत गेले. म्हणजे ते त्या अर्थाने एका छताखालीच आकाराला आले. परंतु अस्तित्वात असलेल्या आधारगटांना एका छताखाली आणले तर त्या सर्व गटांचा एकत्रीत ठसा आरोग्यचळवळीवर उमटवता येईल.

पुणे शहरामध्ये आय.पी.एच.चे उपक्रमकेंद्र उभारायचे ठरले तेव्हा माझ्या मनातल्या ह्या विचाराने उचल खाल्ली. आरोग्यविषयक स्वसहाय्यगट चालवणाऱ्यांची संख्या पुण्यामध्ये मोठी आहे. अस्तित्वात असलेल्या डझनभर गटांसोबत तर माझा स्वतःचा संपर्क राहिला आहे. ह्या गटांचा समन्वय करणारा केंद्रगट म्हणून ‘सेतू’ नावाची संकल्पना काही वर्षांपूर्वी, ह्या गटातील कार्यकर्ते आणि पुण्यातले ज्येष्ठ मनोविकारतज्ञ डॉ. उल्हास  लुकतुके ह्यांनी राबवली होती. कालांतराने ती विस्कळीत झाली.

संबंधितांशी बोलताना जाणवले की सर्व सहाय्यगट जर नियमितपणे एका ठिकाणी भरू लागले तर त्यांचा ठसा अधिक उमटेल. प्रसार माध्यमांचा वापर एकत्रीतपणे करता येईल. आय.पी.एच. मनआरोग्य केंद्राच्या पुण्याच्या केंद्राची आखणी करतानाच गट भरवण्यासाठीच्या जागा आम्ही जागेच्या डिझाईनमध्ये घेतल्या. आता योजना अशी आहे की अस्तित्वात असलेले आरोग्य स्वमदत गट आणि आमच्या संस्थेच्या पुढाकाराने निर्माण होणारे काही गट असे मिळून बारा ते पंधरा गट दर महिन्याला ह्या केंद्रातून भरू लागतील. अस्तित्वात असलेल्या गटांना जागेची सोय, नि:शूल्कपणे मिळेलच. परंतु येणाऱ्या सभासदांचे आतिथ्य, पाहुणे तज्ञ आणायचे झाल्यास त्यांचे मानधन-प्रवास ह्यासाठीही आय.पी.एच. सहाय्य्य करेल.

स्वसहाय्यगट घेणाऱ्या कार्यकर्त्यांची कौशल्ये वाढवण्यासाठी दर दोन महिन्याला एक ह्याप्रमाणे संपूर्ण वर्षामध्ये सहा कार्यशाळांचे आयोजन करायचे असा बेत आहे. अनुभवाने कार्यकर्ते शिकतातच. आतून आलेल्या आस्थेच्या बळामुळे टिकतातच. पण त्यांना शास्त्रशुद्ध मार्गदर्शन मिळाले तर स्वमदत गट घेण्याची कला अधिक विकसित होईल. ह्या विषयावरचा सहा सत्रांचा आणि अठरा तासाचा एक अभ्यासक्रम मी तयार केला आहे. इतर तज्ञांचीही मदत घेता येईल. आरोग्यक्षेत्रातील अनेक तज्ञांना ह्या सभांमध्ये सहभागी करून घेता येईल.

दिनांक २४ मार्चला, पुण्याच्या आय.पी. एच. केंद्राचे उदघाटन होईल त्यावेळी सुमारे बारा स्वमदत गटांच्या ह्या केंद्राचे वेळापत्रकच जाहीर करण्याचा आमचा विचार आहे.

अधिक माहितीसाठी : (M) 7588098053 / 54 /55 / 56 / 57

पत्ता : ‘अनैशा’, प्लॉट क्र. ४, यशश्री कॉलनी, वेदांत नगरीजवळ, डी. पी. रोड, कर्वेनगर, पुणे-411052

खुणेच्या जागा : राजाराम पूलाकडून कमिन्स कॉलेजकडे जाणाऱ्या रस्त्यावर चांदणी हॉटेलच्या समोरची गल्ली

रिकामी खुर्ची

पाश्चात्य संगीताबरोबर माझी साधी तोंडओळखही नव्हती इतकी वर्षे. माझा मुलगा कबीर गिटार शिकायला लागला आणि पाश्चात्य संगीत आमच्या घरात शिरले. कबीरला इंग्रजी चित्रपटांचीही आवड. त्यामुळे जॉन विलियम्स आणि हॅन्स झिमरच्या रचना कानात गुंजायला लागल्या. तो बीटल्स, एल्टन जॉनपासून रॉकपर्यंत सारेच ऐकतो. गाणे ऐकताना कॉम्पुटरच्या स्क्रीनवर गीताचे शब्द दिसायला लागतात ही सोय झाल्यापासून माझी आस्वादक्षमता वाढायला लागली….  काही दिवसांपूर्वी कबीरने मला स्टिंग ह्या गायकाची Empty Chair, अर्थात रिकामी खुर्ची ही रचना ऐकवली. फक्त गिटारच्या साथीने स्टिंग ही रचना गातो. २६ फेब्रुवारी २०१७ मध्ये ऑस्करच्या सोहळ्यात त्याने ही रचना सादर केली होती.

‘गार्डन मॅथ्यु थॉमस समर’ असे पूर्ण नाव असलेला स्टिंग. तो गायक, गीतकार, संगीतकार आणि अभिनेता आहे. एक डझन ग्रॅमी अवॉर्ड्स मिळवणारा हा कलाकार मानवी हक्कांसंदर्भात जागृत आहे. म्हणूनच की काय, ‘जिम : जेम्स फॉली स्टोरी’ ह्या चित्रपटासाठी संगीतरचना करण्याची संधी त्याच्यासमोर आली. ही अमेरिकन डॉक्युमेंटरी ​आहे एका छायाचित्रपत्रकाराची. जेम्स फॉली हा फोटो जर्नालिस्ट. सिरीयामध्ये आयसिसने त्याला पकडले २०१२ साली…. Thanks Giving Day ह्या सणाच्या दिवशी. दोन वर्षे ‘बेपत्ता’ असलेल्या जेम्सचा शिरच्छेद करण्याचे दृश्य २०१४ सालच्या ऑगस्ट महिन्यामध्ये आयसिसने प्रसृत केले. इराकवर अमेरिकेने केलेल्या हवाई हल्ल्यांची प्रतिक्रिया म्हणून ! … ही कहाणी सांगणारी डॉक्युमेंटरी स्टिंगने पाहिली तेव्हा तो म्हणाला, ” मी नाही गीत बनवू शकणार ह्या चित्रपटासाठी …. जबरदस्त इंटेन्स आहे हा चित्रपट…. “

​जॉन विल्यम्स ह्या संगीतकाराला स्पिलबर्गने ‘शिंडलर्स लिस्ट’ हा चित्रपट दाखवला तेव्हा त्याची प्रतिक्रिया अशीच काहीशी झाली. “दुसऱ्या कुणा संगीतकाराला का नाही देत ही जबाबदारी”​ त्याने स्पिलबर्गला विचारले. “काही नावे आली होती डोळ्यासमोर … पण त्यातला जिवंत असलेला तू एकटाच आहेस” स्पिलबर्ग म्हणाला. आणि मग विल्यम्सने संगीतातले एक खणखणीत नाणे दिले.

चित्रपट पाहून स्टिंग त्या चित्रपटाने प्रथम भारावला. पण त्यानंतर त्याने स्वतःला, पळवून नेलेल्या जिमच्या, त्याच्या कुटुंबाच्या भावस्थितीत उतरवले. खरे तर त्याच्या Creativityचे रहस्यच ते. स्टिंग लहान असताना त्याच्या घरासमोरून जाणारा रस्ता शिपयार्डकडे जायचा. रस्त्यात उभे राहिले तर समोर अजस्रकाय बोटी दिसायच्या. रोज सकाळी शेकडो लोक ह्या रस्त्यावरून जायचे. संध्याकाळी परत यायचे. सुरुवातीला स्टिंग त्यांचे तटस्थ निरीक्षण करायचा. त्यानंतर तो त्यांच्या भावस्थितीत उतरून त्या चेहऱ्यामागच्या कहाण्या शोधायला लागला. त्यातून त्याला स्वतःमधला कवी- गायक सापडला. वयाच्या आठव्या – नवव्या वर्षी त्याच्या हातात एक जुनी गिटार आली आणि त्याचा प्रवास सुरू झाला. Empty Chair हे गाणे असे आहे … थँक्स गिव्हिंग डे च्या सायंकाळी बेपत्ता झालेला जिम कल्पना करतो की त्याचे सारे कुटुंब जेवणासाठी एकत्र बसले आहे. त्याच्या बायकोने टेबलाजवळची खुर्ची रिकामी ठेवली आहे….

If I close my eyes, that my soul can see

There is a place at the table that you saved for me

मिटलेले डोळे तरी आत्मदृष्टी जागी,

नटलेली पंगत, तू राखलेली माझी जागा, अगदी नेहमीच्या जागी.

So many thousand miles over land and sea,

I hope to dare, that you hear my prayer

And somehow I’ll be there

हजारो – मैलांचे अडसर, तुझ्यामाझ्यामधले

मनात तरीही विश्वास, ऐकशील माझी प्रार्थना विराणी.

समुद्र, डोंगर, जंगल, कड्याकपारी

तरीही कसा नाही ठाऊक, मी असें तुझ्याशेजारी !

Its but a concrete floor where my head will lay.

Though the walls of this prison are as cold as clay.

खडबडीत दगडी जमिनीवर टेकलेलं माझं डोकं

भोवताली तुरुंगाच्या कडेकोट, थंडगार, अमानुष भिंती

But there’s a shaft of light where I count my days

So don’t despair of the empty chair.

And somehow I’ll be there

काळ्याकुट्ट अंधारातही दिसतोय एक प्रकाशझोत

किरणांमध्ये दिसतो त्याच्या, सुटकेच्या दिवसाचा पोत

आज जागा रिकामी म्हणून मन नको करूस ग आजारी

कारण कसा नाही ठाऊक, पण मी असेन तुझ्याशेजारी

Some days I’m strong, some days I’m weak

And days I’m broken, I can barely speak

कधी असतं माझं मन, ताकदवान आणि ठाम

कधी त्याच्या भरकटण्याला नसतोच लगाम

तुटलेल्या दिवसांमध्ये, लुळीपांगळी वाचा

There’s a place in my head where my thoughts still roam

Where somehow I have come home

घुमणाऱ्या विचारांना मी नाही आणत माघारी

तरीही कसा नाही ठाऊक, एक दिवस नक्की मी असेन तुझ्याशेजारी

And when winter comes & trees lie bare

You just stare out of window in the darkness there.

Well I was always late for every meal you’ll swear

But keep my place & the empty chair

And somehow I’ll be there

And somehow I’ll be there.

कुडकुडणाऱ्या थंडीमध्ये, काटकुळी झाडे धारदार

तुझी नजर चिरत जाईल खिडकीबाहेरचा अंधार

कळतंय ग मला, जेवायच्या वेळी नेहमी मलाच व्हायचा उशीर

पण तरीही ठेवशील राखून माझी एक खुर्ची रिकामी

कारण कसा नाही ठाऊक पण  असेन मी तुझ्याशेजारी

खरंच मलाही नाही ठाऊक पण असेन मी तुझ्याशेजारी

मी गाणे ऐकले. कबीरने शोधून काढलेल्या गाण्याच्या ओळी माझ्या हस्ताक्षरात लिहिताना पुनःपुन्हा गाणे ऐकले आणि हे मराठी रूपांतर तयार केले…. ते करताना Thanks Giving Prayer ची ‘प्रार्थना विराणी’ झाली. ‘ जागी ‘ हा शब्द ​’ जागृत ‘ आणि ‘ स्थळ ‘ अशा दोन्ही अर्थाने आला … शेवटच्या कडव्यामध्ये ‘ नजर चिरत जाणारा अंधार ‘ आपसूकच लिहिला गेला ……..

म्हणजे स्टिंगची आस्था … त्याची दुसऱ्याच्या भावस्थितीमध्ये उतरण्याची करामत गाणे ऐकवताना माझ्यामध्ये सोडून गेला होता का काय तो …. विरहाची वेदना … जवळच्या नात्यांपासूनचे तुटलेपण … दहशतवादाच्या छायेतले निष्फळ आशेचे रसरशीत कोंब.

आता तुम्ही असं करा.. यू- ट्यूबवर जाऊन ह्या गाण्याची व्हिडिओ पहा https://www.youtube.com/watch?v=wciOD56pafE

इंग्रजी आणि मराठी शब्द पुन्हा एकदा पण सलगपणे वाचा … स्वतःचा अनुभव स्वतःच डिझाईन करा.

If I close my eyes, that my soul can see

There is a place at the table that you saved for me

So many thousand miles over land and sea,

I hope to dare, that you hear my prayer

And somehow I’ll be there

Its but a concrete floor where my head will lay.

Though the walls of this prison are as cold as clay.

But there’s a shaft of light where I count my days

So don’t despair of the empty chair.

And somehow I’ll be there

Some days I’m strong, some days I’m weak

And days I’m broken, I can barely speak

There’s a place in my head where my thoughts still roam

Where somehow I have come home

And when winter comes & trees lie bare

You just stare out of window in the darkness there.

Well I was always late for every meal you’ll swear

But keep my place & the empty chair

And somehow I’ll be there

And somehow I’ll be there.

मिटलेले डोळे तरी आत्मदृष्टी जागी,

नटलेली पंगत, तू राखलेली माझी जागा, अगदी नेहमीच्या जागी

हजारो – मैलांचे अडसर, तुझ्यामाझ्यामधले

मनात तरीही विश्वास, ऐकशील माझी प्रार्थना विराणी.

समुद्र, डोंगर, जंगल, कड्याकपारी

तरीही कसा नाही ठाऊक, मी असें तुझ्याशेजारी !

खडबडीत दगडी जमिनीवर टेकलेलं माझं डोकं

भोवताली तुरुंगाच्या कडेकोट, थंडगार, अमानुष भिंती

काळ्याकुट्ट अंधारातही दिसतोय एक प्रकाशझोत

किरणांमध्ये दिसतो त्याच्या, सुटकेच्या दिवसाचा पोत

आज जागा रिकामी म्हणून मन नको करूस ग आजारी

कारण कसा नाही ठाऊक, पण मी असेन तुझ्याशेजारी

कधी असतं माझं मन, ताकदवान आणि ठाम

कधी त्याच्या भरकटण्याला नसतोच लगाम

तुटलेल्या दिवसांमध्ये, लुळीपांगळी वाचा

घुमणाऱ्या विचारांना मी नाही आणत माघारी

तरीही कसा नाही ठाऊक, एक दिवस नक्की मी असेन तुझ्याशेजारी

कुडकुडणाऱ्या थंडीमध्ये, काटकुळी झाडे धारदार

तुझी नजर चिरत जाईल खिडकीबाहेरचा अंधार

कळतंय ग मला, जेवायच्या वेळी नेहमी मलाच व्हायचा उशीर

पण तरीही ठेवशील राखून माझी एक खुर्ची रिकामी

कारण कसा नाही ठाऊक पण  असेन मी तुझ्याशेजारी

खरंच मलाही नाही ठाऊक पण असेन मी तुझ्याशेजारी

ही ‘ रिकामी खुर्ची ‘ तुमच्या माझ्या मनातल्या अनेक जागा आस्थेने आणि सह -अनुभूतीने भरून टाकेल एवढे नक्की !

अचानक आलेल्या आगंतुक कविता

‘अचानक आलेल्या आगंतुक कविता’ ही गेल्या महिनाभरातली प्रोसेस आहे. त्या त्या क्षणाच्या मूडमधून आलेले शब्द आहेत ते. कविता माणसाला स्वतःच्या सगळ्या भावनांना आपले म्हणायला शिकवते. अगदी काळ्याकुट्ट नकारात्मक भावनांना स्वीकारताना त्यांच्यापासून किंचित विलग होऊन तीच वेदना नेमक्या शब्दात मांडायला शिकवते. मानसिक आरोग्य क्षेत्रात काम करणाऱ्या माझ्यासारख्या माणसासमोर अनेकांच्या अनेक भावना उत्कटपणे मांडल्या जातात. कधी कधी मीही त्या भावविश्वाचा भाग बनतो आणि जणु त्या भावना अनुभवतो…. त्यातल्या काही, शब्दांमधून आलेल्या…..

१. प्लॅटफॉर्म 

तिला ‘सी ऑफ’ करायला प्लॅटफॉर्मवर आलेला तो

उद्या सकाळपर्यंतच्या ​अनंतकाळची विरहिणी ती.

स्टेशनवरच्या बिनचेहऱ्याच्या डेस्परेट कोलाहलात,

दोघांच्या चेहऱ्यावरचे ओघळतं कोवळेपण !

किती छान ना …

सराईत धूळफेकीच्या, कचकड्याच्या जगण्यात

निरागस कोंबांचं अस्तित्व चक्क टिकून ?

​खरंच किती छान.

२. जळण्याची लय 

नाही मिळत तर जावं झुलत

आपल्याच मस्तीत गावं भटकत

बंद दारापुढे बापुडवाण्या चेहऱ्याने बसायची,

किंवा धडका मारून स्वतःचेच डोकं फोडून घ्यायची;

कुणी सक्ती नाही केलेली.

नाही मिळत तरी जावं फुलत

एकाच झाडाच्या आतलं जंगल न शोधता

दाट जंगलातलं नवं झाड शोधत.

नाही मिळत तरीही जावं खुलत

फ्रुस्ट्रेशनवर मस्तपैकी कविता करत

डोके फुटण्यापेक्षा कितीतरी बरं

आतल्या आत रहावं जळत.

जोपर्यंत जमत नाही म्हणायला

नाही मिळत तर गेलात उडत !

3​. तुझा डिपी माझे मन

नवा डिपी चढला तुझा

तेव्हापासून मनातून उतरतच नाहीये तो…..

नव्याने नेसलेल्या साडीची

नव्हाळी ल्यालेली एक किशोरी

पहाते आहे उद्याच्या पहाटलेल्या तारूण्याकडे

की….

मीलनोत्सुक तरुणी व्याकुळली विरहात

अन रमली शृंगाराच्या स्वप्नांमध्ये

की…..

भविष्याचा वेग घेणारी प्रौढा….

विचारासोबत मनाला खेचणारी

की….

माझ्या मनावर पाखर घालणारी

माझी ढगात हरवलेली आई

की…..

माझी जीवाभावाची मैत्रीण

जगण्याच्या प्रवाहात गमावलेली

की….

तुझ्यात आहेत ह्या साऱ्याच विरघळलेल्या

आणि Deciding Perspective

तेवढा माझा…!

​४. श्रद्धांजली 

अर्ध्यामध्ये टाकून तुला, जर जावे लागले मला,

तर आवरशील रडणं,

अन् लागशील पुन्हा कामाला.

आठवणींच्या रांगोळ्यांची रेखून ठेवीन मी टिंबे.

नक्षीदार रेघांना मग घेशील लयदार गिरवायला.

अर्धवट जमलेल्या सगळ्या चाली,

करशील पूर्ण, तुझ्यातुझ्या सुरावटीत

एवढे सारे केल्यावरती

थकलेल्या तृप्त क्षणी,

समजा आलीच माझी आठवण

तर आवरशील रडणं

अन् लागशील पुन्हा कामाला.

५. बालपुरूष 

रडूनभेकून थकलोय् खरा

पण मी काही हट्टी बाळ नाही.

मनातली आई तुझ्या,

झाली आहे जागी, करतेय् माझे लाड;

शरीरातला पुरूषही माझ्या

झोपून गेलाय् का गाढ ?

६. अर्थासाठी थरथरणाऱ्या हातात 

ओसंडून वहाणारी समृद्ध घागर

नवी बाग शिंपण्यासाठी.

हातालाच रोपे फुटली

तर किती बहार होईल…..

नाहीतर आहेच,

ग्रीनहाऊसमधल्या झाडांचं

बेतलेलं वाढणं….

आखलेलं वागणं.

७. हवेचा हलका झोका, 

डोलणारी समजूतदार पानं….

जाणवलं…. ते बरंच झालं.

थांबलो तरी.

नाहीतर पसरवतच होतो मूठभर माती

त्यावर शेवटचा गुलाब ठेवण्यासाठी.

८. कल–चांचणी ​

क्षमता…. कळूनही न वळणाऱ्या

आवडी…. उत्तरोत्तर बदलणाऱ्या

व्यक्तिमत्व…. अजूनही भेलकांडणारं

आणि बुद्धी…. हवी तेव्हा हरवणारी.

करणार कशी ‘कल-चांचणी’?

विकलतेचे Aptitude Testing.

जगण्याच्या कलत्या काळात ?

९. चॅप्टर 

“बंद कर चॅप्टर आणि निघ पुढच्या प्रवासाला…”

 टकटकच्या लयीत तो म्हणाला.

काहीसा खडसावून, भरड आवाजात.

“कळतंय रे…. पण अडचण आहे;

चॅप्टर बंद करताना, पुस्तकच बंद होतं आहे.

पुन्हापुन्हा प्रयत्न करूनही….”

“मग रहा तसाच… “तो पुढे सरकला.

दिसेनासा झाला….

आता ठेवूया चॅप्टर आणि पुस्तकही उघडे

बाइंडिंगची उसवणारी शिवण,

झाकून टाकली की सारं कसं…..

दिसायला नॉर्मल.

 

भाषेची समृद्धी जपण्याची इंदौरी कोशीश

लेखकाच्या आयुष्यातले, रसिकांनी सुगंधित केलेले सारेच क्षण भारून टाकणारे, नम्र करणारे असतात. इंदौरच्या मध्यप्रदेश मराठी अकादमीमुळे सरत्या वर्षी हा योग माझ्या वाट्याला आला. गेली नऊ वर्षे ही संस्था एक अभिनव वाचक स्पर्धा घेते. ह्या स्पर्धेमध्ये गेली आठ वर्षे निवडलेली पुस्तके होती, अग्निपंख, एक होता कार्व्हर, रारंगढांग, असा मी असा मी, इडली ऑर्किड आणि मी, नर्मदा परिक्रमा, वाईज अँड अदरवाईज आणि मुंबईचा अन्नदाता. यंदाच्या वर्षी मी लिहिलेले ‘हे ही दिवस जातील’ हे पुस्तक त्यांनी निवडले. आधीच्या पुस्तकांच्या रांगेत माझे पुस्तक आले हा मला सन्मानच वाटला. मी आयोजकांना विचारले की हे पुस्तकच का निवडले ? तर ते म्हणाले की ह्यातली भाषा सोपी आणि अनेक वयोगटांना आपली वाटणारी आहे.

खरे तर आता सर्व भाषांना मायबोली, राज्यभाषा, राष्ट्रभाषा अशा बंधनांपासून मुक्त करण्याची वेळ आली आहे. ज्ञानेश्वरांची मराठी तिच्या सशक्त सौन्दर्यासह विश्वबोली बनावी…. आणि विश्वाच्या अंगणात भाषांनी एकत्र फेर धरावा, भेदभिंतींच्या पलीकडे जाऊन एकमेकींचे ऋण फेडावे. इंदौरमधली मराठी वेगळी आहे कारण भाषेला मातीचा वास आणि वाऱ्याचा साज येणे स्वाभाविकच नाही का? कोणत्याही प्रदेशाने आमची मराठी हीच ‘प्रमाणभाषा’ असं का म्हणायचं?…. विविध प्रदेशातल्या लोकजीवनातले शब्द भाषेच्या प्रमुख ओघामध्ये का सामावले जाऊ नयेत? इंग्रजी भाषेच्या प्रदेशात अशी हालचाल दिसू लागली आहे. मराठीसारख्या भाषेने स्वतःच्या ‘जहागिरी’तून बाहेर पडून विविध भूप्रदेशांमधल्या बंधुभगिनीसोबतचे नाते दृढ करायला हवं. मध्यप्रदेशामध्ये मराठी जपणाऱ्या व्यक्ती आणि संस्थांची एक परंपराच आहे. ह्या अभिनव वाचक स्पर्धेच्या आयोजनात मध्यप्रदेश मराठी अकादमीला भोपाळची मराठी साहित्य अकादमी मदत करते. इंदौरच्या माझ्या कार्यक्रमाला सानंद न्यास, मुक्तसंवाद अशा सांस्कृतिक संस्थांचे प्रतिनिधीसुद्धा अगत्याने उपस्थित होते.

हा उपक्रम नेमका कसा आयोजित केला जातो ते आता सांगतो. इंदौर, देवास, उज्जैन, धार, भोपाळ, बऱ्हाणपूर, छिंदवाडा आणि अहमदाबाद अशी केंद्रे आहेत. यंदा इंग्लंड आणि अमेरिकेहूनही, तिथे आता स्थायिक झालेल्या मध्यप्रदेशी मंडळींनी भाग घेतला त्यात. तर ह्या सर्व केंद्रांमध्ये भाग घेणाऱ्यांच्या संख्येप्रमाणे पुस्तकाच्या प्रती घरोघर पोहोचवल्या जातात. स्पर्धेचे प्रवेश शुल्क आहे रुपये ५० फक्त त्यामध्येच ह्या पुस्तकाची प्रतही घरपोच मिळते. एका कुटुंबातील एकापेक्षा जास्त सदस्य एका प्रतीवर भाग घेऊ शकतात. अशाप्रकारे ह्या वर्षी ९००च्या जवळपास एवढी संख्या सर्व केंद्रांमधून झाली. हिमांशू ढवळीकर हा चतुर माणूस आहे. त्याने ‘हे ही दिवस जातील’ पुस्तकावर शंभर गुणांची एक प्रश्नपत्रिका तयार केली. सगळे प्रश्न ‘Multiple Choice!’ एक तासात सोडवायचे. प्रश्नपत्रिका तयार करणे हीच एक परीक्षा. पण हिमांशुने ज्या कल्पकतेने प्रश्न काढले त्याला तोड नाही. पुस्तकातील तपशील, त्यातला भावार्थ, व्यक्तिरेखा, घटना असा वेध घेणारे प्रश्न!

सर्व केंद्रांमध्ये नोव्हेंबर महिन्यामध्ये रीतसर परीक्षा घेण्यात आली. गुणांकन करण्यात आले. पहिल्या क्रमांकावर होते चारजण (९५ गुण ), दुसऱ्या क्रमांकावर दोन (९३ गुण ) तिसऱ्यावर तर पाच (९१ गुण ). ह्या साऱ्यांना बक्षिसे असतात ती मूळ पुस्तकाच्या लेखकाच्या हस्ते. जिथे हे शक्य नसते तिथे प्रतिथयश साहित्यिकाला बोलावतात. शिवाय प्रत्येक केंद्रामधल्या विजेत्यांना पुरस्कार असतो. या वर्षी सर्वात लहान स्पर्धक होती आठ वर्षांची निष्ठा. आठ ते पंचवीस वयोगटातील साऱ्या मुलांना अजून एक पुस्तक भेट दिले जाते. रोख बक्षिसाची रक्कम उल्लेखनीय असते. आणि विजेत्यांमध्ये ती विभागली जात नाही. म्हणजे तृतीय क्रमांकावर पाच स्पर्धक असले तर हजार रुपयांची पाच बक्षिसे !

तर ज्यांनी माझे पुस्तक माझ्यापेक्षाही बारकाईने वाचले होते अशा आठ ते साठ वयोगटातील शेकडो मंडळींबरोबर थेट गप्पा मारायची संधी मला मिळाली …  हा तो सुयोग.

वाचनाची सवय लागावी, मराठीची गोडी टिकावी आणि रुजावी ह्यासाठी सलगपणे काम करणाऱ्या अनेक कार्यकर्त्यांच्या प्रेमाश्रमाचे फळ असा हा कार्यक्रम होता. माझे हे छोटेखानी पुस्तक म्हणजे लहान मुलांच्या रुग्णालयाच्या पटावर घडणाऱ्या घटना आणि त्यातल्या व्यक्ती ह्यांची चित्रपटाच्या शैलीत सांगितलेली गोष्ट आहे. अगदी पाच -सहा वर्षांची छोटी मुलेसुद्धा हे पुस्तक रस घेऊन ऐकतात.

माणुसकीचा संस्कार देणारी ही एकविसाव्या शतकातली गोष्ट आहे. गेल्या शतकातल्या ‘श्यामची आई’ ह्या पुस्तकाला अर्पण केलेली. त्यामधली एक मुख्य व्यक्तिरेखा (इंदौरच्या मराठीमध्ये ‘प्रधान व्यक्तिरेखा’)आहे मोहन नावाच्या कुमारवयीन मुलाची. माझ्या हातून बक्षीस घेताना एक विजेता म्हणाला, “पुस्तक छानच आहे … पण मोहनमध्ये खलनायकाची छटा जरासुद्धा कशी नाही ? … “

माझ्या मनोगतामध्ये मी ह्या प्रश्नावरच बोललों. एकतर मोहन हा मुलगा मला जसा सापडला, दिसला तसा मी लिहिला. ह्या कादंबरीतील सगळी पात्रे माझ्यासमोर एन्ट्री घेत आली. मी त्यांना अजिबात ‘ घडवलं ‘ नाही. दुसरे असे की ह्या गोष्टीमध्ये वाईट वागणारे लोक आहेत, तिरसटपणा आहे, तटस्थपणा आहे, ‘माझ्याच वाट्याला का हा भोग?’ असे प्रश्न आहेत …  पण ही गोष्ट आहे  सदभावनेच्या उत्सवाची. तीही अगदी सामान्य माणसांच्या सदभावाची. दैव आणि नियती नावाच्या गोष्टींचा सामना करणारी, जगताना मरणारी आणि मरताना जगणारी माणसे … खास करून छोटी मुले … त्याचे परिपक्व होणे, कोलमडणे, सावरणे, धीर देणे ह्या सगळ्याची ही सरळ गोष्ट आहे… बालपणातला बनेलपणा नाही तर तरल निरागसपणा सेलिब्रेट करणारी! दोष, अवगुण, हिणकसपणा हा आपल्या सगळ्यांच्यामध्ये आहेच. पण उजाळा देण्याची गरज आहे ती चांगुलपणाला ….

आता ही मांडणी अनेकांना चक्क भाबडेपणाची वाटेल आणि आजच्या काळाला ती धरून नाही असेही वाटेल. म्हणून मी प्रस्तावनेमध्ये ह्यामागच्या शास्त्रीय भूमिकेलाही स्पर्श केला आहे. (ती समजून घेण्यात ज्यांना रस आहे त्यांनी U-Tube वरचे माझे ‘रहस्य माणुसकीचे’ हे सादरीकरण पहावे.)

मी ज्या हेतुने पुस्तक लिहिले तो हेतु विशेषकरून आठ ते वीस वयोगटाला भिडल्याचा अनुभव मला इंदौरच्या कार्यक्रमाने दिला. ‘एका बैठकीत पुस्तक वाचून काढलं’ म्हणणारे वाचक भेटले. ‘तुमची पात्रे,घटना डोळ्यासमोर येतात आणि रहातात ‘अशी प्रतिक्रिया आली. खरे तर ह्या गोष्टींमध्ये चित्रथरारकता नाही, हिरोगिरी नाही… कदाचित साधेपणा हेच तिचे वैशिष्ट्य असेल. मी ती खास अश्या कोणत्या वयोगटासाठी लिहिली नाही. पण सर्व वयोगटातील मंडळी कादंबरीच्या गोष्टीत रमली होती. अनेकांच्या घरात ह्या पुस्तकाच्या ‘वाचना’चे कार्यक्रम झाले.

पारितोषिक वितरणाचा समारंभ संपल्यावर सारे वाचक मला भरभरून भेटत होते. अनेकांच्या हातात पुस्तकाच्या प्रती होत्या. बहुतेकवेळा वाचक कोऱ्या प्रतींवर स्वाक्षऱ्या घेतात. छानपैकी वापरलेल्या, वाचलेल्या, हाताळलेल्या प्रतींवर प्रेमाने सही करताना मला आणि वाचकांनाही खूप मस्त वाटत होत…. जुळलेल्या नात्यावर शिक्कामोर्तब व्हावे तसे.

:’हे ही दिवस जातील’ लेखक : डॉ. आनंद नाडकर्णी (मनोविकास प्रकाशन) पृष्ठसंख्या : १३० मूल्य : १०० रुपये फक्त (आवृत्ती चौथी )

मानसिक आरोग्याच्या गलबतातील सहप्रवासी

दुपारी चारची वेळ…आय.पी.एच. (इन्स्टिटयूट फॉर सायकॉलॉजिकल हेल्थ) संस्थेच्या केंद्राच्या तळमजल्यावर (जो खरा नववा मजला आहे) वरच्या मजल्या वरून अत्यंत खमंग वास पसरू लागतो…. वैयक्तीक समुपदेशन, मनोविकारतज्ञांकडे तपासणी, संस्थेच्या लायब्ररीला भेट, वीकएण्डच्या एखाद्या वर्कशॉपसाठीची नोंदणी अशा अनेक कारणांनी मंडळी नवव्या आणि दहाव्या मजल्यावर असतात… हा वास कधी रव्याच्या तर कधी बेसनाच्या लाडवाचा तर कधी चिवड्याचा….  काही वेळा एक वेलचीयुक्त वास असतो ‘कॅलप्रो’ नावाच्या ‘ब्रेकफास्ट पॉरीज’ नावाच्या पीठाचा…. त्याचे उगमस्थान असते अकराव्या मजल्यावरची ‘त्रिदल’ कार्यशाळा. स्किझोफ्रेनिया ह्या गंभीर मानसिक आजाराबरोबर सततचा सामना करणारे रुग्ण ( ज्यांना आम्ही म्हणतो शुभार्थी … जसा विद्यार्थी तसा शुभार्थी) आणि त्यांचे कुटुंबीय (त्यांचे नाव शुभंकर) अशी सगळी मंडळी वर उल्लेख केलेले आणि त्याचबरोबर जवळजवळ पंचवीस ‘प्रॉडक्ट्स’ चे उत्पादन करत असतात … त्या हॉलमध्ये आलात तर अगदी गचडीगचडीने बसलेले / उभे असलेले सगळेजण गटागटाने वेगवेगळ्या कामात गुंतलेले असतात…. अन्नाबरोबर काम करणाऱ्यांना टोप्या, ग्लोव्ह्ज, एप्रन असतात….  शिवणकामाच्या यांत्रांवर बटवे बनत असतात…. दिवाळीसाठी ‘तरंगत्या  रांगोळ्या’ आकार घेत असतात.

आश्चर्य  वाटेल पण ह्या साऱ्या मंडळींची वार्षिक उलाढाल बारा-चौदा लाखांवर गेली आहे. तर नवव्या दहाव्या मजल्यावरची मंडळी वासाने आकृष्ट होऊन  येतात …. भरपूर खरेदी करून जातात…  अर्थात या भेटीचे रूपांतर सवयीमध्ये व्हावे यासाठी नवव्या मजल्यावर ‘त्रिदल’ चा कायमस्वरूपी स्टॉल असतोच.

साधारणपणे पंचवीस-तीस शुभार्थी आणि पंधरा शुभंकर असे हे आमचे एक कुटुंबच आहे. शुभंकरांमध्ये काही असे आहेत ज्यांचा स्वतःचा मुलगा, नवरा, मुलगी, बायको शुभार्थी आहेत. वैशिष्ट्य असे की अनेक शुभंकरांच्या स्वतःच्या घरात पेशंट नाही. पण त्यांच्यासाठी त्रिदलमधले शुभार्थी हीच त्यांची मुले… हे आमचे स्वयंसेवक शुभंकर.

भाज्या कापायच्या, चिरायच्या. प्लॅस्टिकच्या पिशव्यांमद्ये भरून विकायच्या ह्या एका कामापासून हा प्रवास बारा वर्षांपूर्वी सुरु झाला.

सविता आपटे ह्या माझ्या सहकारी सायकॉलॉजिस्टने तिच्या पी.एच.डी.च्या प्रबंधासाठी  विषय निवडला होता, ह्या शुभंकारांच्या मानसिकतेच्या अभ्यासाचा. रुग्णाबरोबर येणारे कुटुंबीय हे आम्हा सायकिअॅट्रिस्ट मंडळींसाठी जणू पेशंटचे एक्सटेन्शन असतात….”गोळ्या घेतोय ना व्यवस्थित ? भास कमी झालेत? ….संशयाचे विचार? … भूक? … झोप?…” आम्ही नातेवाईकांकडून  माहिती घेतो. त्यांना पेशंटवर ‘व्यवस्थित लक्ष’ ठेवायला सांगतो…. आणि…पुढच्या पेशंटकडे वळतो.

सविताच्या संशोधनाला सुरुवात झाली. रुग्णांबरोबर येणाऱ्या नातेवाईकांचे पद्धतशीर प्रशिक्षण सुरु झाले आणि मला शुभंकरांमधला फरक जाणवायला लागला. शुभार्थीच्या सद्यस्थितीची यथातथ्य माहिती प्रश्न न विचारता मिळू लागली. शुभंकरांची  रुग्णावरची माया, निरीक्षणशक्ती ह्यात प्रशिक्षणाची भर पडली आणि ते उपचाराच्या प्रवासातले सहकारी झाले. स्वतःच्या भावना व्यवस्थितपणे सांभाळू लागले.

त्यांच्या भावनिक नियमनाला मदत मिळावी म्हणून आम्ही शुभंकरांचा स्वमदतगट सुरु केला ‘सुह्रद’. गेली दहा वर्षे नियमितपणे शुभंकरांसाठीचे दोन  दिवसांचे वर्ग सुरु झाले. जे शुभार्थी नोकरी करू शकत  नाहीत त्यांच्यासाठी म्हणून ‘त्रिदल’ ची सहकारी पायावरची ही कार्यशाळा सुरु झाली.

एका पी.एच.डी. संशोधनामुळे सुसंगत अशी मालिका सुरु झाली, उपक्रमांची आणि उपचारांची !

हळूहळू ‘त्रिदल‘ची ही अकराव्या मजल्यावरची जागा आम्हाला कमी पडू लागली. त्रिदलमध्ये येऊ इच्छिणाऱ्या शुभार्थींची अक्षरशः प्रतिक्षायादी करावी लागली. दरम्यानच्या काळामध्ये ठाण्याच्या शासकीय मनोरुग्णालयाच्या अखत्यारीतील पण मुख्य रुग्णालयापासून अलग असा एक परिसर आमच्या नजरेसमोर आला. शुभार्थीच्या पुनर्वसनासाठी सहा वर्षांपूर्वी हा परिसर तयार करण्यात आला. उपक्रमातील सातत्याच्या अभावामुळे बंद पडला. सुमारे सव्वादोन वर्षे आमच्या संस्थेने महाराष्ट्र शासनाच्या सार्वजनिक आरोग्य विभागाबरोबर सतत पाठपुरावा केला. लेखी योजना सादर केली. राज्याचे मुख्यमंत्री तसेच आरोग्यमंत्री ह्यांच्यापर्यंत स्वाक्षरीसाठी हा प्रकल्प सादर झाला. ह्या प्रयत्नांना यश येऊन त्रिदलचा ह्या नव्या इमारतीमध्ये नेण्याचे ठरले.

सहा वर्षाच्या अज्ञातवासामुळे ह्या परिसरातील इमारतींचे वासे वाळवीने पोखरलेले होते. मोक्याच्या क्षणी आर्थिक मदत देणारे हितचिंतक आता ह्या प्रवासाला जोडले गेले. सगळी जुनी जळमटे टाकून हा परिसर आमच्या शुभंकर – शुभार्थींच्या  स्वागताला सुसज्ज झाला. आता त्रिदलचे काम ह्या नव्या वास्तूमध्ये विराजमान झाले आहे. आमच्या शुभार्थी आणि शुभंकरांचा उत्साह त्यामुळे वाढला आहे. प्रशस्त जागा, अंगणामध्ये फुलझाडे आणि सावली देणारी मोठी झाडे… रोजच्या प्रवासासाठी वीस आसनांची बससुद्धा ! यंदाच्या दिवाळीसाठीची विक्री लाख रुपयांवर गेली. नवी उत्पादने, जुन्या उत्पादनांमध्ये गुणवत्तावृद्धी असे प्रयोग सुरू झाले आहेत.

पुढच्या दोन वर्षांमध्ये पन्नास ते साठ शुभार्थींना नियमित काम आणि मानधन द्यायच्या प्रयत्नामध्ये आता त्रिदलची सारी टीम लागली आहे. शुभंकरांचे प्रशिक्षण, मेळावे, परिषदा आता ह्या परिसरात होणार आहेत.

मानसिक आरोग्याच्या क्षेत्रामध्ये काम करणाऱ्या व्यावसायिकांसाठी खास प्रशिक्षणवर्ग सुरू होणार आहेत.

सविता …. आता डॉ. सविता आपटे. ह्या साऱ्या प्रवासामध्ये तिचा वाटा उचलते आहे. तिच्याकडे अनेक शुभंकर मार्गदर्शनासाठी येतात. तिच्या संशोधन आणि प्रबंधातील तपशील ती दररोज सोपे-सरल करून शुभंकरांसमोर ठेवते…. मासिक सभांमध्ये गटचर्चा होते. हे सारे करत असताना तिने तिचे अनुभव पुस्तकरूपाने प्रसिद्ध करावे अशी कल्पना आली. ह्याआधी सविताने कधी असे लिखाण केलेले नव्हते. मराठीमध्ये तर कधीच नाही.

तरीही तिने नेटाने हे काम  घेतले. ”तुझ्याकडे प्रत्यक्ष अनुभव आहे, उपयुक्त माहिती आहे … लिखाणाची शैली वगैरेंचा विचार करू नकोस.”  असा भक्कम सल्ला तिला वारंवार द्यावा लागायचा … ह्या सगळ्या अनुभवाबद्दल पुढच्या पुस्तकामध्ये तुम्ही वाचणार आहात.

ह्या पुस्तकाच्या निमित्ताने शुभंकरांच्या स्वमदत चळवळीचे पाऊल पुढे पडणार आहे ही गोष्ट मला महत्वाची वाटते. आपल्या देशामध्ये अजूनही कुटुंबातील शुभार्थींची काळजी घेतली जाते. आयुष्यभरासाठी घेतली जाते. ह्या प्रेमाला आणि ओलाव्याला प्रशिक्षणामधून येणाऱ्या समज-उमजेची जोड मिळाली तर त्याचा संपूर्ण कुटुंबाच्या आरोग्यावर सकारात्मक परिणाम होईल … एक प्रशिक्षित शुभंकर म्हणजे एक मनमिळाऊ, सहकार्य करणारा शुभार्थी ! ….. हे समीकरण माझ्या मनात पक्के झालेले आहे.

आम्ही मनआरोग्य व्यावसायिक, शुभार्थी, शुभंकर, आमचे स्वयंसेवक, देणगीदार, हितचिंतक असे सारेच जण मानसिक आरोग्याच्या ह्या जहाजात बसून विकासाच्या दिशेने प्रवास करायला निघालो आहोत. वेळोवेळी दिशादर्शनाची गरज तर पडणारच आहे … आम्हा सर्वांनाच …. त्यासाठीचे एक नवे साधन म्हणजेच हे पुस्तक, ‘ रोज नवी सुरवात ‘

डॉ. आनंद नाडकर्णी