एटू लोकांच्या देशात इंदूआजी !

आजी-नातवाचे  रसाळ नाते माझ्या वाट्याला येऊन चक्क वीस वर्षे  होऊन गेली हयाची जाणीव मला दुःखदपणे झाली ती एक ऑगस्टच्या पहाटे …. मी होतो दापोलीजवळच्या चिखलगावी. लोकमान्यांवरचे माझे भाषण, त्याच्या स्मृतीदिनी, त्यांच्या जन्मगावी देण्यासाठी. भल्या पहाटे पुण्याहून बाबाचा (अनिल अवचट ) फोन  खणखणला …. “अरे ….आजी गेली ….” शहाण्णव वर्षाची इंदूआजी म्हणजे बाबाची आई. अवचटांच्या पत्रकारनगरातील घराचे वेगळे आपलेपण सुनंदा (डॉ. अनिता अवचट) च्या जाण्यानंतर टिकवले ते आजीने……

सुनंदा  गेल्यावर ओतूरच्या परंपरागत वाडयामधून आजी पुण्याला बाबासोबत राहायला आली आणि मायलेकांच्या खऱ्या सहजीवनाचे एक नवे पर्व सुरू झाले, बाबा आणि आजी दोघांचेही एकमेकांशी जन्मनाळेचे  नाते…..  पण ते ‘डिसकव्हर’ झाले ह्या वीस वर्षांमध्ये. सुनंदाच्या नंतर काही काळामध्ये आजोबाही (आजीचे पती, बाबाचे बाबा) गेले…… आणि बाबाच्या घराबाहेरच्या  छोट्या पॅसेजमध्ये आजीची रांगोळी रोजची सजायला लागली. आधी घराला सुनंदाचे वळण होते, आता आजीचे…. बाबा कोणत्याच  वळणात न बसणारा…. त्याचा ‘सरळ ‘पणा भलताच वेलांटीवाला. पण घराच्या अवकाशात, बाबाच्या खोलीतील पसारा आणि विरुद्ध कोनामध्ये आजीच्या कॉटभोवतीचा ‘संसार’ असा इलाखा तयार झाला. दोघेही एकमेकांच्या राज्यातील अंतर्गत व्यवस्थेत ढवळाढवळ  करत नसत. त्या दोघांसोबत रहाणारी सहसेविका ज्योती हा या दोघांमधला दुवा. आजीला भांड्याकुंड्यांची मोठी हौस. सारे आयुष्य घरासाठी राबूनसुद्धा तिचा घरातला उत्साह जोरदार असायचा.

दर महिन्याच्या माझ्या भेटीमध्ये संध्याकाळच्या वेळी पूर्वी मी आणि बाबा पुण्यातील हॉटेल्स पालथी घालायचो. पण गेल्या काही वर्षांमध्ये मी जेवायला घरीच थांबायला लागलो. कारण “आनंद यायचाय् …… ” नावाची योजना आजीच्या डोक्यात तयार व्हायला लागायची. त्यात रात्रीच्या जेवणातली भाजी, कोशिंबीर, चटणी, पापड असायचे. उत्तम, सुग्रास चारीठाव स्वयंपाक खायचा तर आजीच्या पुण्याच्या घरी. मला सकाळच्या नास्त्याला काय आवडते ह्यावर नेहमीचीच पण नव्याने खलबते व्हायची आणि त्यातून साबुदाणा खिचडी किंवा सालंकृत पोहयासारखा (कांदा, बटाटे, शेंगदाणें, मटार, खोबरे, कोथिंबीर) बेत तयार व्हायचा…. हे परवाच्या जूनपर्यंत पूर्ण उत्साहात सुरु होते.

माझे आणि बाबाचे खाऊन झाले की बाबा आजीसाठी सकाळचे भक्तीगीत नेमाने म्हणायचा. आजी आणि बाबाची ‘मंगल प्रभात’ असे त्या कार्यक्रमाला माझे नाव होते. माझा सहभाग सिद्ध ​करण्यासाठी मी डायनिंग टेबलावर तबला वाजवून साथ करायचो…. या मासिक नेमालाही आता किती वर्षे झाली. गाणे पूर्ण झाले की बाबा आजीला वाकून नमस्कार करणार आणि आजी त्याच्या केसातून हात फिरवत आशीर्वाद देणार… शेवटच्या दृश्यामध्ये त्यांची वये आहेत अनुक्रमे ७४ आणि ९६ वर्षे!

आजीबरोबर गप्पा मारताना सविता (माझी बायको) एकदा म्हणाली, “आजी तुझ्यावेळचे कोणीच आता जिवंत उरले नाही….. त्याचा त्रास नाही का होत?…”

“अगं त्या त्या वेळचे जगणे आणि त्या त्या वेळची नाती…. तेव्हा तू कुठे होतीस माझ्या आयुष्यात? नवे जगणे, नवी नाती…” आजी म्हणाली.

आजीने घरातून बाहेर न पडता तिचा स्वतःचा असा मस्त गोतावळा जमवला होता. अवचटांचे कुटुंब, बाबांचे बृहत कुटुंब याखेरीज ‘खास’ आजीने जमवलेली मंडळी होती. एकदा आजी फोनवर बराच वेळ कुणाशीतरी बोलत होती. फोन ठेवल्यावर बाबाने प्रश्नार्थक नजर केली. त्यावर आजीचे मिश्किल उत्तर, “आमचं आपलं काउन्सिलिंग !”

फोनवरून आठवले, आमचा मुलगा कबीर पोटात होता तेव्हा सविताला आजी (फोनवरच) म्हणाली. “आता फोनचा हँडसेट वापरणे बंद करायचे. वायरचा फोन असेल तिथे जाऊन तो घ्यायचा …. सतत हालचाल व्हायला हवी.”

सतत हालचाल हे आजीचे ब्रीदवाक्य होते. आता आतापर्यंत ती घरात छान अॅक्टिव्ह असे. आजी आणि बाबा ह्यांचा दिवस लवकर सुरु होत असे. उत्तररात्रीच म्हणा ना. आजीचा नातू अक्षय म्हणायचा, “आमच्या घरी पहाटे उठायची स्पर्धा असते.”

शिक्षण-नोकरीच्या निमित्ताने आणि नंतर त्याचे लग्न होईपर्यंत हा अक्षू घरी असायचा. तेव्हा तीन पिढ्या त्या घरात एकत्र नांदायच्या. त्यालाही खाण्यामध्ये भरपूर रस असायचा. त्याचे आणि आजीचे अगदी मेतकूट. तो आजीला कोणतेही (अक्षरशः कोणतेही) प्रश्न विचारायचा. “आजी… आजोबा स्वतः डॉक्टर असूनही तुला आठ-आठ मुले कशी झाली.?… कुटुंब नियोजन वगैरे काहीच नाही.” आजीची विकेट काढायच्या खुमखुमीने अक्षूने एकदा विचारलं…. “अरे… त्यात काय…. त्या काळात लाईट नसायचे… मनोरंजनाची साधने नाहीत.. दुसरं काय होणार!” आजीने शांतपणे पण नेहमीची मिश्किल लकेर त्यात घालून अक्षूचाच त्रिफळा उध्वस्त केला.

आजीचे सर्वांबरोबर जमायचे . त्याला वयासारखेच विषयाचेही  बंधन  नसायचे .  शरीराची नाहीतर मेंदूची  सतत  हालचाल असायची .गेल्या वर्षी सविता तिला  म्हणाली , “लसणाचे  दाणे  सोलून फोडणीत घालण्याऐवजी कधीकधी सालासकट, लसूण दुखवून फोडणीत टाकली तर वेगळी चव येते.” दोन महिन्यानंतर आजीचा सविताला फोन …….. “बरोबर ग तुझे म्हणणं ……. आज तशी फोडणी केली आणि मस्त चव आली.”

रसपूर्ण जगायचे, साधे जगायचे पण येणाऱ्या प्रत्येकाला  सहभागी करून …..  आजी कधी तिच्या तरूणपणाच्या गप्पा करायची .लग्न  होऊन घरात आली तेव्हा सख्खी  धरून चार सासुबाई होत्या घरात, त्यातल्या दोन आलवनातल्या. पहाटे तीनला विहिरीतून पाणी  भरण्यापासून दिवस चालू व्हायचा. सततचे काम. त्यात बाळंतपणे. “अंगावर सोने असायचे पण हातात पैसा नसायचा…….. बांगड्या भरायलाही कासार घरी यायचा …… सासरे लुगडी आणून  वाटायचे ….. रंग निवडायचीही मुभा नव्हती …” आजी तिच्या आयुष्याच्या  अशा  टप्प्याला होती की भूतकाळातल्या आठवणींची कटुता लोपली होती. तिला ‘पहायला’ आले होते तो प्रसंग  ती रंगवून सांगायची. त्यातला नवरा मुलगा कोणता हेच तिला शेवटपर्यंत कळले नव्हते. ‘संक्रात  कोणत्या महिन्यामध्ये येते’ हा प्रश्न तिला विचारला होता. पहायला आले होते पंचवीस आणि सगळे पुरुष असे आजी ठासून सांगायची.

श्रोते मिळाले की आजीच्या गजाली सुरू व्हायच्या. पण त्यात आठवणींबरोबर चक्क वैचारिक आणि साहित्यिक चर्चा असायची. बाबाकडे येणाऱ्या पुस्तक- मासिकाचे  बारकाईने  वाचन करून त्यावर आजी आपले परखड मत द्यायची …… त्यातून भलेभले ज्ञानपीठ विजेतेही सुटायचे नाहीत. टिव्हीवरच्या मालिका आणि पाककृतींचे कार्यक्रम ह्याकडे पहाण्याचीही तिची खास दृष्टी आणि टिप्पणी  असायची. एकदा असाच एक कार्यक्रम सुरू होता. कापलेले, मोजलेले पदार्थ सुबक भांड्यांमध्ये ठेवलेले. पडद्यावरचा शेफ सफाईने कृती करत होता….. “ह्या गाईडबुकामध्ये दाखवतात सगळे पण जीव नाही …… प्रत्येक गोष्ट चिरण्यात, सोलण्यात, वाटण्यात, ढवळण्यात  जीव असतो पदार्थाचा ….. मोजून मापून मिक्स करण्यात नाही.” आजीचा ‘मिक्स’ चा खास उच्चार !

कधी कधी आजी झोपूनच टीव्हीचा पडदा पहात रहायची. आवाजही शून्य, “आजी कशासाठी पहातेस ?…”

“काही नाही रे …….. पडदा हलत रहातो, मन डुलत रहातं !” ही अशी लयदार वाक्य टाकण्यामध्ये आजीचा हात धरणारे घरात कोणी नव्हतं. आजीची समज, वाचन आणि चातुर्य अनुभवून आमची मैत्रीण वंदना (कुलकर्णी) म्हणायची, “संधी मिळाली असती तर आजी उद्योजिका किंवा विदुषी झाली असती.” पण आजीच्या बोलण्यात वाट्याला आलेल्या आयुष्याबद्दल तक्रार नसायची.

मुक्तांगणच्या कामासाठी माझी दर महिन्याची पुणे भेट. त्यामध्ये बाबाबरोबर वेळ घालवायचा तसा गेली अनेक वर्षे आजीच्यासोबत रहाणे हा माझा क्रमच बनून गेला होता. ती माझी काळजी करायची. घरात केलेले राखून ठेवायची. निरोप देताना घरी केलेले काही छान पॅक करून द्यायची….  मुख्य म्हणजे माझे खूप कौतुक करायची. माझ्या प्रकृतीबद्दल तिला खूप कळवळा ….  हे असे लाडावलेपण कोणत्याच आजीकडून माझ्या वाट्याला आले नव्हते. म्हटले तर मी आजीचा नातू कारण अनिल माझा ‘बाबा’.पण कधी आजी प्रेमाने ‘पाचवा मुलगा’ असे सुद्धा म्हणायची. बाबा लटक्या रागाने, “तुझा आनंदच लाडका” असे म्हणायचा. आम्ही हसायचो.

प्रत्येक क्षणाला अर्थ देत जगण्याची कला आजीने मोठ्या कष्टाने साध्य केली असावी. आणि आयुष्याच्या उत्तर काळात त्याला एक निर्व्याज सहजता आली होती. खिडकीतून येणाऱ्या सकाळच्या उन्हामध्ये मन लावून वाचणारी आजीची मूर्ती किती लोभस असायची. तिच्या गळ्यातल्या त्या ठळक बोरमाळेसकटची. आम्ही आजीच्या जपासाठी स्फटिकाची माळ आणली होती. त्याचे आजीला काय कौतुक. सविताने तिच्यासाठी लोकरीचा स्वेटरसारखा ब्लाऊज केला. तो आजीने भरपूर वापरला.  तिला सुती, नऊवारी साडी आणून देणे, दर वर्षा-दोन वर्षाला हा हा आमचा नेम होता …. आताच्या जुलै महिन्यातही मी साडी घेऊन गेलो. तिने त्यावर हात फिरवून मऊपणाची  खात्री करून घेतली. का कोण जाणे, गेल्या दोन-तीन वेळेला बाबा घरी नसतानाही मी फक्त आजीला भेटायला घरी आलो होतो. कदाचित आजीचं बोलल्यामुळे असेल. “शेवटाची सुरुवात केव्हातरी व्हायचीच असते … सगळी यंत्रे कायमची कुठे काम करत रहाणार …. ” जणू मला पूर्वसूचना देत ती म्हणाली होती.

“पण जीवावर येते ते परावलंबीत्व…. हलता येत नाही… ह्या पोरींना सर्व करायला लागते …. ते नको वाटतं” शेवटच्या महिन्यामध्ये ज्योतीबरोबर कधी फुलाआत्या. कधी अक्षुची बहीण अदिती, कधी वृषाली वहिनी सोबतीला असायच्या. मुक्ता आणि यशो ह्यांचे ह्या घराकडे अत्यंत प्रेमळ पण बारीक लक्ष असायचे. त्यांचे स्वतःचे संसार आणि कार्यक्षेत्र आहेत पण आजी – बाबाच्या ह्या घराच्या नियोजनात त्यांचा वाटा मोठा. (ह्या दोघी बाबाच्या मुली)

आजी म्हणजे सगळ्यांचा आवडता आधारवड. मायेने कवेत घेणारा. अगदी सहा महिन्यांपूर्वी आमच्या मुक्तांगणच्या ट्रस्टी मिटिंगसाठी आजीने उत्साहाने बटाटेवड्यांचा बेत केला होता. मी मुक्तांगणमधून काम करून संध्याकाळी घरी आलो की आजी विचारायची, “काय म्हणतंय मुक्तांगण?…” मी सांगितलेला वृत्तांत लक्षपूर्वक ऐकायची. आजी आणि बाबाची ही आश्वासक दुलई आपल्यासोबत सतत रहावी असं वाटायचं. मी पुण्याला निघालो की ठाण्याच्या माझ्या घरी सगळे म्हणायचे, “चालला माहेरी !… “

​घट्ट प्रेमाची नाती वंशवृक्षांच्या मुळामध्ये रुजायला हवीत असे मुळीच नसते… मायेच्या ओलाव्याचे मूळ समान मिळाले की सर्वदूर पसरतातच हे सुगंधी बंध. आजी गेली त्याआधी बरोबर दोन आठवडे होते, तेव्हा मी तिला भेटायला गेलो. थकलेली होती. स्वतःच्या विसर्जनाच्या तयारीत होती. पण बुद्धी टवटवीत होती. विंदा करंदीकरांच्या बालकवितांची पुस्तके वाचत होती. ​”आजी ही पुस्तके वाचत आहेस.?”

“एकतर छोटी आहेत… सोपी आहेत… परत परत वाचलं तर नव्याने कळत … नव्याने हसू येतं…” आजी म्हणाली.

‘एटू लोकांचा देश’ हे पुस्तक उघडून आजी शेजारी बसलो होतो. मनातच वाचत होतो. माझ्या लहानपणी वडलांनी माझ्यासाठी आणलं होतं हे पुस्तक… तिबेटच्या जरा खाली, हिमालयाच्या जरा वर! एटू लोकांचा अद्भुत देश. प्रत्येकाजवळ उडते घर!

मला त्या बालकविता नव्याने कळत होत्या. सगळ्या विसंगतीचा, विचित्रपणांचा मजेत स्वीकार करणारा एटू लोकांचा देश. “वाचून दाखव एखादी.” आजी म्हणाली.

       “जर कोणी कविता केली

       प्रथम पुरतात जमिनीखाली

       पण जुनीशी झाल्यानंतर

       शहाणे करतात जंतरमंतर

       मग कवितेतून रुजतो वृक्ष

       फुले येतात नऊ लक्ष”

मी आणि आजी एकत्र हसलो…. मोकळेपणी… शेवटचं.!

पण शेवटचं कसं म्हणू?…

रूजलेल्या वृक्षाला फुले यायला आत्ता कुठे सुरुवात होते आहे.

फोंडा, मालवण ते दापोली (मार्गे दोंडाईचे)

व्याख्यानांच्या निमित्ताने महाराष्ट्रातील भटकंती मला नवीन नाही. पण आपल्या विशाल प्रदेशामधली कित्येक ठिकाणे ह्या निमित्ताने पहायला मिळतात त्याची गंमत असते. गेल्या महिना दिड महिन्यात म्हणजे पाऊसकाळाच्या सुरवातीपासून भटकंती सुरु झाली ती गोव्यातल्या फोंड्यापासून. शालेय शिक्षक आणि मुख्याध्यापकांसाठी सलग दोन दिवसांचे प्रशिक्षण . . . दोन अडीचशे प्रशिक्षणार्थी. लोकविश्वास संस्थेचे अनूप प्रियोळकर आणि डॉ. नारायण देसाई हे संयोजक.

दोन आठवड्यातच मालवणच्या टोपीवाला हायस्कुलच्या शिक्षकांसोबत दोन दिवस प्रशिक्षण कार्यक्रम घेतला आणि त्यातल्या एका संध्याकाळी मालवणमध्ये जाहीर व्याख्यान. पालकत्वावरच्या ह्या संवादासाठी भर पावसात हजारच्यावर श्रोते येतील अशी माझी अपेक्षा नव्हती. डॉ. नाथ पै सेवांगणाने आयोजित केलेल्या ह्या कार्यक्रमाला पंचक्रोशीतून लोक आले.

पुढच्या पंधरा दिवसात असाच अनुभव धुळ्याजवळच्या दोंडाईचे नावाच्या छोट्या गावाने दिला. धुळ्याला गेलो होतो, देशबंधु गुप्ता फाऊंडेशन ह्या सामाजिक संस्थेच्या कार्यकर्त्यांच्या दोन दिवसाच्या प्रशिक्षण कार्यक्रमाला. एका संध्याकाळी पालकत्वावरचा संवाद दोंडाईचे ह्या धुळ्यापासून साठ किमी असलेल्या शहरात.

चक्क सहाशेसातशे मंडळी. व्याख्यानाचा हॉल म्हणजे मंगल कार्यालय. अनेक आया आपल्या छोट्या मुलांना घेऊन आलेल्या. त्यामुळे हलकल्लोळ. लोक येतील की नाही ह्या भीतीने आयोजकांनी वेळ दिली होती सायंकाळी साडेपाचची. मी येणार होतो साडेसहाला. लोकांना वेळेवर येण्याची सवय नसते म्हणून ही खबरदारी . . . पण साडेपाचलाच सभागृह भरले.

मी भाषणाला सुरवात केली तेव्हा मुलांचा पेशन्स संपला होता. सर्व श्रोत्यांच्या सहकार्याने भाषण संपन्न झाले तेव्हा मीच सुटकेचा निश्वास सोडला.

खानदेशातून पुन्हा उत्तर कोकणात दापोलीला पोहोचलो ते एक ऑगस्टच्या टिळक पुण्यतिथी कार्यक्रमासाठी. लोकमान्यांच्या जन्मगावी म्हणजे चिखलगावी. ‘लोकमान्य शिक्षण संस्थेच्या’ वर्धापनदिनाचे भाषण. कार्यक्रम उशीरा सुरु झाला. काहीसा लांबला. त्यामुळे विद्यार्थीगटामध्ये चुळबुळ होती. त्यामुळे माझे सदीप व्याख्यान मी तातडीने संकलित करून त्यांच्यासमोर मांडले.

समोरच्या श्रोत्यांच्या एकत्रीत अशा श्रवणक्षमतेचा अंदाज आधीच लावणे कठीण असते. परंतु समारंभ सुरु झाला की मी श्रोत्यांचे निरीक्षण करायला लागतो. त्यातून मला काय बोलायचे आणि मुख्य म्हणजे किती वेळ बोलायचे ह्याचा अंदाज यायला लागतो.

विशिष्ट विषयांना विशिष्ट् समज असलेला श्रोतृवर्ग मिळाला तर मात्र बहार येते. असा अनुभव गेल्या वर्षी मला आला होता सांगलीच्या एका व्याख्यानामध्ये. ‘रहस्य माणुसकीचे, भविष्य माणुसकीचे’ असा हा काहीसा कठीण विषय. संपूर्ण नाट्यगृह खचाखच भरले होते. जवळजवळ सव्वा तासाच्या मांडणीमध्ये मला प्रत्येक टप्प्यावर योग्य दाद मिळत होती. मी आणि श्रोते एका समान अवकाशाचा भाग बनलो होतो.

अनेक महिन्यांनी परवा आर्किटेक्ट मित्र शिरीष बेरीचा कोल्हापूरहून फोन आला. त्याच्या हातात ह्या संवादाची सीडी पडली. ती त्याला खूप आवडली. त्याने मला ही सीडी पाठवली आणि ती आता यु-ट्यूबवर उपलब्ध आहे (https://youtu.be/6fcUWOnic14).

रंगलेले व्याख्यान सर्वांसाठी उपलब्ध होणे ही गोष्ट महत्वाची.

लोकमान्यांवरच्या माझ्या भाषणाच्या सुरवातीची एक छोटी लिंकसुद्धा सोबत जोडत आहे (https://youtu.be/m91nwp3LJ3g).

मला छोट्या शहरांमध्ये जाऊन बोलायला आवडू लागले आहे. महानगरांमध्ये माहितीचे, कार्यक्रमांचे अजीर्ण झालेले असते. येणाऱ्या सोळा ऑगस्टला जातो आहे संगमनेरमध्ये . . . ‘आगऱ्याहून सुटका: महाराजांचे आपत्तीकालीन व्यवस्थापन’ असा विषय आहे (http://bit.ly/2uu8pE4)

. . . ज्या दिवशी महाराज निघाले त्याच दिवशी आणि सायंकाळीच हा थरार संगमनेरकरांसोबत अनुभवायचा आहे. सतरा ऑगस्टला आहे शिर्डीमध्ये! . . . पालकत्वावरचा संवाद.

श्रोत्यांच्या निमित्ताने माझे वारंवार अनेक विषयांवरचे चिंतन होत असते आणि त्यात नवेनवे काही गवसत असते हा माझ्यासाठी एक मोठा फायदा असतो . . .

म्हणजे प्रत्येक संवाद हा माझ्यासाठी एक शहाणे करणारा अनुभव असतो . . . खरे तर माझा अंतर्संवादच मी श्रोत्यासमोर मांडत असतो . . . त्या त्या वेळचा . . . ताजा आणि टवटवीत!

बहुरंगी बहर – हरहुन्नरी मुलांचा शोध-प्रकल्प !

अनेक विषयांत रुची असणाऱ्या, बहुअंगाने बहरत असलेल्या हरहुन्नरी मुलांचा शोध-प्रकल्प यंदाही सुरू झालाय. डॉ. आनंद नाडकर्णी यांची IPH आणि वयम् मासिक यांचा हा संयुक्त प्रकल्प आहे. ही निव्वळ स्पर्धा नाही, तर हा एक अनुभव आहे. मुलांना स्वतःच्या मनात डोकावण्याची, स्वतःचे विचार मांडण्याची ही अपूर्व संधी आहे. कोणत्याही माध्यमाच्या शाळेतील ७वी ते ९वीची मुले यांत सहभागी होऊ शकतात. यशस्वी मुलांना अनेक मान्यवरांना भेटण्याची संधी मिळते, त्यांच्यासाठी व्यक्तिमत्त्व विकास शिबिर आयोजित केले जाते. गेल्यावर्षीच्या जबरदस्त यशानंतर यंदाही या स्पर्धेला भरघोस प्रतिसाद मिळेल, अशी अपेक्षा आहे. 

अधिक माहितीसाठी खालील जोडणी (Attachment) वाचा.

शिक्षक-वृत्तीचा अमृतमहोत्सव : आमचे बापट सर

… विश्वास बसत नाही पण चक्क एक्केचाळीस वर्षे होऊन गेली ह्या घटनेला. मुंबईच्या जी.एस. मेडिकल कॉलेज आणि के.ई.एम. हॉस्पिटलच्या खानदानी इमारतींसमोरचा वहाता रस्ता​. त्या रस्त्यावर रांगेने उभी असलेली साळुंखे बंधुंची दुकाने. त्यातल्या एका दुकानांमध्ये बसून समस्त के.ई.एम वासीयांवर प्रेमाची नजर ठेवण्याचा प्रमुख व्यवसाय करणारे भाऊ साळुंखे म्हणजे विश्वबंधुच. त्यांच्या काऊंटरवर घुटमळणारा मी. एम.बी.बी.एस.च्या पहिल्या वर्षाचा विद्यार्थी. आजूबाजूचे वातावरण पचवण्याच्या प्रयत्नातला. भांबावलेला.

माझ्या पायांना असलेल्या पोलियोच्या पूर्वापार अडचणीमुळे मला परिसरातल्या हॉस्टेलवर खोली मिळावी ह्यासाठी भाऊ साळुंखे मला घेऊन वॉर्डन डॉ. के. डी. देसाईंकडे गेले होते. ते काम यशस्वी करून आम्ही परत आलो होतो आणि एका व्यक्तीची वाट पहात होतो … “आता येईलच रवी … ” भाऊ पुटपुटले. माझी उत्सुकता शीगेला. आता कधी होणार हा सूर्योदय ?… त्या काळातल्या हिंदी चित्रपटातील दिशेला शोभेल अशा व्यक्तीमत्वाचे लालबुंद गोरे, सुदृढ शरीराचे, दमदार चालीचे डॉ. रवी बापट त्यांच्या पांढऱ्या अेप्रनच्या पंखांसकट हजर झाले.

​​श्री. किसन कुलकर्णी म्हणजे माझे एक काका. त्यांचे मित्र भाऊ आणि बापट सर. माझ्या काकांचे टोपण नावही होते ‘भाईकाका’. “हा भाईचा पुतण्या … ” अशी माझी ओळख भाऊ साळुंख्यांनी करून दिली. मला आपादमस्तक निरखण्यात आले … हा शिरस्ता आजही सुरू आहे. माझ्या शारीरिक आरोग्याच्या परिस्थितीवरूनच सहसा संभाषणाची सुरूवात असते. माझा लठ्ठपणा माझ्याहीपेक्षा जास्त मनावर घ्यायचे सर. “सगळी थेरं करा …. पण तब्येत जपून …” असं दामटून सांगायचे. स्वतःही तसेच वागायचे. पहाटे कधीही झोपले तरी वॉर्डात उशीर नाही. चेहऱ्यावरचा फ्रेशपणा कायम. माझे आडनाव नाडकर्णी पण हॉस्टेलवरचे टोपणनाव होते ‘जाडकर्णी’. सरांनी त्या पहिल्या भेटीपासून माझ्या शारीरिक आरोग्यासकटची माझी जबाबदारी जी घेतली ती पुढची दहा-बारा वर्षे नेटाने निभावली. मी त्यांचा ‘पोरगा’ ह्या गटात कधी घुसलो हे मला कळले नाही. पुढची सारी वर्षे सरांचे ‘शेपूट’ बनून त्यांच्याबरोबर जग बघण्याचा दुर्मीळ योग आला.

मी आजवर ज्यांची फक्त नावे ऐकली होती अशा अनेकांच्याबरोबर तासनतास घालवायची संधी मला बापटसरांनी दिली. त्यात दादा कोंडके होते, सी. रामचंद्र होते… शरद पवारांपासून गोविंद तळवलकरांपर्यंत आणि कबड्डी खेळाडूंपासून ते युनियन नेत्यांपर्यंत. सरांचा जनसंपर्क प्रचंड. त्याकाळात ते नुकतेच इंग्लंडकडून सर्जरीतील खास प्रशिक्षण घेऊन आलेले. आणि तरीही त्यांनी ‘पूर्णवेळ प्राध्यापकी’ करण्याचा जाणता निर्णय घेतलेला. वैद्यकशास्त्रातील माझे पहिले ‘हिरो’ ठरले ते बापट सर. ते अमिताभसारखे बिनधास्त, राजेश खन्नासारखे स्वप्नाळू आणि संजीव कुमारसारखे भाबडे निरागस होते. देव आनंदसारखी ‘हर फिक्रको धुवेमें उडाता चला गया’ अशी वृत्ती होती. स्वतःच्या सेवाभावाचे, निष्ठेचे अवडंबर न करता जगण्यातील प्रत्येक रस समरसून आकंठ जगण्याची वृत्ती होती. शिवसेनाप्रमुखांपासून ते धारावीतल्या सामान्य हमालापर्यंत सर्वांशी अगदी जिव्हाळ्याची मैत्री होती. हातचे राखून न ठेवता विद्यार्थ्यांना स्वतःकडचे सर्व देण्याची कृती होती. सरांचे निदान तर उत्कृष्ठ होतेच पण सर्जरी करताना त्यांना पाहणे हा अनुभव ग्रेटच असायचा. त्यांची ऑपरेशन लिस्ट पूर्ण भरलेली असायची. संगीत ऐकत, हसतखेळत काम चालायचे. कधीमधी भडकले तर सर कॅप-मास्कच्या आतूनही लालबुंद झालेले दिसायचे. त्यांची सर्जरी असायची झाकीर हुसेनच्या तबल्यासारखी… विलक्षण सफाई, गती ….थिरकणारी बोटे… कधी अलगद तर कधी जोमदार. माझ्या वडलांची हर्नियाची शस्त्रक्रियापण सरांनीच केली. वरणभाताचा डबा यायचा भाऊ साळुंख्यांच्या घरून. माझा एक ज्येष्ठ मित्र विजय परुळेकर ह्याच्या पत्नीच्या म्हणजे सरोज वाहिनीच्या थायरॉईडचे ऑपरेशनही मी सरांच्या शेजारी उभे राहून पाहिले. ओटीच्या वेशातील सर अगदी वेगळेच भासायचे… त्यांना तंबाकूची सवय होती. तो जणू त्यांचा प्राणवायुच.

आम्ही जवळचे लोक त्यांच्या ह्या सवयीला पूर्ण ऍक्सेप्ट करून होतो. त्यांची चंची सतत त्यांच्याबरोबर असायची. सरांची दुपारच्या जेवणाची वेळ तीनच्या सुमारास… कधीकधी सरांबरोबर  घरी जाऊन जेवायचा प्रसंग यायचा. म्हणजे त्यावेळी घरी गेलो तर टेबलावर बसायला लागायचे. बापट मॅडम अगदी शांत आणि मितभाषी. सरांचा सततचा गडगडाट. त्यांच्या  मुलांपैकी उदय आमचा दोस्त. तो आमच्या रूमवरच पडलेला असायचा. संध्याकाळनंतर सरांचे प्रचंड विस्तारित सोशल लाईफ सुरु व्हायचे. ते थेट मध्यरात्रीपर्यंत…  सरांच्या हाताखालची टीम इतकी मस्त असायची की दुपारनंतर सरांना सहसा कुणी डिस्टर्ब करत नसे.

एमबीबीएसच्या शेवटच्या परीक्षेच्या आधी दोन महिने आमच्यासारख्या उनाड पोरांना घेऊन सरांनी, सर्जरी ह्या विषयात आम्ही पास झालो पाहिजे हा ‘पण लावून’ आमची क्लीनिक्स घेतली. ‘उनाड’ म्हणजे नाटक, वक्तृत्व, लोकांना मदत, सामाजिक चळवळी ह्या सगळ्यात भाग घेणारे! रात्री दहा ते पहाटे अडीच. सलग दहा दिवस. सरांसमोर हेतू स्पष्ट होता…पोटापाण्याइतपत गुण! … हा प्रश्न आणि हे उत्तर. संपूर्ण प्रॅक्टिकल परीक्षा त्यांनी आमच्यासमोर परीक्षकांच्या स्टाईल सकट उभी केली. अमुक एक प्रश्न आला की समजायचे की आपण पासाची पातळी पार केली … अमुक एक कठीण प्रश्न समोर आला की समजावे आता साठ टक्क्याकडे वाटचाल !… आमच्या गटासाठी हे असे शिकवले पण ज्यांना सर्जरीमध्ये करिअर करायची त्यांना शिकवण्याची शैली खूपच वेगळी. तपशिलात जाणारी. पहाटे क्लिनिक संपवून हॉस्टेलला आलो की अगदी घासू मंडळीदेखील   (घासू म्हणजे पराकोटीच्या गांभीर्याने अभ्यास करणारे ) जागत बसलेली असायची. जे शिकलो होतो ते आम्ही ओतायचो … तेवढीच रिव्हिजन.

आता जाणवते आहे की हा वृत्तीचा मोकळेपणाही सरांकडूनच शिकायला मिळाला. सरांनी त्यांच्या जगभर पसरलेल्या असंख्य सर्जन विद्यार्थ्यांना वर्षानुवर्षे ‘मेंटॉर’ केलेच. आज के.ई.एम.चे डीन  डॉ.  अविनाश सुपे, टाटा कॅन्सरचे डायरेक्टर डॉ. राजन बडवे असे सारे सरांच्याच तालमीत तयार झालेले. माझा ‘सर्जरी’ ह्या विषयाशी संबंध बापटसरांमुळे आला आणि पास होण्यापुरता मर्यादित होता. पण धडपडणाऱ्या विद्यार्थ्यांच्या मागे उभे रहाणे आणि त्याच्या छोट्या छोट्या पावलांचे भरघोस कौतुक करणे हा सरांचा स्वभावच आहे. मी आंतरमहाविद्यालयीन स्पर्धेसाठी लिहिलेल्या पहिल्या एकांकिकेबद्दल चर्चा करण्यासाठी सरांनी एकदा त्यांच्या ऑफिसमध्ये बोलावले. समोर विजय तेंडुलकर आणि डॉ. जब्बार पटेल. तेंडुलकर माझ्याशी खूप खोलात जाऊन बोलले. अनेक प्रश्न त्यांनी केले. मी आपला कुवतीनुसार तोंड देत होतो. पाऊण तासानंतर सरांच्या खोलीतून बाहेर पडलो. शेजारी होती मोलेक्युलर बायोलॉजी विभागाची लॅब. चंदू पाटणकर, राजू करमरकर (त्यावेळी सोबत संदेश नाईक, पै, गुजराथी, जयंत वगैरे ) असे मित्र तिथे असायचे. तो आमचा सुशीतल अड्डा होता. (त्या काळात महत्वाच्या प्रयोगशाळांनाच ए.सी.  बसवलेले असायचे.) मी तिथे जाऊन बसलो. पंधरा मिनिटात सर अवतरले. माझ्यात दिसणाऱ्या ‘शक्यता’ लक्षात घेऊन तेंडुलकरांनी जे काही स्तुतीपर शब्द वापरले असतील त्याने सरच जबरदस्त खूश झाले होते. पाठीत दणका देत म्हणाले, “लेको, तेंडुलकरांच्या परीक्षेत पास होणे एमबीबीएसच्या परीक्षेपेक्षा अवघड आहे…”

 सरांचा ‘वॉर्ड नंबर पाच’ जरी सर्जरीचा असला तरी विविध क्षेत्रातले मान्यवर त्यांच्या देखरेखीखाली अॅडमीट व्हायचे. माझ्यासारखे विद्यार्थी मदत करायचे. सोपानदेव चौधरींकडून मी बहिणाईच्या आठवणी ह्या वार्डातच ऐकल्या. सुरेश भटांची गझल तयार कशी होते आणि भीमराव पांचाळेंच्या  गळ्यावर कशी चढते ते प्रत्यक्ष अनुभवले. हे सगळे फक्त सरांमुळे… मी काही कुणा थोरामोठ्यांचा मुलगा नव्हतो की मेरीटमध्ये आलेला प्रस्थापित हुशार नव्हतो. पुढे  सुरेश भटांनी सरांना एक पत्र लिहिले. त्यामध्ये त्यांचा सेवेचा वारसा पुढे चालू ठेवणारा विद्यार्थी मी असेन असे लिहिले होते. सरांनी मला फोनवर उत्साहाने हे पत्र वाचून दाखवलेच पण झेरॉक्स करून टपालानेही पाठवले. खरेतर दोन पानी पत्र त्यांच्याबद्दलच्या कृतज्ञतेचे होते. माझा त्यात दोन ओळखींचाच उल्लेख… पण सरांना आनंद माझ्या उल्लेखाचा.

वॉर्डात अॅडमीट असलेल्या कुटुंबीयामुळे सरांनी ​माझी ओळख म.टा.मधल्या अशोक जैनांशी करून दिली. त्यामुळे माझे लिखाण सुरू झाले. आमच्या नाटकांच्या सेटसाठी, तांत्रिक बाजूंसाठी सर व्यावसायिक रंगभूमीवरच्या प्रसिद्ध निर्मात्यांकडून मदत उभे करायचे.’अभिजात’चे अनंत काणे, ‘चंद्रलेखा’चे मोहन वाघ, ‘नाट्यसंपदा’चे प्रभाकर पणशीकर अशा जेष्ठांबरोबर ओळख झाली ती सरांमुळे.

‘वैद्यकसत्ता’ ह्या माझ्या पहिल्या पुस्तकाचे सरांना केवढे अप्रूप. वैद्यकीय व्यवसाय आणि वैद्यकीय शिक्षण त्यांच्या चिंतनाचा विषय. पुढे त्यांनी ह्या विषयांवर पुस्तकेही लिहिली. माधव मनोहरांसारख्या समीक्षकांपासून ते अरुणभाई मेहतांसारख्या राजकारण्यांपर्यंत अनेकजणांसमोर सरांनी ह्या पुस्तकाचे वाचन घडवून आणले.

असा ‘बाप’ माणूस आपल्या पाठीशी आहे असे म्हटल्यावर जबाबदारी होती ती फुशारून न जाण्याची. त्याबाबतीतही सरच कडक होते. अभ्यासाकडे दुर्लक्ष न करता अॅक्टीव्हिटी करायच्या. काही वर्षे माझी हॉस्टेलमधली खोली तळमजल्यावर होती. सरांचे घर असेल तिथून जेमतेम दोनशे मीटर्सवर… रात्री हळूच खिडकीत येऊन उभे रहायचे. रात्री म्हणजे मध्यरात्री !… पुढे एमडी झाल्यावर परिसरातल्या एकाच इमारतीत मी आणि परममित्र महेश गोसावी तळमजल्यावर तर सर पहिल्या मजल्यावर असे राहायचो. त्या काळामध्ये महेशने त्याच्या एम.डी. रिझल्टप्रकरणी तत्कालीन मुख्यमंत्र्यांच्या मुलीच्या निकालासंदर्भात पंगा घेतला होता. गर्दच्या विरोधातले माझे काम जोम धरू लागले होते. अनेकवेळा तळमजल्यावरच्या खिडकीतून सर आम्ही नीट झोपलोत ना ते शांतपणे मायेच्या नजरेने बघून जायचे. आज ते आठवूनही भरून येते.

सरांच्या बरोबरीने आम्हा विद्यार्थ्यांवर प्रेम करणाऱ्या होत्या डॉ. शरदिनी डहाणूकर मॅडम. सर आणि मॅडम ह्यांची अतिशय छान मैत्री. सरांच्या काही सवयींना ‘वळण’ लावण्याच्या प्रयत्नांत आम्ही ‘पोरगे’ आणि मॅडम एकत्र असायचो. डहाणूकर मॅडमचा सरांना थोडा प्रेमळ धाक होता. हे डायनॅमिक्स मोठे मजेदार होते. एखाद्या एकत्र कुटुंबातले असावे तसे. आम्ही विद्यार्थी, सर, मॅडम ह्या नात्यांच्या मुळाशी होते सद्गुणाबद्दलची, टॅलन्टबद्दलची आस्था.  मॅडमची बहुगुणी प्रतिभा फुलावी ही सरांची इच्छा असायची. सरांनी अधिकाधिक काळ, अधिकाधिक  जोमाने लोकांची सेवा करावी हा मॅडमचा आग्रह असायचा. मी जसा वयाने, अनुभवाने  थोडा  मोठा व्हायला लागलो तसा  मीही ह्या नात्यांना सांभाळून  घ्यायला मदत करायला  लागलो.

डहाणूकर मॅडम अकाली आणि अचानक गेल्या . अगदी त्याच सुमारास सरांची तब्येतही अगदीच बरी नव्हती. जेएमटी (मुख्य ऑपरेशन थिएटर ) जवळच्या (मला वाटते) तेवीस नंबर वार्डमधे सर अॅडमीट होते. मॅडमना शेवटचा निरोप देऊन आम्ही मुले सरांकडे आलो. त्यांच्यासोबत थांबलो. फक्त थांबलो, बसलो …. मॅडमशिवायचे जगणे सह्य करायला एकमेकांना मदत करत. . .

आता लक्षात येते आहे की ह्या चाळीस वर्षांमध्ये अनेक हळव्या क्षणी  मी आणि सर बरोबर होतो. आणि माझ्या मानसिक आरोग्याच्या कामातल्या प्रसंगांमध्येही … आमची वेध व्यवसाय  प्रबोधन  परिषद असो की शिक्षकांसाठी सुरु केलेला ‘ शिक्षकमित्र ‘ हा प्रशिक्षणउपक्रम असो . . . सरांना  बोलवण्याचा  अवकाश . . . ते  उत्साहाने हजर असायचे. दहा  वर्षांपूर्वी  आय.पी. एच.चा स्वतः च्या वास्तुमध्ये प्रवेश  झाला . तेव्हाही आशीर्वाद द्यायला सर होतेच !

मी मनोविकार क्षेत्रातच करीयर करावी ह्या कल्पनेला विद्यार्थीदशेपासूनच सरांचा आणि मॅडमचा पूर्ण पाठिंबा होता. ह्या दोघांचाही वैद्यकशास्त्राकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन सर्वसमावेशक म्हणजे ‘Holistic’ होता. रुग्ण  आणि  नातेवाईक  यांच्याशी संवाद  करावा ह्याबद्दल सर अत्यंत जागरूक असायचे . ‘Surgery is my domain but Recovery is patient’s and familie’s domain’ असे ते म्हणायचे . म्हणून अत्यंत  सोप्या  पद्धतीने उपचारपद्धती समजून सांगायचे. पुढे मी मनोविकारशास्त्रात एम.डी.  करायला लागल्यावर अनेक ‘ मनोद्धभव ‘ शारीरिक विकारांचे पेशंटस सर मला पाठवायचे. त्यांचे अक्षर अगदी ठळक आणि वळणदार. सर्जरीच्या ओपीडीमध्ये त्यावेळी जुन्या पद्धतीचे टाक आणि शाई असायची. सर त्याचा वापर सफाईने करायचे. रुग्णसेवेतील त्यांच्या अनुभवावर आधारीत असे त्यांचे पहिले पुस्तक ‘ वॉर्ड नंबर पाच ‘ प्रसिद्ध झाले तेव्हा एक वक्ता म्हणून बोलण्यासाठी सरांनी मला बोलावले. ह्या पुस्तकातही अनेकवार माझे उल्लेख आहेत. सरांबद्दल जाहीरपणे बोलण्याचा पहिलाच प्रसंग…. व्यवस्थित टिपणे केली. तयारी केली. बोलताबोलता भावनांचा सूर आपोआपच  लागला. दुसऱ्या दिवशी सकाळी अरुण टिकेकरांचा फोन आला. “डॉक्टरांचे कर्तृत्व, तुम्हा दोघांचे नाते  आणि पुस्तकाचा आवाका हया तिन्ही घटकांचे इतके समतोल विवेचन तू केलेस… असे मराठी अलीकडे फार कमी ऐकायला मिळतं” मी सुखावलो. लगेच सरांना फोन लावला. ते माझ्या फोनची वाटच पाहत होते. “माझ्याकडूनच घेतला अरुणने तुझा नंबर …. ” मला म्हणाले. आणि पुढे काहीवेळ त्यांच्या पुस्तकापेक्षाही जास्त, टिकेकरांनी केलेल्या माझ्या कौतुकाबद्दल  बोलले. टिकेकरांच्या दिलदार स्वभावाबद्दल बोलले

महाराष्ट्र आरोग्य विद्यापीठाचे कुलगुरूपद, हाफकिन्स बायोफार्मा कंपनीचे अध्यक्षपद अशी अनेक अधिकृत सन्मानस्थाने सरांनी भूषविली पण त्यांना खरे पहावे ते ओपीडीमध्ये. फक्त केईएम मध्येच नाही तर ग्रामीण, आदिवासी भागातल्या ओपीडीमध्ये. आम्हा विद्यार्थ्यांनाबरोबर घेऊन त्याकाळामध्ये सर कर्जत-भीमाशंकर भागामध्ये नियमित आरोग्य शिबिरे घ्यायचे. भाऊसाहेब राऊत नावाचे शेका पक्षाचे जेष्ठ नेते होते. त्यांच्यासाठी हे काम सर करायचे. माझ्यासारख्या अनेकांना आरोग्यव्यवस्थेच्या एका वेगळया वास्तवाची जाण त्यामुळे आली. आम्ही शनिवारी सायंकाळी जाऊन आश्रमशाळांमध्ये  राहायचो. रविवारी पाच-सहा तासाची ओपीडी करून संध्यांकाळी परतायचो. पेशंटससाठी औषधाची सॅम्पल्स गोळा करायचो.

सेलेब्रेटीज ते सामाजिक वास्तव ह्या सगळ्यामधे सर घेऊन जायचे. तसेच उत्तम पुस्तके वाचून घेण्यातही त्यांचा करडा  सहभाग असायचा. माझे वाचन बऱ्यापैकी चतुरस्त्र  असल्याने मी त्यांच्या अधिकच ‘Good Books’ मध्ये असायचो. कितीही व्यग्र  दिनक्रम  असला तरी वाचनाला त्यांनी कधी दूर सारले नाही. तशीच आवड प्रवासाची आणि फोटोग्राफीची. चाळीस वर्षांपूर्वीचा रशिया आणि कैलासमानससरोवर अशा रेंजमधले प्रवास आम्ही विद्यार्थ्यांनी सरांच्या छायाचित्रांमधून पाहिले. आमच्या काही  वार्षिक सहलींनाही  सर सोबत असायचे. सलग चार-पाच वर्षें माथेरानच्या पावसाळी सहलींमध्ये बापटसर, श्रीकांत लागू ( दाजी ) एयर इंडियातले साठे  काका असे  तीन ज्येष्ठ आम्हा पोरांसोबत असायचे. नेरळला  उतरून आम्ही माथेरान चढून जायचो. पत्ते कुटणारे पत्ते खेळायचे. गाणी- गप्पा आणि भर  पावसात भटकणे असा उद्योग असायचा … एक पावसाळी सकाळ आठवते आहे. मी, सर आणि महेश गोसावी जंगलवाटेवरुन भटकत होतो. पावसाची जोरदार झड सुरू होती. माझ्याकडे न भिजण्यासाठी  काय साधन होते ते आठवण नाही. महेश मात्र भिजत होता. काकडत होता. आणि सरांकडे एक खास पूलओव्हर होता; डोकेसुद्धा सुरक्षित ठेवणारा. वाटेवरुन चालता चालता सहजपणे सरांनी तो पूलओव्हर काढला आणि महेशच्या अंगावर चढवला. मला अजूनही ती कुंद सकाळ, भिजत चाललेले सर आणि त्यांच्या ऊबेत चालणारे आम्ही आठवतो आहोत… अजूनपर्यंत बरसत असलेल्या त्या पावसाचा आता अमृतमहोत्सव होणार आहे. . . येत्या दोन जूनला !

क्रीडाक्षेत्रातील एका भीष्माचे प्रयाण

भीष्मराज बाम सर आणि माझी ओळख झाली त्याला वीस वर्षे होऊन गेली. आय.पी.एच.मानसिक आरोग्यक्षेत्रात काम करणाऱ्या आपल्या आय.पी.एच. संस्थेतर्फे आम्ही तरुणांसाठी एक आगळी समृध्द व्यक्तित्व स्पर्धा घेतली होती… ‘आविष्कार’ नावाच्या ह्या स्पर्धेच्या अंतिम फेरीमध्ये दहा तरुण-तरुणींची मुलाखत घेणाऱ्या सेलेब्रिटी पॅनलवरचे एक सदस्य म्हणून मी सरांना आमंत्रण दिले. ते त्यांनी सहास्य स्वीकारले. आपल्या मिश्कील पण नेमक्या प्रश्नांनी त्यांनी ही अंतिम फेरी गाजवली. ठाण्याच्या गडकरी रंगायतनमध्ये भरगच्च प्रतिसाद मिळालेल्या ह्या उपक्रमामुळे बामसर आमचे झाले.

एकविसाव्या शतकाला सुरुवात होण्याआधी दोन वर्षे मी खेळाडूंचे मानसिक प्रशिक्षण ह्या क्षेत्रात आलो ते ठाण्यामधल्या बूस्टर क्लबच्या कोच सौ. गोहाड मॅडम ह्यांच्यामुळे. अर्थातच सरांचे मार्गदर्शन घेणे ओघाने आलेच. सन २००० आणि २००२ मध्ये सरांनी तरुण खेळाडूंसाठी आय.पी.एच.मध्ये येऊन कार्यशाळा घेतल्या. आय.पी.एच.चे ह्या क्षेत्रातील काम वाढायला सुरुवात झाली ती आधी मधुली देशपांडे (ही नाशिकची आणि सरांचीच विद्यार्थिनी) आणि नंतर डॉ. शुभांगी दातार ह्या आमच्या क्रीडामानस उपचारकांमुळे. बामसर गेले त्याच्या दोन दिवस आधी सरांचे आणि शुभांगीचे कोणत्यातरी सेमिनार संदर्भात सविस्तर बोलणे झाले होते.

सहा वर्षांपूर्वी नाशिकला ‘वेध’ व्यवसाय प्रबोधन परिषदेचा उपक्रम सुरु झाला आणि आमच्या साऱ्या नाशिक स्वयंसेवक टीमला सरांचा भक्कम पाठिंबा मिळाला. आता माझीही सरांसोबत वार्षिक भेट होऊ लागली. सर गेले त्यानंतर तीन-चार दिवसातच मी नाशिकला जाऊन मॅडमबरोबर आणि मुला-सुनेबरोबर बोलून- भेटून आलो.

सरांची नेमकी Legacy काय ?…. २०१५ साली त्यांच्याबरोबर इंग्रजीतून मारलेल्या गप्पांची यु-ट्यूबवरची लिंक सोबत आहे. त्या संवादाकडे बारकाईने पाहिले, ऐकले तर लक्षात येतात सरांच्या वारशाचे अनेक पदर….

क्रीडामानसशास्त्राचे महत्त्व समाजाला पटवून देणे ह्या विषयातला एकमेव ICON म्हणून सरांचे नाव घेता येईल. जागतिक स्तरावर प्रसिद्ध असलेल्या / झालेल्या अनेकांचे ते मार्गदर्शक होते. ह्या प्रसिद्धीचा वापर त्यांनी ‘स्वतःचा ब्रँड’ मार्केट करण्यासाठी कधीही केला नाही. त्यांच्यासाठी ‘क्रीडामानसशास्त्र’ हा सर्वात अधिक महत्त्वाचा ब्रँड होता. एका अर्थाने असे म्हणता येईल की सरांना त्यांच्या पोलीस करीयरपेक्षा (तीही भारदस्त आणि यशस्वी आहे) श्रेयस कशातून मिळाले असेल तर ते क्रीडामानसशास्त्रातून.

सरांच्या छोट्या वाक्यांमध्ये भारतामधल्या क्रीडाक्षेत्राच्या प्रगतीसाठी नेमके काय करावे ह्याचे अफलातून सूचन असते. गप्पांमध्ये ते म्हणतात, “जास्तीतजास्त लोक एकतरी खेळ खेळायला हवेत….तरच त्या खेळात जागतिक दर्जाचे खेळाडू तयार होतील.” किती खरे आहे हे ! खेळाची संस्कृती रुजली नाही तर पदकांचा वर्षाव काही आकाशातून नाही होणार.

विद्यार्थीगटातील जे खेळाडू स्पर्धात्मक खेळ खेळतात त्यांच्या आई-वडिलांनी  ‘बँकसीट ड्रायव्हींग’ करण्यापेक्षा स्वतः कोणताही खेळ खेळून हरण्या-जिंकण्याचा अनुभव घ्यावा असा सरांचा आणखी एक मोलाचा आग्रह. ‘हरल्यानंतर काय करायचे ह्याचे प्रशिक्षण मिळाले की विजय सोपा हॊतॊ’ हा विचार ते ठामपणे मांडायचे.

ह्या लिखाणासोबतच्या चित्रफितीमध्ये सरांचा मिष्कीलपणाही खूप छानपणे सामोरा आला आहे. पण सरांच्या वारशाचा एक खूप मोठा भाग क्रीडामानसशास्त्राच्या पलीकडचा आहे.

ज्येष्ठ नागरिकांचे Community Living कसे असावे ह्याचा आदर्श वस्तुपाठ म्हणजे सर. निवृत्तीनंतर ते नाशिकला जाऊन राहिले आणि सर्व-बाजूंनी  त्या शहराचे झाले. त्या शहराच्या एकंदर समाजजीवनात भर घालणाऱ्या प्रत्येक विचाराला, उपक्रमाला, चळवळीला त्यांचा आशीर्वादच नव्हे तर सक्रिय पाठिंबा असायचा. त्यांच्या कुटुंबातील एकजण मला सांगत होते,”एका महत्त्वाच्या सांस्कृतिक समारंभामध्ये सरांना आमंत्रण होते. त्या कार्यक्रमाला जाताना ते आयोजकांकडे गेले आणि एक घसघशीत रकमेचा चेक देऊन नंतर मंडपात बसले. कारण काय तर हा कार्यक्रम नाशिक शहराचा आहे…. मी मला जमेल ती मदत करायला हवी.”

स्वतःचे जगणे समाजजीवनात विरघळून टाकणाऱ्या ह्या भीष्मपितामहांना शेवटचे बोलावणे आले तेही कार्यमग्न असतानाच ! मला सर जेव्हाजेव्हा भेटायचे तेव्हातेव्हा त्यांच्या पायाला हात लावून, वाकून नमस्कार करण्याची संधी मी सोडत नसे…. त्यादिवशी त्यांच्या घरी, त्यांच्या फोटोला नमस्कार करताना मी एक संकल्प केला …. ‘खेळातले मन’ ह्या लेखनाला सुरुवात झालेल्या माझ्या पुस्तकाला (जे माझ्यासोबत डॉ. शुभांगी दातारही लिहित आहे) सरांच्या स्मृतींना अर्पण करायचं.

[आय.पी.एच. संस्थेतर्फे आयोजित ‘Mind Games २०१५’ ह्या चर्चासत्रामध्ये डॉ.आनंद नाडकर्णींबरोबर भीष्मराज बाम सरांच्या दिलखुलास गप्पा अनुभवायची लिंक आहे.. https://www.youtube.com/watch?v=XUhmrarvJyw ]

शरपंजरी

काल आबांना भेटून आलो. आबा म्हणजे डॉ. विजय आजगावकर. मुंबईमध्ये गेली अनेक दशके कार्यरत असे रसिक वाचक. मी एम.बी.बी.एस.ला होतो तेव्हापासूनचा त्यांचा आणि माझा स्नेहबंध. अक्षर या वार्षिकाच्या २०१४ च्या दिवाळी अंकामध्ये मी त्यांचे शब्दचित्र रेखाटले होते. माझ्यासारख्या अनेक विद्यार्थ्यांवर पुत्रवत प्रेम करणारे आबा… माझ्या वडीलांच्या जागी मी ज्यांना पहात आलो असे माझे आबा… तीन महिन्यापूर्वीच आमची भेट झाली तेव्हा ते उत्साहीत होते. ज्या बालमधुमेही मुलांसोबत पस्तीस वर्षांपूर्वी आम्ही आधारगट सुरु केला त्या पहिल्या बॅचेसमधील जवळजवळ वीस मुलेमुली ह्या रियुनियनला आली होती. त्यांच्या सहचर, मुलांना घेऊन. आम्ही खूप गप्पा केल्या. फोटो काढले.प्रसन्न आबांना पाहून आम्ही सर्व सुखावलो.

पण त्यावेळीसुद्धा पोटातला कॅन्सर आपले प्रताप दाखवायला लागला होता. तरीही आबा आठवड्यातून तीन सकाळी क्लिनीकला जाऊन चार तास करून यायचे. काही काळापूर्वी वाहिनी गेल्यापासून आबा दुःखी होते. पण त्या दुःखाचा बाऊ न करता त्यांचे वाचन, लिखाण आणि प्रवासही सुरु होता.

म्हणूनच दहा-बारा दिवसांपूर्वी त्यांचा फोन आला तेव्हा त्यातला स्वर मला कापला आणि दुःखी वाटला. “लवकरात लवकर मला भेटायाला येऊन जा…माझी संपत्ती वाटायची आहे… सगळ्या वारसांमध्ये” संपत्ती म्हणजे पुस्तके. आबांचा वारस होणे अहोभागह्याचे. व्रतस्थ वैद्यकजीवन जगलेला ऋषीच हा. मधल्या सहा दिवसांमध्ये त्यांची केमोथेरपी सुरु झाली. दोन दिवसांचे हॉस्पीटलायझेशन झाले.

कालच्या रविवारी मी, माझी पत्नी सविता आणि मुलगा कबीर असे तिघे त्यांना भेटायला गेलो. आबा खोलीत आले तेव्हाच थकलेले दिसले. हातात एक डायरी. अंगात खादीची बंडी. अगदी माझे वडील घालायचे तशी. मी त्यांच्या शेजारी बसलो. अगदी चिकटूनच म्हणा ना आणि का कोण जाणे… मी माझ्या आयुष्यातला पहिला सेल्फी आबांसोबत काढला.

आबांच्या डायरीमध्ये पुस्तकांची यादी होती. काही पुस्तकांसमोर ‘वारसांची’ नावे लिहिली होती. मी माझी पसंती संगत गेलो आणि तितक्या वेळा आता माझे नाव त्या यादीमध्ये लिहित होते. “आता मी तुझी पुस्तके छान पॅक करुन ठेवतो. तुला कळवतो. मग तू पाठव कुणाला तरी आणायला.” ते म्हणाले क्षणभराच्या शांततेनंतर म्हणाले, “माझी पुस्तके माझ्यानंतर रस्त्यावर यायला नकोत रे मला… त्यांना योग्य घरे मिळू देत.”

पुस्तकांच्या यादीसोबतच त्यांनी कपड्यांची यादी केली होती. त्यांना मी अंशू गुप्ताच्या ‘गूंज’चे नाव सुचवले. आबा तसे व्यवस्थित टेक्नोसॅव्ही असल्याने एव्हाना त्यांची साईट शोधून संवाद सुरूही झाला असेल. अशाप्रकारे एका डायरीचे काम संपल्यावर त्यांनी दुसरी डायरी काढली. त्यात त्यांनी लिहिलेल्या कविता होत्या. काही कविता त्यांनी मेलवर शेअर केल्या होत्या. ” मी वाचतो ना आबा ….”, मी म्हणालो. “नाही … ऐक…. कवीच्या तोंडून परत ऐकायला नाही मिळणार तुला…”, ते म्हणाले. मी चमकलो. हा आबांचा मिश्कीलपणा म्हणायचा कि भविष्याची चाहूल ? कि दोन्ही ?
ते अगदी हलक्या स्वरांमध्ये मला कविता वाचून दाखवत होते. पानाच्या कोपऱ्यामध्ये तारीख आणि वेळ लिहिलेली असायची बहुधा मध्यरात्रीची किंवा पहाटेची. फेब्रुवारीच्या मध्यापर्यंतच्याच कविता होत्या… विविध भावस्थिती रेखाटणाऱ्या. अफाट ज्ञानसागरातील शिंपले वेचायला आता वेळ उरला नाही अशी रुखरुख त्यात होती. राहिलेले क्षण मनस्वीपणे जगण्याची उर्मी व्यक्त होत होती. मी सामान्य आयुष्य जगलो कारण अनेकांच्या सुखदुःखाचा मी केवळ साक्षीदार होतो, ते दुःख मिटवू शकलो नाही ह्याची खंत होती. कधी मृत्यूला मित्र म्हणूनची हाक होती तर कधी अर्थपूर्ण क्षण जगण्याची आंस होती.

“आता मी वाचतो आबा पुढच्या कविता”, असे म्हणत मी ती वही माझ्या हातात घेतली. कारण आबांच्या आवाजातल्या कविता ऐकताना मी जास्तच हळवा व्हायला लागलो होतो. मी माझ्या दांच्या कुशीत बसल्यासारख्या आबांना चिकटून होतो. तिथेच बसून चहा घेतला. कबीरच्या जन्मापासून तो आबांचा लाडका. ‘कबीरराजे’ हे त्यांचे खास नाव. “हे औषध आणत जा रे भेटायला वारंवार”, ते कबीरकडे बोट दाखवत मला म्हणाले. ” आबा तुम्हाला भेटायला तो नेहमी तयार असतो”, सविता म्हणाली. “आबा जून महिन्यातल्या माझ्या संत कबीरावरच्या कार्यक्रमाला तुम्ही नक्की येणार… पहा.”, मी आशेचे वातावरण निर्माण करण्यासाठी म्हणालो. आबा फक्त हसले. मग मला मेडीकलच्या भाषेमध्ये त्यांनी स्वतःच्या पोटातला कॅन्सर समजाऊन सांगितला. त्यावर आता खूप Aggressive उपचार करायला त्यांचा ठाम नकार का आहे ते सांगितले. आणि आश्चर्यकारकपणे त्यांनी मला खूप पूर्वी माझ्या बोलण्यात-लिहिण्यात आलेला एक संदर्भ दिला. त्यांच्यापुढे असलेला आणि त्यांनी नाकारलेला पर्याय आहे ‘कोलेस्टॅामीचा’. म्हणजे मल (आणि आबांच्या संदर्भात मूत्रदेखील) पोटावरच्या पिशवीत साठवायचे.आजाराकडे पाहण्याचा रुग्णाचा दृष्टिकोन सकारात्मक असला तर या ऑपरेशनकडेसुद्धा तो ‘सोय’ म्हणून कसा पहातो त्याची उदाहरणे मी द्यायचो. उदाहरणार्थ ‘प्रवासात घाईची लागण्यापासूनच मुक्तता’ किंवा ‘चित्रपट, नाटक, मॅच बघताना अजिबात न उठण्याची चैन’ …. आबांच्या हे सारे लक्षात होते. ते मला म्हणाले …. “पैलतीर दिसायला लागलाय तर त्याला टाळायचे कशाला आता.”

“आबा…तुम्ही दमलात बोलून. चला आराम करा”, मी म्हणालो. “काही खायची इच्छा नाही रे. बळेच खातो. शिक्षा असल्यासारखा. पाणी पितो. प्रोटीनशेक घेतो.” आबा म्हणाले. संथपणे त्यांच्या खोलीकडे गेले. शरपंजरी भीष्मांनाही हा पैलतीर असाच दिसला असेल का ? शर म्हणजे बाण कि शर म्हणजे गवताची एक जात यावर महाभारताच्या अर्थामध्ये विवाद आहे. पण भीष्मांच्या त्या टप्प्यावर बाण काय आणि गवत काय … सुखदुःखाची सीमारेषा ओलांडल्यावर फक्त एकचित्र होऊन वाट पहायची.

महाभारतात भीष्मांच्या अर्जुन, कृष्णभेटीचे संदर्भ आहेत. ते मला आबांचे घर सोडताना आठवत होते. ह्या घरी पहिल्यांदा आलो तेव्हा वैद्यकीय विद्यार्थी होतो. त्यानंतर माझ्या जगण्यातला प्रत्येक सुखदुःखाच्या क्षणी इथे आलो. ह्या घरातल्या प्रत्येक कडुगोड क्षणीही इथे आलो.

आबा राहतात दुसऱ्या मजल्यावर. खालच्या दोन मजल्यांवर बँकेची शाखा आहे. तिथे जोरदार नूतनीकरण सुरु होते. काही दिवसात ती बँक कात टाकण्याच्या तयारीत आहे….
आणि आबा सुद्धा….मनातला हुंदका किती काळ विरलाच नाही.

ता.क. हा मजकूर लिहिला त्यानंतर मधल्या काळामध्ये आबांचा वाढदिवस झाला. केमोथेरपीचे अजून एक सायकल झाले. त्यांच्या वाढदिवसाला मी फोन केला तेव्हा आवाज फ्रेश वाटला. भूक वाढली आहे. असे म्हणाले. माझा अस्वस्थपणा तात्पुरता तरी कमी झाला आहे.

आजगावकर सर : माझे ‘गोड’ गुरु

त्या काळामध्ये एमबीबीएस डिग्रीसाठीच्या अभ्यासक्रमात दीड वर्षाच्या काळाला ‘वर्ष’ म्हणायचे. म्हणजे प्रथम ‘वर्षा’चा विद्यार्थी ‘दिड वर्षा’नंतर व्दितीय एमबीबीएसला जायचा. हा महत्वाचा टप्पाबदल. कारण तोवरचे शिक्षण तसे पुस्तकाधिष्ठीत असायचे. अॅनेटाॅमीच्या डिसेक्शनचा तेवढा काय तो प्रत्यक्ष अनुभव … व्दितीय एमबीबीएसला गेला विद्यार्थी कि सकाळी एप्रन घालून, स्टेथॅस्कोपचा दागीना मिरवत ‘वाॅर्ड-टर्मस्’ सुरु व्हायच्या. रुग्णाबरोबरच्या अनुभवाधिष्ठीत शिक्षणाला सुरवात. माझ्या आयुष्यात हा टप्पा आला गेल्या शतकातल्या सत्तरीच्या दशकामध्ये …. त्या काळी बहुतेक वैद्यकीय महाविद्यालयांमध्ये ‘ऑनररी सिस्टीम’ असायची. शहरातले प्रथितयश डॉक्टर्स सकाळचे चार-पाच तास सर्वसाधारण रुग्ण आणि वैद्यकीय विद्यार्थी यांचेसाठी द्यायचे… जवळजवळ विनामूल्य ! त्या काळातले अनेक ऑनररी आजच्या अनेक ‘फूल टाईम’ प्राध्यापकांपेक्षा जास्त प्रामाणिकपणे आणि समरसतेने काम करायचे. मुंबई महानगरपालिकेच्या केईएम आणि नायर रुग्णालयांमध्ये अशा डॉक्टरांची परंपरा होती. सायनचे वैद्यकीय महाविद्यालय तेव्हा तसे बाल्यावस्थेत होते.

आम्ही विद्यार्थ्यांसाठी, ‘इन्फेक्शस डिसीजेस’ ह्या गटातल्या आजारांच्या शिक्षणासाठी साधारणपणे महिना-दिड महिन्याची एक ‘टर्म’ असायची. सर्व संसर्गजन्य आजारांवरचे खास रुग्णालय होते ‘कस्तुरबा हॉस्पीटल’ ह्या नावाचे. आर्थर रोड जेलच्या बरोबर समोर ह्या रुग्णालयाची हद्द सांगणारी भिंत सुरु व्हायची. संसर्ग झालेला रुग्ण म्हणजे सुद्धा कैदीच ! इतरांपासून त्याला दूर ठेवायचा. बाहेरच्या उंच भिंतींमुळे बंदीस्त वाटणारे हॉस्पीटल आत गेल्यावर बऱ्यापैकी प्रशस्त होते. कौलारु इमारती होत्या. डिप्थेरिया, टिबी, यकृताचे आजार असे अनेक विभाग आणि त्यासाठीचे वॉर्ड होते. मुंबईतल्या तमाम वैद्यकीय कॉलेजांमधल्या विद्यार्थ्यांना ह्या टर्मसाठी इथे यायला लागायचं. प्रशासकीय दृष्टीने हे रुग्णालय नायर रुग्णालयाला  जोडलेले होते. आम्ही केईएमचे विद्यार्थी असलो तरी हि ‘टर्म’ कस्तुरबामध्येच करायला लागायची.

माझ्या आयुष्यातला हा काळ ‘नाटक’ नावाच्या गारुडाने भरून टाकलेला होता. आंतरमहाविद्यालयीन स्पर्धांमध्ये मी लिहिलेल्या एकांकिका गाजायला लागल्या होत्या. अर्थातच हॉस्टेलच्या दिनक्रमामध्ये ‘रात्रीचा दिवस’ करण्यासाठी अनेक विषय असायचे. सकाळी (तुलनेने) लवकर उठून, आवरून बस पकडायची आणि परळहून (आमच्या जीएस मेडिकलच्या परिसरातून ) सातरस्त्याकडे निघायचे हे कठीण काम होते. त्यामुळे ह्या टर्मच्या पहिल्या दिवशी दांडी मारणे क्रमप्राप्त होते. वॉर्डच्या नंतर दुपारी कॉलेजमध्ये लेक्चर्स आणि प्रॅक्टिकल्स असायची. त्या वेळी बॅचमध्ये मित्र सांगत आले , “अरे तुझे नाव घेऊन डॉ. आजगावकरसार विचारत होते … तू एबसेन्ट का म्हणून ! ” अरे बापरे ! … आपण ज्या सरांना कधी पाहिलेही नाही ते आपल्याला ओळखायला कसे लागले ? … डॉ. विजय आजगावकर हे कस्तुरबा रुग्णालयातले ‘ऑनररी’ प्राध्यापक. दुसऱ्या दिवशी सकाळी कस्तुरबाला जाणे आवश्यक होते. आमची बॅच वॉर्डच्या ‘राऊंड’ला निघाली. मला भीती वाटली होती त्या तुलनेत सरांचे व्यक्तिमत्व फारच सौम्य निघाले. मध्यम बांधा, गोरा रंग, मिश्कील डोळे ! .. साधे सुती कपडे, चष्मा !..  आणि दिलखुलास बोलणे !

सरांनी माझ्या एकांकिका पहिल्या होत्या. कुठेकुठे छापून आलेले लेख वाचले होते.  त्या काळामध्ये मी ‘साधना’ साप्ताहिकामध्ये, अगदी अनोखे बालपण असलेल्या मुलांची व्यक्तिचित्रे लिहायचो. सरांनी ती सुद्धा वाचली होती. सरांनी पहिल्या भेटीत माझे वारेमाप कौतुकच केले. ओरडले असते तर दांडी मारण्याची इच्छा प्रबळ झाली असती. ती आता मागे पडायला लागली.

मी नियमितपणे सरांचे शिकवणे ऐकायला लागलो आणि त्यांच्या प्रेमातच पडलो. राऊंडमध्ये पेशंटस्  आणि नातेवाईकांशी आपुलकीने बोलणारे सर, संभाषणाचा सांधा पटकन आम्हा विद्यार्थ्यांपर्यंत पोहोचवत आणि एखादा शास्त्रीय मुद्दा समजावून सांगत.पुन्हा त्या रुग्णांशी संवाद अशा सहजतेने साधत की ‘क्या बात है’ ! ‘बेड साईड क्लिनीक’ नावाचा शब्द ह्यापूर्वी फक्त ऐकला होता. आता तो अनुभवायला मिळत होता. संसर्गजन्य आजारांव्यतिरिक्त सरांचे काही खास आवडीचे विषय होते. त्यासाठी ते आमची लेक्चर्स घ्यायचे. ‘इसीजी’ कसा वाचायचा ह्यावर सरांनी एकदा तासभर शिकवले. आज एवढ्या वर्षांनंतर त्यांनी शिकवलेले मुद्दे लक्षात आहेत. फक्त तेवढेच आठवताहेत. आजही हातात  इसीजी पडला तर त्यावरच्या ‘वेव्हज्’ माझ्याशी सरांच्याच आवाजामध्ये बोलतात.

कस्तुरबाला जाता-येता एक तपशील माझ्या लक्षात आला. हॉस्पीटलच्या भिंतीलगतच्या फूटपाथवर एक पत्र्याची शेड होती. तिथे कामचलाऊ बाके होती. समोरच्या जेलमध्ये असलेल्या कैद्यांचे नातेवाईक भेटीची वाट पहात तिथे बसायचे. मी तिथे जाता-येता थांबायला लागलो. त्यांच्या कथा ऐकायला लागलो. ह्या विषयावर मी एक तपशीलवार लेख लिहिला. महाराष्ट्र टाईम्सच्या रविवार पुरवणीमध्ये तो छापून आला. माझा अशा प्रकारचा आणि छापून आलेला ह्या पहिलाच लेख. तोवर आमची टर्म संपलेली. काही महिन्यांनी आमच्या कॉलेजात मराठी वाङ्मय मंडळाचा कार्यक्रम होता. अस्मादिक ‘मवामं’चे सक्रिय कार्यकर्ते. सर अगत्याने कार्यक्रमाला आले होते. मला बाजूला घेऊन त्यांनी लेखाबद्दल शाबासकी दिली. ती शाबासकी ‘डोळे आणि कान उघडे ठेवण्याबद्दल’ होती.

खरे म्हणजे सर काही आमच्या मेडीकल कॉलेजला ‘अटॅच्ड’ नव्हते. पण ते सर्व कॉलेजांमधल्या सर्व विद्यार्थ्यांना ‘अटॅच्ड’ असायचे. मला त्यांनी स्वतःच्या कन्सल्टिंग रूमवर बोलवले. मी मध्येमध्ये जायला लागलो. होताहोता माझे एमबीबीएस संपले. इंटर्नशिप सुरु झाली. तोवर मला सायकीअॅट्रीमध्ये रस निर्माण झालेला. ह्या मार्गाने जायला मला उत्साह देण्यामध्ये सरांचा मोठा हात होता. (माझ्या शिक्षकांमध्ये डॉ. रवी बापटसर आणि डॉ. शरदिनी डहाणूकर मॅडम हे माझे दुसरे दोन खांब !) माझ्या वैद्यकीय शिक्षणामध्ये (आणि नंतरही) ह्या तिघांनी माझ्यावर जी मायेची पाखर घातली ती इतक्या वर्षांनंतरही जाणवते आणि विचार येतो …. ना माझी ह्यांची कौटुंबिक ओळख, ना मी कुणा बड्या डॉक्टरांचा मुलगा. बरं, असं निरपेक्ष प्रेम करणे ही ह्या सगळ्यांची अंगभूत सवयच जणू ! ….

तर मनोविकारक्षेत्रामध्ये माझी उमेदवारी सुरु झाली. सरांनी एका संध्याकाळी मला त्यांच्या क्लिनीकवर बोलवले. मला मनोविकारशास्त्रामधला अनुभव तो काय असेल त्यावेळी, तीन-चार महिन्यांचा ! सरांच्या गाडीतून आम्ही एका कुटुंबाला भेटायला गेलो. त्या घरातल्या शाळकरी मुलीला बालमधुमेह झाला होता. सरांच्या लक्षात आले होते की फक्त इन्शुलीनची इंजक्शने, डाएटचे तक्ते आणि तपासण्यांचा ढीग ह्या गोष्टींमुळे ‘संपूर्ण’ उपचार होऊ शकत नव्हता. ‘सायन्स’ ची महत्ता रुजू झाली होती, गरज होती ‘आर्ट’ची भर घालण्याची ! मी त्या मुलीशी गप्पा मारल्या. परत भेटण्यासाठी सरांच्या क्लिनीकवरची वेळ आणि तारीख ठरवली.

कस्तुरबा हॉस्पीटलमध्ये आमच्या टर्मच्या शेवटच्या दिवशी सरांनी ह्याच विषयावर क्लिनीक घेतले होते. लक्षणांवर उपचार नव्हे तर माणसाच्या मनावर फुंकर. आजाराशी युद्ध नव्हे तर आजारपणासोबत दोस्ती. व्यक्तीचा आजार तरी कुटुंबावर मानसिक भार ! सरांनी सांगितलेली सूत्रे मला अनुभवायला मिळणार होती. माझ्या आयुष्यातल्या एका नव्या अनुभवापर्यंत आणले होते सरांनी मला ; अलगद बोटाला धरुन आणि अनामिक विश्वासाने. मी ह्या बालमधुमेही मुलांबरोबर, पालकांबरोबर बोलायला लागलो. मुलं-पालकांच्या गटचर्चा सुरु झाल्या. दर महिन्याला खास व्यक्तिंबरोबरच्या गाठीभेटी होऊ लागल्या. ही मुले आणि पालक ह्याची वार्षिक शिबीरे सुरु झाली.

सरांच्या नेतृत्वाखाली डॉ. अस्पी ईराणी, डॉ. दीपक दलाल, मी आणि नंतर डॉ. मनोज भाटवडेकर असे अनेक जण ह्या चळवळीला येऊन मिळाले. एखाद्या शारीरिक आजाराच्या भावनिक, कौटुंबिक, सामाजिक बाजू काय असतात हे मी प्रत्यक्षात शिकत होतो. आली अडचण कि तोडगा काढायला शिकत होतो. सर्वसमावेशक म्हणजे holistic treatment कशी असते ह्याचा तो वस्तुपाठ होता. एका अर्थाने, पुढे माझ्या हातून मानसिक आरोग्य क्षेत्रात जे काम घडले त्याचा तो आरंभबिंदूच होता.

आमच्या ‘ज्युवेनाईल डाएबेटीक फाऊंडेशन’ अर्थात जेडीएफच्या कुटुंबामध्ये आम्हा डॉक्टरांचे केव्हाच ‘काका’ बनून गेले. आणि सर आम्हा सर्वांचे ‘आबा’. अलीकडल्या काही वर्षांमध्ये ‘सर’पण सुटुनच गेले आहे संवादामधले ! मोबाइलमध्ये सुद्धा त्यांचा नंबर ‘आबा’ म्हणूनच सेव्ह केलाय.

माझ्या पदव्युत्तर शिक्षणाच्या सगळ्या वर्षांमध्ये मी सरांच्या शिवाजीपार्कच्या क्लिनीकवर आठवड्याला दोन वेळा थांबायचो. बालमधुमेही मुलापालकांच्या ‘अपाॅइंटमेंटस्’ असायच्या. होताहोता मी एम.डी. झालो. सरांना जवळून पहायची संधी मिळाली. सरांना अनेक भारतीय भाषा संवादापुरत्या पण सफाईदारपणे येतात. शिवाय सर्व प्रांत-धर्म-परिसर ह्यातील पद्धती-प्रघातांबद्दलचे सखोल ज्ञान. त्यामुळे समोरचा पेशंट कोणत्याही जाती-भाषा-धर्माचा असला तरी धागे जुळायला सोपे जायचे. सरांचा खास प्रांत म्हणजे डाएबेटीस. नव्या पेशंट्सना सर सांगायचे घरची एक चपाती आणि नेहमीच्या वापरातली वाटी आणायला. हा तपशील फार महत्वाचा असतो. कारण आपल्याकडे चपातीचा परीघ हा घराघराप्रमाणे बदलणारा. आणि एक वाटी भात असे म्हटले तर कोकणातली आणि देशाकडची  ‘वाटी’ अगदीच वेगळ्या आकारमानाची. सरांना सर्वसाधारण भारतीय स्वयंपाकातले ‘मधुमेही’ बारकावे मुखोद्गत असायचे. त्यामुळे समजा पेशंट पुरुष असेल तर त्याची पत्नी लंबकाप्रमाणे मान हलवायची. आणि पेशंट स्त्री असेल तर सोबतच्या नवऱ्याच्या चेहऱ्यावर आश्चर्य ओसंडून वहायचे.

प्रत्यक्ष जीवनात मात्र सर ‘अस्वाद’ व्रताचे पालन करणारे. चहा नाही कि कॉफी नाही. ताव मारुन जेवणे नाही. जेवणाबद्दल तक्रारही नाही. त्यांची सगळी भूक बहुतेक ‘पुस्तक’ नावाच्या एका पदार्थावर एकवटलेली असायची. दवाखानाभर पुस्तके, गाडीमध्ये पुस्तके… घरात तर पुस्तकेच पुस्तके. सरांचे वडील डॉ.श्री.शं.आजगावकर हे भारतातले अत्यंत जेष्ठ मधुमेहतज्ञ-आम्ही त्यांना अण्णा म्हणायचो. मी सरांच्या क्लिनीकमध्ये जायला लागलो तेव्हा ऐंशीच्या घरातले अण्णा नियमित प्रॅक्टीस करायचे. (आता तोच कित्ता आबाही गिरवताहेत. असो.) पण अण्णा मला जरा करारी भासायचे. आदरयुक्त भीती वाटायची.सर म्हणजे सगळा मोकळा कारभार. पेशंटच्या वेदनांनी हेलावून गेलेल्या सरांनी मी डोळे पुसताना पाहिलं आहे. आमच्या एखाद्या बालमधुमेही मुलाच्या आईबाबांना ते भरल्या डोळ्यांनी जवळ घेताना अनुभवले आहे. इतक्या भावुकतेने इतकी नाती आजन्म जपणारा माणूस मी खचितच पहिला आहे.

आज पस्तीस वर्षे होतील; माझ्या वाढदिवसाच्या दिवशी पहिला फोन आबांचा असतो. माझ्या पत्नीच्या आणि आमच्या कबीरच्या वाढदिवशीसुद्धा. कबीर सकाळी सातला शाळेत जातो हे माहित झाल्यावर सकाळी पावणेसातला फोन. बरं सरांच्या अशा प्रातःकालीन शुभेच्छा आणि आशीर्वाद मिळवणारे आम्ही एकटे नव्हे. तुम्हाला आश्चर्य वाटेल की ही संख्या शेकड्यात नाही तर हजारांमध्ये आहे. बरे ह्यातला नियमितपणा कधी यांत्रिक नाही झालेला. स्वरातला गोडवा आणि ओलावा तोच आणि तसाच.

तर सांगत काय होतो… सरांच्या प्रॅक्टीसची पद्धत पहात मी शिकत होतो. त्यांची ओपीडी संपली की सामाजिक क्षेत्रातले कार्यकर्ते, कुणी लेखन-पत्रकार असे खास लोक असायचे. समाजासाठी काम करणाऱ्या अनेकांना सर सल्ला, औषधे तर द्यायचेच पण जाताना पैसेपण द्यायचे. मला फी घेणारे डॉक्टर माहीत होते. इथे सगळे वेगळेच !… तो वेगळेपण अंगी लागला म्हणून की काय, मी सरांना म्हणालो की मी जोवर केईएम रुग्णालयात लेक्चरर म्हणून पूर्णवेळ काम करतोय, मी इथे कुणाकडून पैसे नाही घेणार. सरांना ते वागणे आवडले असावे. आता माझ्याकडे सरसुद्धा अनेकांना सल्ल्यासाठी पाठवायला लागले. बालमधुमेही मुलांचे काम सुरु होतेच. एम.डी. पास झाल्यावर दोन वर्षांनी निर्णय घेतला की आता प्रॅक्टीस सुरु करावी. सर म्हणाले ‘कर सुरूवात इथे !’… माझ्या खाजगी प्रॅक्टीसची सुरुवात मी अण्णा आणि आबांना नमस्कार करुन केली. अण्णांनी माझ्या पाकिटामध्ये शंभर रुपयाची नोट ठेवली.

शिवाजी पार्क म्हणजे मुंबईचा प्रतिष्ठीत मध्यवर्ती भाग. तिथे व्यवसायाला अशी जागा मिळणे त्या काळीही कठीण होते. सरांनी पहिले वर्षभर माझ्याकडून भाडेसुद्धा घेतले नाही. पेशंट्सचे काम पाहणाऱ्या रघू कंपाऊंडरला मी पैसे द्यायचो. पुढे त्यांनी माझ्याकडून अगदी नाममात्र भाडे घेतले. ते सुद्धा बहुतेक मला बरं वाटावे म्हणून … आता माझी ओळख वहिनींबरोबर म्हणजे गुरुपत्नीबरोबरही झाली होती. त्या अगदी शांत सावलीसारख्या ! सरांच्या तिन्ही मुलांबरोबरही दोस्ती जमली. सगळ्यात धाकट्या माधवीचा तर मी आवडता आनंदकाका झालो.

मानसिक आरोग्यविषयक संस्था सुरु करण्याचे माझे स्वप्न सरांना ठाऊक होतेच. १९९० साली संस्था स्थापन झाल्यावर विश्वस्थ मंडळाचे पहिले अध्यक्ष सरच होते. संस्थेला एक वर्ष पूर्ण झाले तेव्हा आशीर्वाद द्यायला सर प्रत्यक्ष हजर होते. १९९३ च्या मार्च महिन्यामध्ये सगळी मुंबापूरी अतिरेक्यांच्या बॉम्बस्फोटांनी हादरली. सरांचे क्लिनिक ज्या इमारतीमध्ये आहे त्या शेजारच्या पेट्रोलपंपाजवळ शक्तीशाली बॉम्बस्फोट झाला. सरांच्या मुलाने म्हणजे ज्ञानेशाची साऱ्या क्लिनीकचे नूतनीकरण मोठ्या हौसेने केले होते. तो पैसा आणि श्रम क्षणात वाया गेले. त्या संध्याकाळी मी क्लिनिकमध्ये पोहोचलो तेव्हा फाटलेले छत, लोंबणाऱ्या वायर्स, जमिनीवर पसरलेला प्रचंड कचरा असे दृश्य होते. सर त्या वेळी क्लिनीकमध्येच होते. दुपारच्या वेळी ते तिथेच विश्रांती घ्यायचे. सुर्दैवाने त्यांना काही ईजा झाली नव्हती.

मी एक पाहिले आहे की दुसऱ्यांच्या वेदनेने सद्गदीद होणारे सर अशा बाक्या प्रसंगांमध्ये अगदी शांत असतात. सगळ्या नुकसानीचा अंदाज घेत त्यांनी दुरुस्तीचे वेळापत्रक बांधले. काळाच्या काट्यांना पुन्हा रुटीनमध्ये आणले. असाच एक अचानक आघात पुन्हा आला सरांच्या आयुष्यात. अगदी पलीकडच्या इमारतीमध्ये रहाणारी सरांची मोठी मुलगी, तिला आम्ही वत्सलताई म्हणायचो; अचानक वारली. मी आणि माझी पत्नी सविता बातमी कळताच संध्याकाळी सरांकडे गेलो. अशा प्रसंगी ते ‘फिलॉसॉफीकल’ राहू शकतात हे ठाऊक असूनही त्यांची काळजी वाटत होती. पण त्यातून सर सावरले. पुढे वहिनींच्या प्रकृतीचे चढउतार सुरु झाले. त्यांची काळजी घेताघेता सरांना कॅन्सरचे निदान झाले. त्यावरचा उपचार सुरु झाला.सरांना आयुष्यात प्रथमच आयसीयू मध्ये अनेक दिवस काढावे लागले. सरांचा फोन धाकट्या  मुलीकडे असायचा. मी त्यावर फोन करुन तिच्याशी बोलायचो. सरांचा आवाज ऐकायला येईल त्या दिवसाची वाट पाहायचो. सरांची धाकटी मुलगी माधवी तोवर युरोपात स्थायिक झालेली तर मुलगा कॅनडामध्ये राहणारा ! सर त्या आजारपणातून बाहेर पडले. सकाळचे तीन तास पुन्हा पेशंट पहायला लागले. आणि …आणि वहिनींची साथ कायमची सुटली.आमच्या आय.पी.एच. संस्थेच्यातर्फे चालवण्यात येणाऱ्या मनोरुग्णांच्या पुनर्वसन प्रकल्पामध्ये ‘कॅलप्रो’ नावाची ब्रेकफास्ट सीरीयल बनवली जाते. आजाराच्या काळात वहिनींना ती आवडायची. म्हणून ठाण्याहून सरांच्या नातेवाईकांमार्फत ती नियमितपणे पाठवली. जायची. वाहिनी गेल्या तेव्हासुद्धा सरांनी स्वतःच्या दुःखाला अंतर्मनाच्या मर्यादेत ठेवले.

“मी लहान असताना भित्रा आणि घाबरट होतो. दरवाज्यावरुन कुणाची अंत्ययात्रा गेली तरी लपून बसायचो. एका बाजूला अण्णांना रोज पहायचो. त्यामुळे डॉक्टर बनण्याची इच्छा होती आणि दुसरीकडे ही भीती ! …” एकदा गप्पा मारतामारता सर सांगत होते, “मग ठरवले की मृत्यूला सामोरे जायचे प्रशिक्षण जाणीवपूर्वक द्यायला हवं मनाला.स्वतःमधला बदल स्वतःच घडवायचा. आजोबांच्या मृत्यूला सामोरा गेलो तो स्वतःवरचा उपचार म्हणून. आणि पुढे माझ्या आईचा मृत्यू तर माझ्या मांडीवरच पहिला…”

सरांचा जन्म आहे १९३१ सालचा !… “जागतिक आरोग्य दिन बरं का !… WHO Day… सात एप्रिल …” सर सांगतात. सरांचे वडील म्हणजे अण्णा, डॉक्टर झाले १९२९ साली. जन्मापासून मॅट्रीकपर्यंत सर होते मालवणमध्ये. त्यामुळे अस्सल मालवणी बोलण्यामध्ये त्यांना अजूनही खूप मजा येते. १९४८ मध्ये अण्णा मुंबईला आले. सरांचे कॉलेज शिक्षण झाले इस्माईल युसुफ कॉलेजात. आणि त्यानंतर नायर रुग्णालयाच्या टोपीवाला मेडिकल कॉलेजमध्ये. पदव्युत्तर शिक्षणानंतर सरांनी नायरमध्ये ट्यूटर-लेक्चरर म्हणून काम सुरु केले. पण काही कारणानी त्यांना प्रायव्हेट प्रॅक्टीसमध्ये यावे लागले. सर जेव्हा एमबीबीएस झाले १९५६ मध्ये तेव्हा मी जन्मलोपन नव्हतो.सरांना अण्णांच्याकडून विद्येचा आणि सेवेचा वसा मिळाला. पण अण्णांच्या लौकिकाचे ओझे काही सरांनी डोक्यावर घेतले नाही. अनेक दशके ह्या दोघांची ओपीडी स्वतंत्र असायची. ज्यांचे पेशंट त्याच्याकडे.

एम्.डी झाल्यावर सर कस्तुरबा हॉस्पीटलमध्ये काम करु लागले ते १९६४ च्या सुमारास … ते पुढची पंचवीस वर्षे ! १९८९ मध्ये निवृत्त झाल्यावरही २००५ पर्यंत ते आठवड्याला एकदा तिथे जाऊन विद्यार्थ्यांना शिकवायचे. ‘शिकवणे’ हा जणू सरांचा श्वासच आहे. सरांच्या विद्यार्थ्यांची मुले आज एमबीबीएसला आली. त्यांच्यासाठी सर अजूनही घरी शिकवण्या घेतात. त्याला त्यांनीच नाव दिलं आहे ‘अड्डा मिटींग’. अर्थात ह्या साऱ्या शिक्षणयात्रेमध्ये ज्ञान आणि सद्भाव सोडून कोणतेही चलन वापरलेले नाही.

विद्यार्थ्यांना शिकवणे हा माझा ‘तरुण रहाण्याचा उपाय’ आहे असे सर म्हणतात. बालमधुमेही मुलांच्या ज्या चळवळीला सरांनी सुरुवात केली ती संस्था आज तीन दशके सुरु आहे . ज्युबेनाईल डाएबेटीक फाऊंडेशनच्या मुंबई शाखेमध्ये आज १५०० मुलेमुली रजिस्टर्ड आहेत. आणि सरांच्या विद्यार्थ्यांमार्फत अशा तऱ्हेचे प्रकल्प सुरु आहे नागपूर, भावनगर, राजकोट, जामनगर आणि अहमदाबाद अशा शहरांमध्ये. ज्या छोट्या मुलीकडे मला सरांनी नेले होते ती आज स्वतः ‘डाएबेटाॅलाॅजीस्ट’ म्हणून ऑस्ट्रेलियामध्ये कार्यरत आहे. आमच्या गटात सुरुवातीपासून असणारी आमच्या वृंदासारखी मुलगी आता संस्थेची विश्वस्त आहे. आणि ह्या साऱ्या निर्मितीचा आनंद घेऊनही त्यावर हक्क न सांगणारे सर आजही त्याच उत्साहाने वार्षिक कॅम्पला जाऊन पेशंट मुलांना आणि त्यांच्या पालकांना शिकवताहेत.

सरांना शिकवण्याबरोबरच शिकण्याचा उत्साह प्रचंड आहे. वयाच्या सत्तरीनंतर त्यांनी मुंबई विद्यापीठाचा Comparative Mythology  ह्या नावाचा अभ्यासक्रम केला. नंतरच्या वर्षी संस्कृत भाषेचा डिप्लोमा केला आणि त्यानंतर पूर्णवेळ विद्यार्थी बनून इतिहासामध्ये एम. ए. साठी नाव नोंदवले. एम.ए.च्या दुसऱ्या वर्षीच्या परीक्षेच्या दिवशी सकाळी मला सरांचा फोन आला. “अरे,मला जरा ‘बेस्ट ऑफ  लक’ दे … पेपरला जातोय …” मी हसतहसत शुभेच्छा दिल्या आणि त्यांना चिडवायला म्हणालो,” काय सर, परीक्षेचे टेन्शन आले की काय ! …” तर म्हणाले, ” विषयाचे नाही रे पण लिहिण्याचे टेन्शन आले आहे.. डोके व्यवस्थित शाबूत आहे पण बहात्तराव्या वर्षी हात पूर्वीसारखा चालत नाही ना …”

“रायटर घेऊन बघा ना, सर ” माझा सल्ला.

“नाही रे, स्वतःचे विचार स्वतःच लिहिणे हे चांगले” सर म्हणाले. कळवण्यास अत्यंत आनंद होतो की आमचे सर छान मार्कांनी एम.ए. पास झाले.

सरांच्या पंचाहत्तरीला सगळ्या मित्र-सुह्रदांनी एका कार्यक्रमाचे आयोजन केले. त्यामध्ये मित्र- सुह्रदांची मनोगते आणि सर-वहिनींचा सत्कार असा कार्यक्रम होता. तो कार्यक्रम सुविहीत झाला पण प्रेक्षकांमध्ये बसलेल्या मला खूप रुखरुख वाटली. सरांच्या व्यक्तिमत्वाला तिथे न्याय मिळाला नाही असे माझे मत झाले. अधिक अनौपचारीकपणे डिझाईन करायला हवा होता हा प्रसंग. त्या कार्यक्रमाचे अध्यक्ष असलेल्या एका ख्यातनाम तज्ञांनी पहिल्या दोन मिनीटतच सांगितले की त्यांची आणि सरांची फारशी ओळख नाही. माझे त्या कार्यक्रमातले लक्षच उडाले… माझ्यासाठी सरांचा वाढदिवस त्यांच्या घरी होणाऱ्या दिड दिवसाच्या गणपतीच्या उत्सवासारखा मोकळा आणि प्रेमाचा व्हायला हवा होता. सरांच्या घरच्या गणपतीला त्यांचे सारे आप्त-मित्र वर्षानुवर्षे नित्यनेमाने हजेरी लावायचे. त्या दोन दिवसांमध्ये त्या घराचे दरवाजे रात्रीसुद्धा बंद होत नसत. सरांनी अखंडपणे जपलेली अनंत नाती त्या निमित्ताने एकत्र जमायची. त्या प्रत्येकाचे आगतस्वागत सर रसरशीतपणे तर वाहिनी शांतशीतलपणे करायच्या. सरांचा बंगला आहे जुहूच्या परिसरामध्ये. पण ‘जुहू’ म्हटल्यावर एखाद्या बंगल्याची जी प्रतिमा उभी राहील त्यात अजिबात न बसणारा. अगदी आवश्यक फर्नीचर, भरपूर मोकळी जागा ! एक प्रशस्त देवघर आणि प्रचंड लायब्ररी ! अण्णांचे आणि आबांचे अस्तित्व हेच त्या जागेचे वैभव.

मी पाठी वळून पहातो तेव्हा लक्षात येते की आता पस्तीस वर्षे होतील सरांची आणि माझी ओळख होऊन…एवढ्या वर्षांमध्ये माझ्या आयुष्यातल्या प्रत्येक कडूगोड वळणावर ते माझ्यासोबत राहिले आहेत. पुन्हा फक्त माझ्यासोबत नाही तर अशा शेकडो, हाजारो जणांसोबत, जणींसोबत. आणि हे करताना स्वतःचा क्रूसही स्वतःच सहजपणे वहाताहेत. अनेक वर्षांपूर्वी मी एका मुलीच्या प्रेमात पडलो तेव्हा त्या बातमीचे त्यांनी उत्साहाने स्वागत केले होते. पुढे माझे लग्न आणि संसार, ह्या टप्प्यांवर त्यांची आपुलकी होतीच. माझ्या संसाराचा पहिला डाव जेव्हा फिसकटण्याच्या उंबरठ्यावर होता त्या एका निर्णायक क्षणीही सर माझ्याबरोबर होते. पती-पत्नीचे नाते भावनिक दृष्टीने उध्वस्त होण्याची एक जीवघेणी प्रक्रिया असते. आणि अशा नात्यामधून व्यवहाराच्या आणि कायद्याच्या पातळीवर बाहेर पडणे हाही तापदायक अनुभव असतो. १९९३ च्या बॉम्बस्फोटानंतरच्या काळामध्ये मी त्या टप्प्यावर होतो. नात्याची कायदेशीर सोडवणूक करण्याआधी आर्थिक गोष्टींवर एकवाक्यता व्हायला लागते. भावना संपल्यावर अर्थशून्य वाटणे आणि त्या पार्श्वभूमीवर फक्त ‘अर्थ’पूर्ण वाटाघाटी असे त्या बैठकीचे स्वरूप असते. तर त्या मिटींगमध्ये दोन्ही बाजूंना मान्य असा लवाद म्हणून सर बसले होते. सरांचे जसे माझ्यावर अकृत्रिम प्रेम तास त्या मुलीच्या कुटुंबाबरोबरही अनेक वर्षांचा गाढ स्नेह. अशा परिस्थितीमध्ये भावनांचे कढ बाजूला ठेवून वस्तुनिष्ठ चर्चा घडवून आणणे खूप कठीण असते. माझ्या बाजूने अर्थातच मी स्वतः आणि माझ्या मोठ्या बहिणीचे यजमान असे दोघे होतो… त्या दोन तासांमध्ये मी सरांचे वेगळेच रुप पाहिले. केवळ त्यांच्या असण्या – बोलण्यामुळे दोन्ही बाजूंमधली कटुता मर्यादेमध्ये राहिली.मी तर त्यावेळी प्रचंड ताणामध्ये होतो. ती बैठक ‘यशस्वी’ झाल्यावर परत येताना मझे मेहुणे मला म्हणाले,”तुझ्या सरांनी ही सिच्युएशन फारच चांगली हाताळली.”

पुढे माझ्या संसाराचे दुसरे सुखी पर्व सुरु झाले त्याचेही साक्षीदार सर आहेतच. मध्यंतरी त्यांनी त्यांच्या ‘प्रॉपर्टी’चे वाटप करायचे ठरवले. ‘प्रॉपर्टी’ म्हणजे पुस्तके. माझ्यासाठी म्हणून काही गठ्ठे बांधून ठेवलेले. ते नेण्यासाठी आम्ही सहकुटुंब सरांकडे गेलो. तेव्हा आमच्याबरोबर जसा कबीर होता तशी आम्हाला ‘देवाने मोठी करुन पाठवलेली’ आमची डॉक्टर मुलगी सुखदासुद्धा. मला सरांनी जसा अडचणींमध्ये आधार दिला त्याच अडचणींमधून ती जात असताना आम्ही तिच्यासोबत उभे राहिलो होतो.

“बाबा, आपली आधीची साधी ओळखदेखील नसताना तू माझ्या मागे का उभा राहिलास?…” ती मला मधूनच विचारायची. सरांशी तिची भेट घालून दिली आणि जिना उतरताना विचारलं, ” मिळाले तुला प्रश्नाचे उत्तर?…” तिने मान डोलावली. घेणारे हात घेताघेता कधी देणारे होऊन जातात…त्यांचे त्यांनाही काळात नाही.

म्हणूनच अलीकडे, आबा आपल्याबरोबर सतत असल्याचे फिलींग वाढायला लागले आहे.

मला माझ्या कामाचा कंटाळा का येत नसावा ?

मनोविकारशास्त्र ह्या शाखेमध्ये शिकाऊ डॉक्टर म्हणून प्रवेश केला त्याला आता छत्तीस वर्षे झाली. एम. डी. पास केल्यावर ‘कन्सल्टंट’ हे बिरुद लागले त्याला बत्तीस वर्षे झाली. खाजगी व्यवसाय सुरु केला १९८६ साली आणि बंद केला पाच वर्षांपूर्वी. ह्याचा अर्थ मी पेशंटस पहात नाही असे नाही. जे प्रायव्हेट क्लीनिक होते त्याचे काम सहकाऱ्याला सुपूर्द केले. मी फक्त आय. पी. एच. मानसिक आरोग्य संस्थेमध्ये आणि त्या संस्थेसाठीच काम करतो. सल्ल्यासाठी येणाऱ्या सर्वांना तिथेच भेटतो.

स्वतःच्याबाबतीतले माझे निरीक्षण असे की मला आजवर एखादा दिवसही माझ्या कामाचा जबरदस्त कंटाळा आल्याचे जाणवलेले नाही. मला स्वतःलाही ते ‘अॅबनॉर्मल’ वाटले म्हणून मी ठरवले की आपण स्वतःच्या कामाची एक पहाणी करूया..

अनेक गोष्टी एकाचवेळी करण्याच्या सवयीमुळे माझा कालक्रम तसा आखीव असतो. दर महिन्याच्या पहिल्या तारखेस पुढच्या संपूर्ण महिन्याचे कॅलेन्डर तयार असते. त्याच्या प्रती संबंधितांना म्हणजे पत्नी, सहकारी, ते ड्राइवरपर्यंत दिल्या जातात. त्यापुढच्या दोन महिन्यांच्या कार्यक्रमाचा आराखडा आजच ऐंशी टक्के तरी ठरलेला असतो. त्यापुढच्या दोन महिन्यांमधली जागा अर्ध्याहून जास्त भरलेली असते. ह्याचा उघडउघड तोटा असा की मला ‘ आयत्या वेळी इच्छा झाली म्हणून’ अचानकपणे माझा दिनक्रम बदलता येत नाही. म्हणजेच कार्यक्षमतेसाठीही काही निगेटिव्ह किंमत द्यायला लागते हे मी मनोमन मान्य केले आहे. कधी एखादा उत्तम सांस्कृतिक कार्यक्रम चुकतो, कधी मित्रांबरोबरची मैफल तर कधी एखादा कौटुंबिक सोहळा. त्याची रुखरुख राहते पण मी त्याबद्दल कुरकुर करत नाही. त्यामुळे कामाबद्दलची नकारात्मक भावना ताब्यात येते.

कंटाळा यायचा नसेल तर नकारात्मक भावनांचा निचरा पहिल्यांदा व्हायला हवा. मी ज्यावेळी सायकीअॅट्रीमध्ये पदव्युत्तर शिक्षण घेण्याचा पर्याय निवडला तो माझ्या आयुष्यातला ‘मी घेतलेला’ पहिला महत्वाचा निर्णय. अजूनही मी तो वारंवार मनात घोळवतो. माझे दैनंदिन काम म्हणजे ह्या निर्णयाची रोजची नवी उजळणी आहे. माझे काम मी निवडलेले असणे ह्यातील समाधान और आहे. असे ज्यांना मिळत नाही त्यांना कामातील ‘ममत्व’ निर्माण करण्यासाठी जाणीवपूर्वक प्रयत्न करावे लागतात. मला त्या ‘ममत्वा’चा रियाज करायचा असतो.

दिवसातील अनेक कामे करताना म्हणजे पेशंटस् तपासणे, गटउपचार घेणे, कार्यशाळा घेणे, भाषण देणे, प्रशिक्षण देणे… ह्यातील कोणतीही गोष्ट योजताना, तयारी करताना आणि प्रत्यक्षात आणताना मी माझा व्यावहारिक लाभ विचारातही आणत नाही हि सवय मी स्वतःला लावली आहे. करत असलेल्या कामाचे आवर्तन संपल्यावर पाहू काय व्यावहारिक लाभ होणार ते… त्यामुळे काम करण्यातला प्रत्येक क्षण जिवंत होतो.

व्यावहारिक लाभात येतात पैसे आणि प्रसिद्धी. मला मिळणाऱ्या पैशातील अर्ध्याहून अधिक भाग (कधीकधी पूर्ण भाग) हा माझ्या संस्थेला जातो. कारण माझ्यासाठी पैसा ही गोष्ट पुस्तके घेण्यासाठी, प्रवास करण्यासाठी आणि उत्तम खाण्यासाठी जरुरी आहे. विनोबा म्हणतात तसे आयुष्याची होडी पैशाच्या पाण्यावर चालवायची असते पण होडीमध्ये पाणी साठवायचे नसते.. तुम्ही म्हणाल पैसे हा तर समाधानाचा मार्ग. परंतु पाणी होडीत शिरले की सारे काम पैशाभोवती फिरते. त्यातला ताल हरवतो. असुरक्षितता येते. एकसुरीपणा येतो आणि मग कंटाळा येतो.

प्रसिध्दीचेही तसेच… माझी ‘व्यक्ती म्हणूनची’ प्रसिद्धी आणि माझ्या ‘ज्ञानशाखेतील विचारांची’ प्रसिद्धी हा विवेक मला ठेवायचा. उत्तम विचार इतरांपर्यंत पोहोचविण्याचे मी एक माध्यम आहे असे डोक्यात ठेवले की मन आपोआप ताजेतवाने होते. आपण जे जे काही करतो त्यातून मजा आली पाहिजे, गंमत आली पाहिजे आणि ह्या भावना मलाच माझ्या प्रोसेसमधून निर्माण करायच्या आहेत… होतं असं की एखादा विषय शिकवताना एखादे उदाहरण रिपीट होऊन येते. माझी मुलगी सुखदा म्हणते (ती सहकारी सुद्धा आहे),” बाबा तुला कंटाळा नाही येत तेच उदाहरण द्यायला…” त्यावर माझे म्हणणे असे असते की प्रत्येकवेळी मी नवीन,ऐकणारे नवीन, शब्दांमागची ऊर्जा नवीन ….अशावेळी त्या उदाहरणांमधल्या नव्या जागा सापडतात… कधी नवेच उदाहरण समोर येते… आपल्या अभ्यास-वाचन-विचारांद्वारे आपल्या मनाचे कोठार जितके भरू तितकी योग्य माहिती योग्यवेळी बाहेर पडते. स्मृतीसाठी सायास लागणे हे मनःपूर्वक अभ्यासाचे लक्षण नव्हे. मिलनोत्सुक सखीसारखी स्मृती तयार हवी जाणीवेच्या दरामध्ये … मग कंटाळा फिरकतही नाही आसपास. वीसवर्षांच्या गॅपनंतर समोर उभ्या राहिलेल्या पेशंटचे सारे संदर्भ अचानक आठवतात. कधीकाळी पाहिलेल्या सिनेमाची दृश्ये, वाचलेल्या कवितेच्या ओळी तोंडात येतात…स्वतःलाच कळत नाही हे कुठे साठून राहिले होते… गेल्या आठवड्यात दमणमध्ये एका प्रशिक्षण कार्यक्रमात साऱ्या भारतातून आलेले कर्मचारी होते. एका होता मध्यप्रदेशातील नेपानगरचा… त्याने नाव घेताक्षणीच मला तिथल्या कागद कारखान्याचा इतिहास, उभारणी त्यातील पंडित नेहरूंच्या संदर्भासहित कशी आठवली कुणास ठाऊक … त्या मुलाला फारच छान वाटले ! अर्थात मलाही.

अनुभवामध्ये आत्मीयता आली, वेगळे थ्रील निर्माण झाले की कंटाळा जातो. पण प्रत्येक कार्यक्षम माणसाने आराम, विरंगुळा आणि शुद्ध आळस ह्याकडेही पुरेसं लक्ष द्यायला हवं. भारतभर फिरताना प्रवासाचा आनंद घेणे हे फार महत्वाचे आहे माझ्यासाठी. लखनौच्या चौकामध्ये चाट खाणे आणि तिथल्या मार्केटमध्ये खास कापडाची खरेदी करणे हे हवेच. त्याशिवाय तिकडच्या प्रशिक्षणवर्गाचा शिणवटा कसा जाणार. सिक्कीममध्ये कारखान्याच्या मॅनॅजर्सचे ट्रेनींग घेतल्यावर गंगटोकच्या गांधी रस्त्यावर फिरून खास सिक्कीमी जेवण जेवायला हवे. होशियारपूरच्या प्लांटला जाताना पंजाबी ढाब्यावर पनीर आणि लस्सी नाही खाल्ली तर खेप फुकट आणि आंध्रमधल्या काकीनाडा शहरातून परत येताना वायझॅग शहराचे विहंगम दृश्य पहायला तिथल्या पहाडांच्या शिखरावर जायलाच हवं.

हा झाला सफरी दरम्यानचा विरंगुळा. प्रवासामध्ये पुस्तकांचा साथ जवळ ठेवायचा. रात्रीच्यावेळी लॅपटॉपवर उत्तम चित्रपट पहायचे. त्याचबरोबर भरगच्च कामाच्या दिवसांनंतर एक दिवस घरी आणि कुटुंबाबरोबर असा आखायचा की घड्याळाची पाबंदी झुगारायची. अकरा वाजेपर्यंत अंथरुणात लोळायचं. स्वयंपाकघरात लुडबुड करून एखादा पदार्थ तयार करायचा. जसा प्रवास एन्जॉय करायचा तसाच हा दिवस  पण करायचा. आमचे चारजणांचे कुटुंब आहे. आम्ही नियमतपणे बाहेर फिरायला, खायला जातो. आमचे पार्टी-बिर्टीला जाणे फारसे होत नाही. पण जवळच्या मित्रांचा सहवास आणि गप्पा ह्याला प्राधान्य असते.

दिनांक १ जानेवारी २०१७ ते ३१ मार्च २०१७ ह्या कालावधीतील माझ्या कामाची मी तपशीलवार छाननी करायची ठरवली. इतक्या वर्षामध्ये हा विचार कधी आला नव्हता. ‘आला दिवस की गेला दिवस’ असाच माझा शिरस्ता राहिला आहे. माझ्याकडे प्रत्येक दिवसाच्या प्रत्येक तासाचा Data लिहिलेला असतो. एक Disclaimer द्यायला हवे की मला आत्मप्रौढीचा संदेश अजिबात द्यायचा नाही. कामामधील विविधता कंटाळ्याला कशी काबूत ठेवते हे दाखवायचे आहे. आपल्याला व्यवसायामध्ये लपलेल्या अनेक शक्यता आपण पडताळून पहिल्या तर आपण निरंतन शिकत राहतो. शिकण्याची प्रक्रिया रसपूर्ण असेल तर शीणवटा कमी येतो.

ह्या कालावधीमध्ये एकूण दिवस होते ८९. त्यातील ३७ दिवस होते आय. पी. एच.मध्ये. दिवसाला किमान आठ तास काम करून ओपीडीमध्ये सल्लामार्गदर्शन करायचे. दिवसाला सरासरी ३५ अपॉइंटमेंटस या नात्याने एकूण सत्रे झाली किमान १२९५. एकूण ३२ अन्य कार्यक्रम झाले आणि त्यासाठी दिले ४३ दिवस. म्हणजे कामाचे दिवस झाले ८०. सुट्टीचे दिवस झाले नऊ. म्हणजे साधारण दहा दिवसांनंतर एक सुट्टी.

दिल्लीपासून चेन्नईपर्यंत दक्षिणोत्तर आणि लखनौपासून जामनगर आणि दमणपर्यंत असा महाराष्ट्राबाहेरचा प्रवास झाला. कोकणामध्ये पेण, नागोठणे, दापोली, वसई ही शहरे, मराठवाड्यातील लातूर, औरंगाबाद तसेच पुणे, नाशिक, वाई, सांगली अशी उर्वरित शहरे पकडली तर मुंबई धरून अकरा शहरांचा प्रवास होतो. औद्योगिकक्षेत्रातील  सहा कंपन्यांसाठी एकूण १८ दिवसाचे प्रशिक्षण कार्यक्रम झाले . लोकांसाठीची एकूण व्याख्याने झाली दहा. शाळांसाठीचे कार्यक्रम तीन. व्यसनमुक्तीचे तीन. साहित्यक्षेत्राशी निगडित कार्यक्रम तीन. डॉक्टरांसाठी आणि विद्यार्थ्यांसाठी चार कार्यक्रम. आय.पी.एच. संस्थेमध्ये दिवसभर प्रशिक्षणवर्ग घेण्याचे एकूण पाच दिवस.

आता संख्यात्मक भाग बाजूला ठेऊ. कार्यक्रमांमधली लज्जतदार विविधता पाहूया.

एक जानेवारीचे नवीन वर्ष सुरु झाले तेच कल्याणच्या वेध संमेलनाच्या मुहूर्तावर  ( त्या कार्यक्रमाचा ब्लॉग: ‘मी ते आम्ही’ : एक अखंड आवर्तन – संस्कृतीचे!) त्यानंतर ८ जानेवारी औरंगाबाद, १४ जानेवारी पेण, आणि २२ जानेवारी लातूर इथे शेकडो विद्यार्थी – पालकांसमोर त्या त्या शहरातले वेध संपन्न झाले. (अधिक माहितीसाठी पहावे www.vedhiph.com किंवा FB-VEDH पान). आजवर एकूण सत्तर वेधच्या माध्यमातून मी सुमारे साडेसहाशे मुलाखती घेतल्या आहेत. फेब्रुवारीच्या १८ आणि १९ तारखेला महाराष्ट्रातील एकूण अकरा शहरातील कार्यकर्त्यांचे दोन दिवसांचे संमेलन नाशिकला आयोजित केले होते. दोन्ही दिवसाला सरासरी सात तासांची विचारमंथन सत्रे होती. एका संध्याकाळी माझ्याबरोबरच्या मुक्त गप्पांची मैफलही झाली.

जानेवारी महिन्याच्या १५ तारखेला पुण्याच्या बालगंधर्व नाट्यगृहामध्ये, ‘पुढे जाण्यासाठी मागे वळून पाहताना’ या सूत्रावर डॉ.अभय बंग, डॉ. अनिल अवचट आणि मी अश्या तिघांबरोबर विवेक सावंत ह्यांनी दीर्घ संवाद साधला (पहा यू-ट्यूब link – पुढे जाण्यासाठी मागे वळून पाहताना.) ह्या कार्यक्रमावर आधारित पुस्तकही साधना प्रकाशनाने प्रसिध्द केले आहे. १२ मार्चला पुणे वेधतर्फे ‘संपूर्ण शारदा’ ह्या कार्यक्रमामध्ये मी सुमारे अडीच तासाच्या ऐसपैस गप्पा केल्या प्रतिभा रानडे, वीणा गवाणकर आणि उमा कुलकर्णी ह्या तीन जेष्ठ मराठी लेखिकांसोबत. त्यानिमित्ताने ह्या लेखिकांबद्दलचे लिहून आलेले बरेच काही वाचले. काही पुस्तके पुन्हा वाचली. (ह्या कार्यक्रमाचा वृत्तान्त पहा ..

Part 1 –

• Sampurn Sharada Part 1_1 (“संपूर्ण शारदा”)
• Sampurn Sharada Part 1 2 (Part 1_2)
• Sampurn Sharada Part 1 3 (Part 1_3)
• Sampurn Sharada Part 1 4 (Part 1_4)

Part 2 –

• Sampurn sharada Part 2 1 (Part 2_1)
• Sampurn sharada part 2 2 (Part 2_2)
• Sampurn sharada Part 2 3 (Part 2_3)

२७ जानेवारीला वसंत लिमये ह्या मित्राच्या ‘विश्र्वस्त’ ह्या कादंबरीबद्दल प्रकाशन समारंभात मी बोललो. (वृत्तांत यूट्यूब उपलब्ध) आणि ११ फेब्रुवारीला डॉ. संज्योत देशपांडे ह्या मैत्रिणीच्या पुस्तक प्रकाशनामध्ये ‘वियोगातून सावरताना’ ह्या परिसंवादात भाग घेतला.

दिनांक १२ फेब्रुवारीच्या सकाळी मी मुक्तांगण व्यसनमुक्ती केंद्राच्या ‘संघर्ष-सन्मान पुरस्कार’ सोहळ्याचे संयोजन केले. ह्या संयोजनाची माझे विसावे वर्ष अध्यक्ष होत्या डॉ. राणी बंग सामाजिक कार्यकर्त्या सुनीती सु.र. आणि अॅसीडपीडित मुलींसाठी काम करणारी लक्ष्मी सा ह्या दोघींबरोबर मी गप्पा मारल्या. ११ फेब्रुवारीला मुक्तांगणमध्ये ‘सहचरी’ मेळाव्यामध्ये मी सोनाली कुलकर्णीबरोबर संवाद साधला. आणि त्यानंतर दीड तास व्यसनाधीन मित्राच्या सुमारे सव्वाशे पत्नी-आयांबरोबर शंकासमाधान करत गप्पा मारल्या. सात जानेवारीला संध्याकाळी औरंगाबादला मी मुक्तांगण मित्रांचा पाठपुरवठा मेळावा घेतला.

औरंगाबादच्या गायकवाड ग्लोबल स्कूलच्या पालकांसाठी संत तुकाराम नाट्यगृहामध्ये ‘ह्या मुलांशी वागावे तरी कसं’ ह्या विषयावर संवाद झाला. २३ जानेवारीला लातूरच्या ज्ञानप्रकाश शाळेत विद्यार्थ्यांबरोबर दीड तासाचे प्रश्नोत्तर आणि गाणी शिकवण्याचे सत्र झाले. त्या सत्राचे छायाचित्र सोबत आहे. वयम् मासिकाच्या एप्रिल महिन्याच्या अंकांमध्ये वृत्तांतही आहे. आणि मार्चच्या अखेरीस कोकणातल्या दापोलीजवळच्या चिलखलगावी राजा दांडेकर आणि रेणू दांडेकर ह्यांच्या शाळेत शिक्षकांसाठी दोन दिवसांची कार्यशाळा झाली.

आय.पी.एच. संस्थेमध्ये माझे शिकवण्याचे कामही सुरु असते. ४ आणि ५ फेब्रुवारी तसेच ४-५ मार्च असे चार दिवस रोजचे सात तास, विवेकनिष्ठ मानसोपचार पद्धतीचा वर्ग घेतला चाळीस व्यावसायिकांसाठी. माझी मुलगी डॉ. सुखदा ह्याच पद्धतीच्या प्रशिक्षणाचे काम करते. तिच्या दहा इंटर्न विद्यार्थ्यांसाठी मी ‘REBT & Spirituality’ तसेच ‘History of treatment in Mental Health’ अशी दोन दीर्घ सत्रे घेतली. आय.पी.एच. संस्थेमध्ये चालणाऱ्या कौन्सिलिंग स्किल्स कार्यशाळेत मी ‘पालकांसाठीचे समुपदेशन’ ह्या विषयावर सत्र घेतले.

आय.पी.एच. संस्थेमध्ये मैत्र ही दूरध्वनी सेवा चालवणाऱ्या कार्यकर्त्यांचे शिबीर घेतले, तरुण जिमनॅस्टस् बरोबरचे क्रीडामानसशास्त्र प्रशिक्षण घेतले आणि मुक्तांगणच्या कार्यकर्त्यांबरोबरही चर्चासत्र घेतले.

या तीन महिन्यांमध्ये विविधस्तरावरील डॉक्टरांचे प्रशिक्षण घेण्याचाही योग आला. दिल्लीमधल्या इंद्रप्रस्थ अपोलो आणि मेदान्त ह्या मोठ्या रुग्णालयातील ICU Teams साठी मी आणि सुखदाने एकेक दिवसाची दोन सत्रे घेतली ‘रुग्णाच्या कुटुंबीयांशी सुसंवाद’ या विषयावर. मुंबईच्या पश्र्चिम उपनगरातील जनरल प्रॅक्टिशनर्ससाठी मी व्यसनमुक्ती उपचारांवर सत्र घेतले. तर जी.एस.मेडिकल म्हणजे माझ्या कॉलेजमध्ये प्रथम वर्ष एम.बी.बी.एस.च्या मुलांबरोबर संवाद साधला ‘CCD’ ह्या विषयावर… College Campus Discoveries.

सात फेब्रुवारीचा संपूर्ण दिवस जवळजवळ नऊ तास मी होतो डिझाइन क्षेत्रातील ‘सेलिका’ नावाच्या कंपनीच्या नेतृत्व करणाऱ्या संघासोबत. प्रभावी नेतृत्वसंबंधातील चर्चा करत होतो. जानेवारी महिन्यात नागोठण्यामध्ये तरुण अभियंत्यांना Behavioral Safety वर प्रशिक्षण देत होतो. मार्च महिन्यात जामनगरमध्ये ह्याच विषयावर कार्यशाळा तर घेतलीच पण रिलायन्स कर्मचाऱ्यांच्या जवळजवळ चारशे पत्नींसाठी महिला दिनाचा कार्यक्रमही केला भावनिक साक्षरतेवर. इंडोकोमधल्या उभरत्या नेतृत्वासाठीच्या GEMच्या ह्या प्रशिक्षण कार्यक्रमाचे सूत्र होते ‘Values in 21st Century’  तर सीमेन्समधल्या पुण्याच्या तरुणांसाठी दोन दिवसांच्या कार्यक्रमाचे सूत्र होते ‘Me to We’ ह्याच सूत्राभोवतीच्या एकूण तीन बॅचेस घेतल्या अल्केम कंपनीच्या दमण प्लॅन्टमधल्या फार्मसी क्षेत्रातील तरुण अधिकाऱ्यांसाठी. उत्तरप्रदेशात ऐन निवडणुकीच्या काळात होतो बाराबंकीला.तिथल्या रिलायन्स प्लॅन्टमध्ये दोन दिवसांचे विविध कार्यक्रम घेत… पण त्यातही लखनौच्या भातखंडे संगीत विद्यापीठात एक संध्याकाळ घालवली. श्रुतीताई सडोलीकरांबरोबरच्या चवदार गप्पा आणि भोजनासमवेत. असे अठरा दिवस होते रिलायन्स, सीमेन्स, इंडोको, सॅनोफी, सेलीका आणि अल्केम ह्या कंपन्यांसाठी दिलेले.

विनोबांच्या जीवनविचारांवर आधारीत एक दीर्घ सादरीकरण मी करतो. वीस जानेवारीला त्याचा प्रयोग झाला वाईमध्ये तर तेवीस जानेवारीला लातूरमध्ये. (त्या संदर्भात सविस्तर लवकरच) सहा फेब्रुवारीला मुलुंडच्या वझे-केळकर महाविद्यालयात स्मृतिव्याख्यान होते ‘Magic of Empathy’ ह्या विषयावर. नाशिकच्या वाघ मेमोरियल व्याख्यानात बोललो ‘मन वढाय वढाय’ ह्या विषयावर तर विरारजवळच्या नंदारवाल इथे फादर डिब्रीटो आणि सातशे रसिकांसमोर उलघडले ‘शरीर मनाचे नाते’. सांगलीमध्ये तुडुंब भरलेल्या भावे नाट्यगृहामध्ये डॉ. कुलकर्णी स्मृती व्याख्यान झाले ‘रहस्य माणुसकीचे भविष्य माणुसकीचे’ ह्याविषयावर; तर दापोलीला झाल्या ‘बहुरंगी गप्पा’. औरंगाबादला पालकत्वावर बोललो तर पुण्याला MKCLच्या कार्यालयात झालेल्या शिबिरामध्ये ‘अॅप्टीट्युड टेस्टींग’ या विषयावर.

हा आढावा घेताना अनेक गोष्टी लक्षात आल्या. संवादाची शैली, विषयांची विविधता, प्रेक्षकांची विविधता ह्यातले वेगळेपण जितके जास्त तितका कंटाळा कमी. संवादाची स्थळे आणि वातावरण ह्यातली विविधताही महत्वाची. म्हणजे कशातही रुटीनपणा नाही. प्रत्येक नवा विषय, नवा संवाद मला अधिक अंतर्मुख करतो… नवीन विचार शोधण्याची प्रेरणा देतो. विचार नेहमीचा असला तरी मांडणी वेगळी करण्यासाठी प्रवृत्त करतो.

कंटाळा टाळायचा तर प्रत्येक क्षण ‘Here & Now’ ह्या न्यायाने अनुभवायला हवा. म्हणजेच त्या क्षणाबरोबरची तन्मयता, एकाग्रता जितकी जास्त तितका कंटाळा कमी. मग ते ओपीडीतले कन्सल्टे शन असो की जाहीर भाषण. असे असले तर आपली उत्कटता समोरच्या व्यक्तीपर्यंत पोहोचत असावी. रांगेने सहा भाषणांमध्ये असा अनुभव आला की माझा शेवटचा शब्द वातावरणात विरल्यावर निमिषार्धाची शांतता होती. आणि टाळ्या वाजवताना समोरचा समुदाय उभा राहिला आणि प्रतिसाद देऊ लागला.. त्यातील उस्फुर्तता ‘ह्या हृदयीचे ते हृदयी घातले’ अशा जातकुळीची असली पाहिजे.

प्रत्येक ज्ञानशाखेच्या पोटामध्ये अनंत शक्यता दडलेल्या असतात. त्या त्या शाखेतील व्यावसायिकाने रूढीने बनवलेल्या चौकटीपासून स्वतःची मुक्तता करून घेणे खूप महत्वाचे आहे. मानसिक आरोग्याच्या क्षेत्रातील रंगछटा शोधताना माझा प्रवास तर रंगतदार झाला आहेच पण कंटाळाही दूर पळाला आहे…….

विनोबांची साथसंगत…..

(ह्या लेखाची पार्श्वभूमी कळण्यासाठी ‘विनोबांचे दर्शन’ हा लेख वाचावा. त्याची  link आहे.  https://manogati.wordpress.com/2016/09/20/दर्शन-विनोबांचे )

म्हणता म्हणता विनोबांचा संवादाच्या तिसऱ्या सादरीकरणाची वेळ आली. एम. के. सी. एल. ने आयोजित केलेला हा कार्यक्रम झाला पुण्याच्या टिळक स्मारक सभागृहामध्ये.  सर्व वयोगटातील मंडळींनी नाट्यगृह भरुन ओसंडत होते. अध्यक्षस्थानी होते डॉ. राम ताकवले आणि मुंबई विद्यापीठाचे कुलगुरू डॉ. संजय देशमुख. समाजाच्या प्रत्येक क्षेत्रातील जाणते श्रोते उपस्थित होते. विनोबांबद्दल बोलताना नेहमीसारखीच तंद्री लागली. तीन तासाचा कार्यक्रम संपन्न झाला. बाबाने (अनिल अवचटांनी) फेसबुकवर पोस्ट टाकली. त्यात तो लिहितो, “काल आनंद नाडकर्णीचे विनोबा या विषयावर व्याख्यान झाले. केवळ अप्रतिम. त्याचा थक्क करणारा अभ्यास, त्याने केलेली त्या विषयाची आधुनिक मानस शास्त्राशी जोडणी, त्याने छोट्या गोष्टींची अधून मधून केलेली पोषक पखरण… वा वा, तृप्त झालो, पण तृप्ती नंतर तुस्त न होता तल्लख झालो ! मागच्या पिढीतील अनेक उत्तम वक्त्यांनी भाषणे ऐकलेली. पण या भाषणाची जातकुळीच वेगळी. – बाबा “

अॅड. असीम सरोदेच्या बाबांचे यवतमाळहून पत्र आले. बाबासाहेब सरोदे लिहितात, ” आपले सर्वांगसुंदर, अभ्यासपूर्ण ऐकण्याचा योग घडून आला. आनंद अनुभवला. वयाच्या ९व्या वर्षी चौथ्या वर्गात असताना विनोबांचे प्रथम दर्शन घडले. आमच्या वडिलांनी १९५४ साली विनोबांच्या भूदान यज्ञामध्ये ६० एकर जमीन दिली. दहा आदिवासी परिवार (आजही) उत्तम प्रकारे उदरनिर्वाह करत आहेत. “

विनोबांचे अभ्यासक डॉ. मिलींद बोकील हजर होते त्यांनी कळवले, “कालचा ‘विनोबा संकीर्तनाचा’ कार्यक्रम बहारदार झाला. प्राचीन परंपरेला तुमचे आधुनिक योगदान”

प्रा.सुरेन्द्र ग्रामोपाध्ये लिहितात, “विनोबांना अपेक्षित असं कर्म, विचार, भाव यांचं आचरण तुमच्याकडून घडत असल्याने माझ्यासारख्या ‘जड’ माणसाला विनोबा ‘भेटले’. “

पुणे वेधचे संयोजक दीपक पळशीकर सरांची प्रतिक्रिया, “विनोबाजींनी भेटल्याचा प्रत्यय आला. मी दहा वर्षाचा होतो. विनोबा आमच्या घरी आले होते. आम्ही बडोद्याला होतो. माझे वडील आणि विनोबाजी धुळ्याच्या जेलमध्ये एकत्र होते.”

अनुरूप विवाह संस्थेच्या गौरी कानिटकरने लिहिले, “सर कालचा विनोबांवरचा कार्यक्रम अप्रतिम झाला. सत्य, ब्रह्मचर्य, तन्मयता हे सगळं भावलं आणि माझ्यात बदल घडवून आणण्याची इच्छा निर्माण झाली.”

असे खूप एसएमएस, मेल्स आले. रेणुताई गावस्करांना एसएमएस असा होता, “डॉक्टर, आपल्या कालच्या भाषणाच्या संदर्भात पुण्यात हलचल माजली आहे.” अनेक तरुण श्रोत्यांनी फेसबुकवर प्रतिक्रिया दिल्या. मी ह्या सादरीकरणाचे पुस्तक करावे अशा सूचना आल्या.

त्या दिवशी कार्यक्रमाला हजर होते वाईचे फडणीस सर. त्यांनी माझ्याशी संपर्क साधला. २१ जानेवारी २०१७ ला विनोबांची वाईमध्ये येऊन १०० वर्षे पूर्ण होणार. त्याच्या पूर्वसंध्येला वाईमध्ये हे सादरीकरण करायचे. मी अर्थात होकार दिला. वाईचा कालखंड विनोबांच्या घडणीतला अत्यंत महत्वाचा.

वाईच्या कार्यक्रमाला पवनार आश्रमाच्या कालिंदीताई, विनोबांचे चरित्रकार विजय दिवाण, भूदान अभ्यासक पराग चोळकर अशी महनीय माणसे उपस्थित होती. माझी जेष्ठ मैत्रीण चित्रपट दिग्दर्शक सुमित्रा भावे खास पुण्याहून वाईला आली होती. पुन्हा सभागृह भरगच्च. आजची समाधी काही वेगळीच. वाईच्या संदर्भात जरा जास्त तपशीलात बोललो. डॉ. दत्तप्रसाद दाभोळकर साताऱ्याहून आले होते ऐकायला. माझी पाठ थोपटत म्हणाले, “तू महाराष्ट्रातला आजघडीचा सर्वोत्तम प्रवचनकार आहेस.” (गंमत म्हणजे नेमकी अशीच शाबासकी मला वसईच्या फादर फ्रॅन्सीस डिब्रीटोंनी दिली. असो.) कालिंदीताई गहिवरून म्हणाल्या, ” माझा बाबा भेटला रे मला…”

सुमित्रा आणि मी तर रात्रीसुद्धा गप्पा मारत राहिलो. तिला बनवायचा आहे विनोबांवरचा चित्रपट. हे तिचे, माझे तसेच बाबाचे आणि अभयदादाचे (डॉ. अभय बंग ) समान स्वप्न आहे. पैसे देणाऱ्या निर्मात्याचा शोध  सुरु आहे. वाईहून परतलो आणि दोन दिवसातच पोहोचलो लातूरला. लातूरच्या आमच्या वेधच्या कार्यकर्त्यांनी, ‘ विनोबा स्वचे विसर्जन’ हा कार्यक्रम तिकिटे लावून ठेवला होता. आणि आठशे लोक तिकिटे घेऊन आले होते. पुन्हा एकदा तोच अनुभव… मराठी म्हणवणाऱ्यांना, भारतीय म्हणवणाऱ्यांना विनोबा किती कमी ठाऊक आहेत. आचार्य अत्र्यांनी लिहिलेला ‘विनोबा कि वानरोबा’ हा संयुक्त महाराष्ट्राच्या चळवळीतला लेख ठाऊक आहे काहींना पण त्यानंतर काही वर्षांनी अत्रे साश्रु डोळ्यांनी विनोबांना भेटल्याचे ठाऊक नाही. त्या क्षमेचा क्षणाच्या साक्षीदार होत्या कालिंदीताई. वसंत साठ्यांनी विनोबांनी लिहिलेले ‘अनुशासन पर्व’ हे शब्द देशभर प्रसिद्ध केले पण त्यानंतर विनोबांनी काढलेले ‘?’ असे प्रश्नचिन्ह मात्र स्वतःकडेच गोठवले… आणि विनोबा तर प्रथमपासूनच समजगैरसमजांच्या पलीकडे. त्यांना जे योग्य – अयोग्य वाटायचे ते मांडायला ते कचरले नाहीत. पितास्थानी असलेल्या गांधीजींच्या उत्तर आयुष्यातल्या ब्रम्हचर्यविषयक प्रयोगांबद्दलची नापसंती विनोबांनी स्पष्ट शब्दात नोंदवली आहे. विनोबांचा अभ्यास करताना त्यामागची संगती स्पष्ट होते. विनोबांच्या मते ब्रम्हचर्य हे ‘शरीरसुखाचा निग्रहपूर्वक त्याग’ एवढयापुरते सीमित नव्हतेच. याचा उहापोह माझ्या सादरीकरणामध्ये आहे.

विनोबा म्हणतात की माझ्याकडे स्वतःचे असे ज्ञान नाही. मी फक्त इतर सर्वांनी निर्माण केलेल्या ज्ञानधनाचा ‘फुटकळ विक्रेता’ आहे. ह्या न्यायाने माझी भूमिका फेरीवाला किंवा रस्त्याच्याकडेला बसलेल्या सर्वात फुटकळ विक्रेत्याबरोबरच करायला हवी. विनोबांचे विविध विषयांवरचे विचार मांडताना मी त्यात तल्लीन होतो आणि प्रत्येक सादरीकरण वेगळे होते हे मात्र खरं.

पहिल्या कार्यक्रमाला वर्ष व्हायच्या आतच पाच शहरांमध्ये पाच भरगच्च कार्यक्रम झाले. त्यानिमित्ताने वारंवार विनोबांच्या अधिकाधिक जवळ जायला मिळत आहे. त्यांचा आशीर्वाद घेऊन मी ‘कबीर कालातीत’ ह्या अभ्यासाला सुरुवात केली आहे. चोवीस जूनच्या संध्याकाळी पुण्यात होणाऱ्या ह्या कार्यक्रमातील निरूपणाचे शब्द माझ्याकडून येतील पण कबीराचा भाव स्वरातून उमटणार आहे महेश काळेच्या गळ्यातून… कबीर आणि विनोबा.. खरेतर एकाच माळेचे मणी.. एकेका मण्याला समजून घेतले तर माळेचा प्रवाह समजून घेताना आनंद वाढतो…समजलेले इतरांना सांगताना ते समाधान दशगुणित होते… स्वतःकडून जगाकडे. विनोबांच्या शब्दात, ‘जय जगत!’

• एम. के. सी. एल. आयोजित कार्यक्रमाची चित्रफीत पाहता येईल https://youtu.be/2BmxGSasMIE ह्या लिंकवर. रंगमंचावरून दाखवलेले पॉवरपॉइंट फार स्पष्टपणे दिसत नाही आणि ध्वनीची गुणवत्ताही फार दाणेदार नाही. त्यामुळे आस्वादात व्यत्यय येण्याची शक्यता आहे. त्याबद्दल क्षमा करावी. पण हा कार्यक्रम अंशतः तरी अनुभवता यावा ह्यासाठी हा दृश्य दस्तावेज उपयुक्त ठरावा.

 

My journey and learnings in the field of De-addiction – Final part

Let me share with you my learnings now.

1. Stay focused on here and now. Give your best. And the dream will unfold.

This is a valuable lesson. As a junior most resident in Psychiatry, I did not know that this work will get institutionalized into a ISO approved and President’s Gold Medal winning organization. But I tried to give my best by being genuine, innovative and hard working. Even today in my monthly visits to Muktangan my role is ‘Value addition’ by ‘generating ideas and alternatives’.

2. The dream if shared by many is more likely to come in reality.

Had the dream of working in this field been accepted and owned by Sunanda,  Anil, Mukta and all my colleagues in Muktangan it would not have persisted for three decades now. I should not have ‘exclusive rights’ over any dream. When multiple people contribute it gets evolved…….and gets evolved in a better design.

3. Its not only therapies but relationships help in the recovery of addicts.

There are hundreds and thousands of examples of this. As I am writing, one of my recovered patients, has won a prestigious prize in a technical area of film making. He mailed me the news and his photograph. It’s a story of an emotional turmoil for him and his family during his active days of addiction, and then the efforts for recovery. I have been with them in all those days also as a family friend, not only as a professional. I have actually never ever counted these relationships but each has been extremely special for me. The relationship spans across three or even four generations in a family. These bonds have been my forte in all these years of helping addicts.

4. Right help at the Right time gives stable recovery.

Definition of ‘Right time’ is the internal unconditional genuine wish of a person to get out of addiction. The person/s who is/are helping have hardly any control over it but by giving non-judgmental support they can be helpful. ‘Right Help’ is the factor within control for the helping person. But the ability to walk that extra mile with the patient and family is important. There are countless incidents when I have crossed all limits as a ‘professional’ and helped such persons and families with whatever I could.

Just today I met one of my ex-addict patients of gambling. He shared with me his ‘Right moment to change’ when almost thirty years back I had confronted him with his reality. Deep in financial debts and defiant as a determined hawk he challenged my plan of treatment, by as asking me, “If I don’t agree and follow what you are saying . . . what else you can tell me?”

“Go up the terrace of this building, jump from it and end this game . . .” I had told him with a cold look and flat tone. But by this time I had walked that extra yard with him and his family so he knew that my intention was to see him recover . . . And so is he for thirty years now!

5. Leaving the addictive substance is the first step towards recovery. Becoming a better human being is the essence of recovery.

I learnt this from many of my patients but most remarkably from a colleague and close guide of mine. His name is Stany Sequera. Uncle Stan who is no more resides in my conscience along with Sunanda and my father. He was an alcoholic. He lost his job in a company called Larsen and Toubro Ltd. He recovered with the help of AA. He started reemployment with the same company as a addiction counsellor and retired after mentoring numerous patients. From the deck of AA he was instrumental in guiding hundreds of recoveries. I met him first as a senior AA member and then as a senior colleague and guide in the formative years of IPH (Institute for Psychological Health). I plan to write about his impact on me separately some day but he was one person I saw who had changed himself immensely and had become not only more evolved but enlightened.

I have seen my colleagues in Muktangan, evolve like this. As I am writing this, the government of Maharashtra has conferred the Vyasanmukti Seva Puraskar of this year to Prasad Dhawale, our senior staff member at Muktangan. He is one of the chief architects of our follow-up programme across the state. His work is so exhaustive that for our follow-up meetings in South Maharashtra sometimes out active workers have to engage Theatres with huge sitting capacities. Very humble in demeanor but determined in his resolve to help; Tatya (we call him fondly) is a unique worker who was admitted in Muktangan many years back as a patient. Similarly Datta Shrikhande another colleague has become a ‘body builder’ in the age group of ‘Above Fifty’ and also a contestant amongst top fifty in TV show ‘Master chef.’

6. Recovery from addiction requires ‘Network’ of support.

Over the years, Muktangan has evolved its much acclaimed model of comprehensive treatment with extensive web-work of regular follow-up centres. It runs regular training programmes for our ex-patient turned activists across the state to empower them. There is a similar network of Sahachari group (wives of alcoholics) across the state and a special occupational rehabilitation unit for them at Muktangan. We have marriage counseling programme titled ‘Sahajeevan.’ For children of alcoholics we have support group called ‘Ankur’. We have regular events and get-togethers at all major cities. When Baba, Mukta or me visit a city a follow-up meeting is organized there for us. At all ‘slippary days’ such as 31^st December every year, hundreds of our recovering addicts come and stay at Muktangan for two to three days. We publish a trimonthly, magazine titled ‘Anandyatri’ that reaches homes of our patients. Now there are numerous Whatsapp groups of our patients and counselors. All of us are called with a Relationship . . . Anil is Baba, I am Anand kaka, Mukta is Tai, Prasad is Tatya, Prafulla Mohite our coordinator for woman-addicts programme is Phula atya. This is unique. In the days when interventions are becoming more impersonal (called professional) we have been able to integrate the therapeutic interventions with optimum transference.

7. From Black holes of human fallibility to the blessed light of human development.

My journey in the field of De-addiction had consolidated my belief in human goodness. From the ashes of dark destruction the life-force can resurge with such a sustained and consistent way . . . really amazing. Baba says, “Miracles is an everyday affair at Muktangan.” I have experienced this so many times. Not only my trust in human goodness stands firmly reiterated, this journey makes me humble. My contributions at most times, timely and significant, are a drop in the ocean of the gravity of this problem. Yet when you see, it makes some difference, you feel satisfied. The journey made me think deeply about association of different themes such as REBT, AA recovery program, Spirituality, Neurosciences and gave me many fundamental insights about human nature and recovery from addictions.

The area of de-addiction in mental health is supposed to be extremely tough for a therapist . . . Yes, by all means, it is . . . But the happiness and satisfaction it gives you is so unique that you start really believing what Sunanda used to say, “There is no hopeless case in addictions.”