पैसा किती मोठ्ठा? (लेखांक तिसरा) : ही निकामी आढयता का?

माझ्या माहितीमधले एक सद्गृहस्थ आहेत. ते जन्मले आणि वाढले मुंबईच्या पश्चिम उपनगरातील एका चाळीमध्ये. त्या काळातले मध्यमवर्गीय ब्राह्मण कुटुंब…. हे तपशील फक्त जीवनशैली दर्शवण्यासाठी . . . ह्यांचे शिक्षण झाले, नोकरी केली . . . जीवनशैली मूळचीच. काही बदल काळाप्रमाणे. मिळालेला प्रत्येक पैसा वाचवला आणि गुंतवला. निवृत्तीनंतर आज एकूण तीन उत्तम रहात्या जागा, अनेक शेयर्स आणि एफड्या (एफडी म्हणजे Fixed Deposits चे हे मराठी बहुवचन) . . . थोडक्यात परिस्थिती छान . . . जुन्या चाळीतली भाड्याची जागा वडलांनंतर ह्यांच्या नावावर . . . भाडे रुपये साठ दर महिन्याला. ह्यांनी ती खोली विकली . . . असेल पंचवीसतीस लाखाला. त्यांच्या कुटुंबात दोन बहिणी, एकुलत्या एक सख्ख्या चुलतभावाचा काहीसा अकाली मृत्यू झालेला . . . अशा परिस्थितीमध्ये ह्या गृहस्थांनी इतर तीन भावंडांना काही पैसे द्यावे . . . स्वखुशीने द्यावे अशी त्यांची अपेक्षा होती . . . पण प्रत्यक्षामध्ये त्यांना व्यवहार झालेलाही अपरोक्षच कळला . . .

आपण ह्या गृहस्थांना श्रीयुत एबीसी म्हणूयात. एबीसीना जेव्हा विचारण्यात आले की त्यांनी एकट्याकडेच ते पैसे का ठेवले तेव्हा एबीसीनी वेगवेगळ्या पद्धतीने ह्या पैशावर ‘माझीच मालकी कशी योग्य’ यावर स्वतःची बाजू मांडली. एबीसींच्या हातात आलेला हा पैसे स्वकर्तृत्वाचा नव्हता. त्यामुळे त्यांनी दाखला दिला व वडिलोपार्जित जागेचा . . . एकमेव वारस असल्याचा; वडिल गेल्यापासून भाड्याची पावती त्यांच्या नावावरच कशी वगैरे . . . वगैरे . . . आणि बंद जागेचा ‘मेंटेनन्स’ त्यांनीच इतकी वर्षे कसा केला हे सुध्दा सांगितले.

‘स्वकष्टार्जित’ मालमत्तेबद्दल ते म्हणाले, ‘निखालस माझीच’ . . . खरे म्हणजे त्यांची जीवनशैली काटकसरीची ठेवण्यात त्यांच्या आईवडलांचा किती मोठा वाटा. त्यांच्या स्वभावासकट त्यांना स्वीकारणाऱ्या पत्नीचा किती मोठा सहभाग . . . ते ज्या कंपनीत नोकरीला होते ती कंपनी भरभराटीला आणणाऱ्या कंपनीच्या मॅनेजमेंटचे कर्तृत्व मोठे की ह्या मध्यलयीतील मॅनेजरचे? . . . आणि एबीसीना ज्या सर्व शिक्षकांनी शिकवले त्यांचे श्रेय? . . . त्यांना योग्य मार्गदर्शन करणारे वरीष्ठ मिळाले त्यांचा वाटा? . . . .

म्हणजे जिथे हवे तिथे म्हणायचे ‘मी मिळवलेला पैसा’ आणि जिथे हवे तिथे द्यायचा ‘वारसाहक्क’!

मला खरं सांगा, आपल्यापैकी कोणीतरी असे म्हणू शकतो का की ‘फक्त माझ्या कर्तृत्वावर मी माझा पैसा मिळवला आहे.’ एबीसी जेव्हा घरात लहानाचे मोठे होत होते तेव्हा त्यांच्या शारीरिक नसेल पण भावनिक विकासामध्ये दोन्ही बहिणींचा वाटा होता. एकुलता एक भाऊ म्हणून त्या दोघींनी ह्यांच्यावर सतत मायेची पाखर घातली . . . म्हणजे माणूस जेव्हा कृतज्ञतेला पारखा होतो तेव्हाच म्हणू शकतो . . . मी . . . मी . . . मी कमावलंय आणि राखलाय पैसा . . . एबीसींच्या गुंतवणुकीला फळ मिळाले तर ते म्हणणार माझे मार्केटचे चाणाक्ष निरीक्षण. आणि पैसे बुडाले तर मार्केट किंवा दैवाच्या नावावर बिल फेडायचे.

पैसा कमावणे, राखणे, गुंतवणे ह्या वरवर पहाताना जरी वैयक्तिक मालकीच्या गोष्टी वाटल्या (आणि कधीकधी त्या कायद्याने व्यक्तीगत मालकीच्या असल्या) तरीही पैशाच्या संपूर्ण प्रक्रियेमध्ये फक्त एकच व्यक्ती आणि तिचे कर्तृत्व असते का? . . . माझ्याकडे खूप पैसे आहेत ह्याचा वाजवी अभिमान असावा पण आत्मकेंद्रित आढयता असावी का? . . .

‘कमावलेला पैसा फक्त माझा’ ही मानसिकताच, अविवेकी निर्णय घेऊन पैसे गमावण्यामागे आणि मिरवण्यामागेही नसते का? . . . “मी कमावतो आहे . . . मी ठरवणार कसा खर्च करणार” . . . ही भूमिका तर्क आणि वास्तव ह्या दोन्हीवर तपासून पहायला नको का?

आज समजा मी एका पेशंटचे काऊन्सेलिंग करून त्याला औषध दिले आणि त्याने ‘मला माझी’ फी दिली तरी . . . मी जे ज्ञान वापरले त्यात मानसशास्त्रज्ञ, संशोधक, माझे शिक्षक, ह्याआधीचे पेशंट्स ह्या साऱ्यांचा वाटा नव्हता का? . . . ह्या साखळीतला ‘त्याच्यासाठी’ शेवटचा म्हणून त्याने ‘मला’ पैसे दिले. हे ओळखले तर पैसे स्वीकारताना नम्रता येईल. आणि ती खर्च करतानाही वास्तवाचे बोट सुटणार नाही.

माझा एक ‘बिझी डॉक्टरमित्र आहे. दिवसाला दिडशे पेशंट्सची ‘ओपीडी काढतो.’ . . . दहा-बारा वर्षाच्या प्रॅक्टिसमध्ये तीन मजली अद्ययावत हॉस्पीटल बांधले आहे. . . ‘माझे’ हॉस्पीटल, ‘माझा बंगला असे मिरवत होता . . . हॉस्पिटलची सारी व्यवस्था त्याची पत्नी पहात होती.  . . घरातले सारे त्याची आई पहात होती. . . सलग चौदा तासाची ओपीडी पहाताना ह्याला दर दोन तासाला उत्तम खाणे मिळत होते . . . रात्री अकराला थकून आल्यावर मायेचे स्वागत होत होतं . . . . लौकीक अर्थाने त्याची आई आणि पत्नी शिकलेल्या नाहीत. ‘स्वतः’ पैसे कमावत नाहीत . . . पण त्यांच्या हातभाराची भावनाच ह्याच्या ‘मी’ मध्ये दडपलेली . . .

मुंबईकर चाकरमान्याला घरगुती जेवण मिळायचे तर मध्ये कशी आठ-दहा डबावाल्यांची साखळी असते तसे हे आहे . . . रोज जेवताना ‘अन्नदाता, अन्नभोक्ता’ यांचे सोबत ह्या ‘अन्नदूता’चा समावेशही प्रार्थनेत करायला नको का? . . . पैसाच कशाला कोणतीही वस्तु जेव्हा आपण विकत घेतो तेव्हा त्यामागे किती जणांचे हात असतात हे लक्षात घेणे महत्वाचे आहे.

आता तुम्हीही विचाराल ह्या भूमिकेचे महत्व काय? . . . कारण व्यक्तीने मिळवलेला पैसा, दाखवलेले कर्तृत्व, निर्माण केलेली वस्तु अथवा साधन ह्या प्रक्रियेमध्ये अनेकांचा असलेला सहभाग ‘परस्परावलंबन’ हे महत्वाचे जीवनमूल्य सांगतो म्हणून. ह्या मूल्याचा आदर केला तर माणूस ‘स्वतःच्या’ पैशाचा संयमाने उपभोग घेईल, कुटुंबाच्या भविष्यासाठी गुंतवणुक करेल पण समाजातील इतरांच्या भल्यासाठीसुद्धा हे धन वापरण्याचा विचार ‘स्वतःहून’ करेल. पैशाच्या गुंतवणुकीकडे पहातानाच दोन कप्पे करेल . . . एक स्वतः आणि कुटुंबासाठी तर दुसरा समाजासाठी.

ज्याच्याकडे बख्खळ पैसे आहेत त्यानेच समाजाचा विचार करायचा असे नाही. मला असा अनुभव आला आहे की ‘परस्परावलंबन’ राखणारी वृत्ती आणि उपलब्ध पैसा ह्यांचा संबंध असतोच असे नाही. आमच्या आयपीएच मानसिक आरोग्य संस्थेला एका कंपनीने भक्कम देणगी दिली. त्या कंपनीच्या प्रवर्तकांना मी आभाराचे पत्र लिहिले. त्यांनी जे उत्तर लिहिले त्यातली एक ओळ अशी, “तुम्ही जरी आमच्याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त केली असली तरी हा निधी निर्माण करणाऱ्या आमच्या सहाशे सहकाऱ्यांपर्यंत तुमच्या सदिच्छा पोहोचवणे हे आम्ही आमचे कर्तव्य समजतो.” ह्यालाच म्हणायचे ‘यज्ञवृत्ती.’

यज्ञार्थ आचरी कर्म, अर्जुना मुक्त संग तू. (गीताई अध्याय ३:९)

व्यक्तिगत स्वार्थ हेच ज्याचे प्रयोजन अशा कर्मापासून ‘यज्ञार्थ कर्म’ हा स्वतंत्र गट कल्पिला आहे. अशा कर्मामध्ये परस्परावलंबनाचा आदर असतो, एकहाती मालकीची मग्रुरी नसते, स्वतःबरोबर सर्व संबंधित इतरांच्या सौख्याची योजना असते आणि तरीही फुशारकी मारण्याची आणि मिरवण्याची वृत्ती नसते. ‘मुक्तसंग’ म्हणजे मालकी मिरवण्याचा आसक्तीपासून जो मुक्त झाला आहे तो.

व्यवहारामध्ये आपण अशी माणसे पहातो जी त्यांनी ‘स्वतः’ कमावलेल्या पैशाबद्दल, तो पैसा कुठे आणि कसा साठवला, गुंतवला आहे ह्याबद्दल जवळच्या कुटुंबीयांनाही संपूर्णपणे अंधारात ठेवतात. संकुचित ‘मी’ चे हे एक रूप . . . गेली पंचवीस वर्षे माझ्याकडे येणारे आणि आता पंचाहत्तरी पार केलेले माझे एक ज्येष्ठ पेशंट आहेत . . . ते मला प्रत्येक फॉलोअप व्हिजिटला त्यांच्या एकूण मालमत्तेच्या लेटेस्ट फिगर्स ऐकवतात. . . त्यांचे पैसे आणि त्यांनी त्यांच्या मुलांचे गुंतवलेले पैसे ह्याची किंमत आता अनेक कोटी रुपयांची आहे . . . मी एकदा हळुवारपणे त्यांना गरजू लोकांना करायच्या मदतीबद्दल विचारले. “इतक्या कष्टाने मिळवलेला पैसा मी कुटुंबाबाहेर कशाला देऊ . . . द्यायचा तर फक्त रक्ताच्या नात्याच्या माझ्या नातवा-पणतवंडांना देईन . . . ” ते म्हणाले.

मी म्हणालो, “तुम्ही अतिशय कष्टाने पैसे मिळवले हे मान्य आणि ते कसे वाटायचे हा तुमचा हक्क (आणि हट्ट) हेही मान्य पण परिश्रमपूर्वक मिळालेला पैसा असल्यामुळेच हा हक्क तुम्हाला मिळाला असे म्हणाल तर मग . . . ज्यांना पैसा आयता मिळेल त्यांनी तो कसाही उडवला तरी चालेल असाही अर्थ निघतो . . . समजा पुढच्या पिढीने तुमच्या ‘परिश्रमपूर्वक’ मिळवलेल्या पैशाचा आदर तुम्हाला हवा तसा नाही ठेवला तर . . . आणि तेव्हा तुम्ही कुठे असणार ह्या जगात?”

आता हे गृहस्थ विचारात पडले. जोवर आपण जिवंत आहोत तोवरच ‘मालकीचा हट्ट’ सुरु रहाणार हे त्यांना कळले. परिश्रमपूर्वक मिळवलेल्या पैशामुळे आपला मालकी अग्रहक्क अधिकच तेजाळतो असे अनेकांना वाटते ते किती वास्तववादी आहे ? . . . ‘परिश्रम करणे’ ही काही स्पेशल गोष्ट आहे का? . . . आणि परिश्रम किंवा कष्ट ह्याबरोबर smart work जास्त महत्वाचे नाही का? . . . ‘कष्टाने पै पै जोडून’ हे जर एखाद्या अंगमेहनत करणाऱ्याने म्हटले तर जास्त वास्तववादी ठरेल पण अनेकदा वर्षानुवर्षे गाड्या- एसी ऑफिसेस वापरणारे ‘निढळाचा घाम गाळण्याची’ उदाहरणे देतात तेव्हा गंमत वाटते.

कष्ट आणि परिश्रमामध्ये काही लोक आपल्या प्रचंड वैचारीक, बौध्दिक कष्टांचा उल्लेख करतात . . . त्यांनी हे सारे फक्त पैशासाठीच केले आहे की त्यांच्या ध्येयपूर्तीसाठी? . . . असे विचारले की काही जण बॅकफूटवर जातात. कोणतेही काम स्वतःच्या सर्व शक्ती पणाला लावून करणे हा खरे तर जीवनमूल्याचा भाग असायला नको का? पैसा आणि परिश्रम ह्यांचे सरळसोट समीकरण बनवणारे आपापल्या कामातील आनंदापासून स्वतःला पारखे तर करत नाहीत?

काही जण आढयतेसाठी, ‘सचोटी’ने कमावलेला पैसा असे सारखे ऐकवतात. सचोटीच्या मार्गाने पैसा मिळवण्याचा पर्याय त्यांनी स्वतः स्वीकारलेला असेल तर त्यात स्वतःला विशेष मानायची काही गरज आहे का? आपण जगापेक्षा जास्त नैतिक आहोत असे स्वतःलाच सांगितल्यामुळे आपला रथ काय भुईवरून दोन अंगुळे वर चालणार आहे?

कमावलेल्या पैशावर स्वतःचे ‘स्वत्व’ तोलणे ह्यातून आढयता निर्माण होते . . . ह्या गटातली मंडळी अनेकदा आढयतेचा एक आविष्कार म्हणून देणग्या देतात, दानधर्म करतात . . . प्रत्येक ठिकाणी आपले नाव होईल असेही पहातात. . . . ही काही खरी ‘यज्ञवृत्ती’ नसते.  . . पैसे देऊन प्रसिध्दी वसूल करण्यासाठी काही जण इतरांना आर्थिक मदत देतात.

ज्याच्याकडे पैसा जास्त त्याला प्रतिष्ठा जास्त . . . ह्या धारणेला सर्वसाधारण समाजाने अर्धवट आंधळेपणी स्वीकारले आहे. त्यामुळेच पैशाची श्रीमंती आणि सामाजिक प्रतिष्ठा ह्यामध्ये नातेसंबंध निर्माण झाला आहे. उत्तम ज्ञान, कौशल्य, गुण असणाऱ्यांनाही आपण प्रतिष्ठा देतो; नाही असे नाही . . . पैसे नसणाऱ्या संन्याशालाही देतो. पण तरीही ‘पैसा = प्रतिष्ठा’ ह्या समीकरणामुळे पैशाने श्रीमंत असणाऱ्यांना अहंकाराची एक संधी मिळते.

म्हणजेच, पैशाची ‘वैयक्तीक’ मालकी ही गोष्ट Exclusive, Permanent नाही हे लक्षात घेतले की मर्यादा कळेल. मर्यादा कळली तर नम्रतेकडे जाण्याची वाट सापडू शकेल.

आरती प्रभुंची एक कविता आहे,

ही निकामी आढयता का?

दाद द्या अन शुध्द व्हा.

मैफलीमध्ये बसलेल्या सर्व stiff upper neck श्रोते-प्रेक्षक ह्यांच्यासाठी ह्या ओळी आहेत. ‘मी मी’ पणा सोडा आणि अनुभव घ्या मोकळ्या मानाने . . .

मैफलीची साथ आम्हा दैवयोगे लाभली

न्या तुम्ही गाणे घराला, फुल किंवा पाकळी

गाणे अनुभवण्याऐवजी लोक महाग तिकिटाच्या पहिल्या रांगेत बसूनच मैफिलीचे सार्थक झाल्यासारखे वागतात. . . . असे लोक काय नेणार स्वरांची फुले आणि लयीच्या पाकळ्या!

दाद देणे हेही गाण्याहूनि आहे दुर्धर

गुंफणे गजरे दवांचे, आणि वायूचे घट

पैशाची आढयता आली की अनुभवाची तरलता गेली. कवी आपल्याला सांगतोय अरे माणसा मोकळा हो . . . . अंगावरच्या दागिन्यांवरून, सोन्याच्या चैनींवरुन, मणामणाच्या अंगठ्यांवरून स्वतःला नको तोलूमापूस . . . सूरांपुढे नम्र होऊन दाद दे . . . त्या अनुभवातली अमूर्त गोडी अनुभव . . . दवबिंदुचे गजरे आणि वायुंचे घोटीव घट . . . अमूर्तालाही क्षणभर दिठीमध्ये पकडता आले तरी चालेल . . . त्यामुळे पुढचा क्षण प्रसन्न होईल .. .  दंवबिंदुही नष्ट होणार . . . वाराही ओलांडून जाणार पण मनामध्ये तरीही गजऱ्याचा सुवास आणि घटाचा घाट . . . अजूनही सापडेल की तुला.

पैशाच्या श्रीमंतीच्या मग्रुरीमध्ये सारेच अनुभव पैशामध्ये मोजले जातात . . . हळूहळू माणसे, नाती . . . आणि अगदी स्वतःचे असणे देखील . . .

त्यातून बाहेर पडणे म्हणजे ‘शुध्द’ होणे.

त्यालाच गीताई म्हणते ‘मुक्त संग’!

 

Advertisements

पैसा किती मोठ्ठा? (लेखांक दुसरा) : माझ्या मनातला पैसा

मी लहान असताना माझ्या आईवडलांच्या कधीमधी होणाऱ्या ज्या कुरबुरी कानावर पडायच्या त्यात आईची एक तक्रार असायची की वडील त्यांच्या क्षमतेपेक्षा कमी पैसे मिळवतात . . . माझे वडील प्राध्यापक होते आणि त्यांच्या पगाराव्यतिरिक्तचे पैसे ते शिकवण्यातून कमावायचे नाहीत. म्हणजे अनेकांना वर्गाबाहेर शिकवायचे पण ‘शिकवण्या’ करायचे नाहीत. आपला संसार स्थिरपणे चालावा यासाठी माझ्या काटकसरी आईला त्यामुळे खर्चाचा तोल राखावा लागे. आई फणकाऱ्याने म्हणायची, “दोन आण्याची वेणी तर कधी आणली नाहीच  . . . पण मुलांची तरी हौस करायची.”

पण त्या दोघांनी आम्हा मुलांना ‘गरिबी’ हा Feel मात्र कधीच दिला नाही. जे अनुभवायचं ते सुंदरपणे, एकत्र, तृप्तीने . . . त्यामुळे मला माझे बालपण ‘संपन्न’च वाटत आले. छोट्या गावातून मुंबईत यायचो आम्ही सुटीसाठी तेव्हा माझे काही नातेवाईक आणि आम्ही ह्यांच्या रहाण्यातला फरक लक्षात यायचा . . . माझी आणि माझ्या भावंडांची प्रवृत्ती हट्टाकडे वळली नसावी त्याचे एक कारण आमच्या घरी प्रत्येक सण साजरा व्हायचा. राष्ट्रपुरुषांचे दिवस साजरे व्हायचे. टरबूज खाण्यापासून कोजागिरीचे दूध आटवण्यापर्यंत प्रत्येक कृतीचा सोहळा असायचा. पुस्तके नावाच्या वस्तुवर खर्च म्हणजे गुंतवणुक असे मानले जायचे.

साधेपणाला लय असते ती त्या जगण्याला होती. त्याचवेळी आपण दुसऱ्याला खूप किंमती काही नाही दिले तरी भावनेने भरलेले देऊ ही वृत्ती होती. माझे वडील आपल्या प्रत्येक बहिणीला राखी-भाऊबीजेला खास पत्र लिहायचे. घरातल्या सर्वांच्या वाढदिवसासाठी घरातच शुभेच्छा कार्डे बनायची आणि त्याचे कौतुक असायचं . . . निर्मितीचा आनंद आणि खरेदीचा आनंद ह्यांचे हे व्यस्त प्रमाण माझ्या आईबाबांना कसं गवसलं कुणाच ठाऊक . . . पण त्यामुळे पैसे असणे, कमी असणे, नसणे ह्या गोष्टींना फारसे महत्व दिलं गेले नाही.

मेडीकल कॉलेजला आल्यावर मात्र अचानकपणे पैशाचे महत्व नव्याने कळलं. कारण हॉस्टेल मधले रहाणे . . . घरून येणारे पैसे पुरेनात. कारण चांगली पुस्तके (फुटपाथवरून) विकत घेणे, चित्रपट-नाटक-संगीताच्या कार्यक्रमांना जाणे, तऱ्हेतऱ्हेचे खाणे पिणे आणि त्या वयाला साजेसे काही शौक . . . पण वडलांकडे ह्यासाठी पैसे मागायचे नाहीत हे गृहीत पक्के होते. सुदैवाने त्या काळात माझ्या लेखनाला सुरवात झाली. वृत्तपत्रे आणि नियतकालिकांसाठी नियमित लिखाण करून मी थोडेथोडे पैसे जोडायला लागलो. शिल्पी नावाच्या जाहिरात संस्थेसाठी योगायोगाने चक्क कॉपीरायटिंग करायला लागलो. कधी भाषांतरे तर कधी जिंगल्स लिहिणे . . . तिथेही पैसे मिळायचे. अशा प्रकारे माझे पूरक उत्पन्न सुरु झाले. त्यात मी खर्चाबरोबरच बचत करू लागलो. पुढे एम.डी. झाल्यावर खाजगी प्रॅक्टिस सुरु करताना जेवढा खर्च करावा लागला तो ह्या बचतीमधून केला. आणि व्यवसाय सुरु केल्यावर तर सुरवातीला तिथून मिळणाऱ्या पैशाचे हिशोब वडलांच्या हातातच सोपवले. पण चारच वर्षांमध्ये वडील वारले आणि कमावलेल्या पैशाची संपूर्ण जबाबदारी अंगावर पडली.

‘स्वतःच्या हिंमतीवर ब्लॉक घेण्याचा निर्णय’ . . . हा अध्याय लवकरच रचला गेला. ‘घेऊन बघ उडी . . . पुढे होते सगळे’ असे म्हणत एका आधुनिक कॉम्प्लेक्समध्ये (१९९१ साली) एक प्रशस्त फ्लॅट बुक केला. आता खरा हिशोबाचा तोल साधण्याचा ताण जाणवायला लागला होता. सारी कर्जे फेडण्यात सहासात वर्षे गेली…  व्यावसायिक रंगभूमीवर मी लिहिलेल्या नाटकाची मानधनेसुद्धा त्यात जायची.

पण ‘स्वतःचे घर’ नावाची भावना प्रबळ होती. ‘आपली कमाई’ असा सूर होता . . . पण घटना अशा घडल्या की १९९७च्या एप्रिल महिन्यात मी त्या ‘स्वतःच्या घराच्या’ बाहेर पडलेलो होतो. त्या घराची मालकी कायदेशीरपणे सोडून देऊन . . .

पैसा नावाच्या गोष्टीच्या ‘येणे-जाणे’ ह्या क्रियेचे टोकाचे अनुभव होते ते. बँकेतली बचत संपलेली, डोक्यावर छप्पर नाही . . . चाळिशीपासून काही वर्षे लांब . ..  जवळ तीन सुटकेसेस आणि लिहिण्यासाठी वापरायचे एक लाकडी डेस्क . . . ‘आर्थिक धूळधाण’ म्हणजे काय ते सांगणाऱ्या त्या क्षणाने मला शिकवले की पैसा ही तुझी पहिली प्रायोरिटी कधीच असणार नव्हती, नाही, पुढेही नाही. इतर कोणत्याही व्यक्तीच्या अनुभवांबरोबर तुलना न करता स्वतःचे पैसेविषयक सत्य स्वतःलाच स्वीकारायला लागते.

पुढे विनोबा वाचायला लागलो तेव्हा त्यांचा दृष्टांत मिळाला. जगण्याची होडी पैशाच्या पाण्यावरून चालवावी हे इष्ट पण म्हणून काही पाण्याला होडीत साठवायचे नाही. तसे केले तर होडी बुडेल.

असे काही जण पहातो ज्यांची स्वतःचीच स्पष्टता नसते की पैसा कशासाठी हवा?

माझ्या दृष्टीने चांगले आणि निरोगी आरोग्य जगण्यासाठी पैसा हवा. म्हणजे त्याला क:पदार्थ का लेखावे. चिमणीने काडी काडीने घर बनवावे तसे मी पुन्हा एकदा घर बसवले. त्याचे कर्ज फेडले. तेव्हाच ठरवले की आपल्या गरजेपुरते छोटे घर घ्यायचे. त्याच्या पलीकडे घर नावाच्या गोष्टीत जीव (आणि पैसा) नाही गुंतवायचा. प्रवास, पुस्तके, खाद्ययात्रा ह्यासाठी पैसे हवेत. जबाबदाऱ्या पार पाडण्याइतपत हवेत. बस्स.

‘किती हवेत पैसे?’ हा प्रश्नही सुटलाच आपोआप. मी सुमारे अठ्ठावीस वर्षे खाजगी वैद्यकीय व्यवसाय केला. सर्वसाधारणपणे माझ्या शहरात जी फी आकारली जायची त्याहून अर्धीच असायची . . . त्यात मी फार ग्रेट असा सोशल त्याग करत नव्हतो. मला किती पैसे हवेत ते स्पष्ट होते म्हणून.

पण पैसे उभे करण्याच्या माझ्या क्षमतेवर माझा विश्वास आहे. पस्तीस वर्षांमध्ये माझ्या कार्यासाठी, संस्थेसाठी मी भरपूर पैसे उभे केले . . . त्याचा हिशोबही न ठेवता . . . पण त्यातही त्याग होता असे मला वाटत नाही . . . मानसिक आरोग्य क्षेत्रातील माझा विचार पुढे न्यायचा तर लागणारे एक साधन म्हणजे पैसा.

ही स्पष्टता येत गेली तसे आश्चर्यकारकपद्धतीने आमच्या संस्थेच्या कामाला आर्थिक मदत देणाऱ्यांची संख्या वाढली. त्यांच्या मनात विश्वास निर्माण झाला की इथे पैसा योग्य कारणासाठी साधन म्हणून वापरला जाईल.

मी कार्यासाठी ‘Fund Raise’ करण्यात वाघ असतो पण मला स्वतःसाठी काही मागावे तर जीभ रेटत नाही. तिथेही खूप समजूतदार माणसे भेटली. दोन वेळा महागडी ऑपरेशन्स करायची वेळ आली तर सर्जन मित्रांनी एक पैशाची फी आकारली नाही.

म्हणजेच माझी भावनिक सुरक्षितता ही काही पैसे नावाच्या गोष्टीबरोबर फिक्स करून टाकायची गरज नाही. भौतिक सुखासाठी पैसा हवा. संस्थेचे कार्य वाढवण्यासाठी हवा. भावनिक सुख मिळेल ते इतर अनके गोष्टींमधून . . . अक्षरशः असंख्य गोष्टींमधून.

माझ्या गरजा काय, माझी सोया-सुविधा कोणती आणि माझी ‘चैन’ कोणती ह्या तीन व्याख्या जितक्या स्पष्ट तितकी पैशाप्रति असलेली बांधिलकी कमीजास्त! . . . म्हणजे मलाही कधी अगदी वेगळ्या, उच्च प्रतीच्या हॉटेलात जाऊन खास असा खाजगी भोजन समारंभ करायला आवडतो. पण ती माझी चैन . . . कधीकधी येणारा, शक्यतो आखलेला अनुभव!

सोय आणि सुविधा म्हणजे कामासाठी लागणारा वेळ वाचावा ह्यासाठी केलेला विमानप्रवास . . . लांबचा ट्रेन प्रवास असेल तर दोन किंवा तीन टायरने शीतल प्रवास करणे ही सुविधा. वयाची पंचेचाळिशी पार होईपर्यंत मी सदासर्वदा सार्वजनिक वाहन व्यवस्थेने प्रवास केला. चार चाकी वाहन आयुष्यात आले कारण कामाची गती आणि व्याप्ती वाढली म्हणून. तेही आजवर खाजगी मालकीचे नाही . . . कारण प्रत्येक शहरामध्ये माझ्याकडे अनेक गाड्या हक्काच्या आहेतच की . . .

माझ्या गरजांच्या व्याख्येमध्ये वाचन येते . . . पुस्तके विकत घेऊन वाचणे येते . . . वीस वर्षे सुती-खादी वापरत असल्याने माझा वस्त्र ह्या गरजेवरचा खर्च मर्यादित असतो. सुदैवाने माझ्या कुटुंबातले आम्ही सारे ‘समान व्याख्य्या’वाले आहोत . . . त्यामुळे मूळात पैसे कमवायचे किती, खर्च किती-कसे करायचे आणि बचत करून गुंतवायचे किती ह्यामध्ये बऱ्यापैकी एकमत असते.

पण तसे नसेल तर गडबड होण्याची शक्यता खूप जास्त . . . पती आणि पत्नी, आईवडील आणि मुले ह्यांच्या गरज-सुविधा-चैन ह्या व्याख्या जर वेगवेगळ्या असतील तर एका घरात अनेक ‘आर्थिक’ दृष्टिकोन निर्माण होतात. एकसंघता जाते. काही जणांचा भूतकाळ आर्थिक जिकिरीचा असेल तर बाह्य स्थिती सुधारली तरी जुन्या सवयी सुटत नाहीत. काही जण बाह्य आर्थिक स्थिती बदलल्यावर पैसे उधळायला लागतात.

म्हणजे पैसे हे आयुष्यातले साध्य मानायचे की साधन हा निर्णय फक्त पैसे आहेत की नाहीत ह्या वास्तवावर अवलंबून नसतो. गरिबी किंवा श्रीमंती ही अंशतःच बँकबुकात अथवा तिजोरीत असते. उरलेली वृत्तीमध्ये असते.

आदिवासी समाजातून येऊन डॉक्टर आणि आयएएस झालेल्या डॉ. राजेंद्र ह्या तरुणाबरोबर गप्पा मारत होतो एकदा. धुळे जिल्ह्यातल्या पाड्यामधली त्याची बालपणातली आठवण तो सांगत होता. पावसाळी रात्र होती. झोपडी गळत होती. चिरगुटांच्या सोबतीने कुडकुडण्याला काबूत ठेवत मुले पावसाकडे पहात होती. राजेंद्रचे काका त्यांच्या वहिनीला म्हणजे राजेंद्रच्या आईला म्हणाले, “ह्या पावसामध्ये आपली ही परिस्थिती तर गरिबांचे काय होत असेल . . . ” राजेंद्र सांगतो की त्या क्षणाने मला शिकवले की जगण्याकडे पहाण्याचा दृष्टिकोन हा बाह्य परिस्थितीपेक्षा जास्त महत्वाचा आहे.

हे तत्व लक्षात येणे आणि जगण्यात उतरणे म्हणजेच मनाची श्रीमंती.

होडीमध्ये पाणी शिरायला नको असेल तर स्वतःच्या मनाचे इतके सारे प्रशिक्षण करायला हवे!

 

पैसा किती मोठ्ठा? (लेखांक पहिला) : पैसा आणि माणसाचे मन

सोळाव्या शतकाच्या सुरुवातीला दर्यावर्दी स्पॅनिश सैन्याने मेक्सिकोमधल्या अॅझटेक जमातीवर हल्ला केला तेव्हा स्थानिक लोकांना राहूनराहून आश्चर्य वाटत होते की ह्या लोकांना ​पिवळ्या रंगाच्या चकचकीत धातुबद्दल एवढे आकर्षण का ? … ह्या धातुचे ही काही उपयोग होते निःसंशय पण स्थानिक लोक खरेदी-विक्रीसाठी वापरायचे कोकोच्या बियांचे चलन. आपल्यासाठी सामान्य असणाऱ्या धातुसाठी आटापिटा कशाला हे विचारले एकाने स्पॅनिश म्होरक्याला. “मला आणि माझ्या मित्रांना एक विलक्षण हृदयरोग जडला आहे ज्याचा उपचार फक्त आणि फक्त सोनेच करू शकतं.” स्पॅनिश नेत्याचे उत्तर.

पैसा आणि माणूस ह्यातले असोशीचे नाते तर आहेच ह्या उत्तरामध्ये पण आणखी एक मुद्दा आहे … पैसा म्हणजे कवड्या, नाणी, नोटा, धातु नव्हेच … पैसा म्हणजे जडवस्तूचे अस्तित्व नव्हे. पैसा ही मुळातच एक ‘मानसिक -सामाजिक- सांस्कृतिक प्रतिकव्यवस्था’ आहे. माणसाच्या सामुहिक कल्पकतेचा गरजेनुसार बनलेला हा एक अविष्कार आहे. परस्परविश्वास नावाची भावना नसेल तर एकतरी चलन चालेल का? खरेतर पैसा हे विश्वासाचे चलन आहे. विश्वासाखेरीज क्रयशक्ती नाही. डॉलरच्या नोटेवर ट्रेझरी सेक्रेटरीची सही असते आणि ‘In God We Trust’ लिहिलेले असते. भारतीय नोटेवर रिझर्व बँकेच्या मुख्याधिकाऱ्याची सही आणि राष्ट्रपुरुषाच्या छबीचे आशीर्वाद….

जवळजवळ पाच हजार वर्षांपूर्वी सुमेरियन संस्कृतीमध्ये केलेली कुशीम नावाच्या माणसाची (की अधिकाऱ्याची) पहिली सही ही अकाउंटंटची आहे …  राजाची नव्हे, प्रेषितांची नव्हे की कवीची नव्हे…. तेव्हापासून माणसाच्या व्यवहारांवर, (भौतिक आणि भावनिक)पैसा ह्या कल्पनेचे अधिराज्य सुरू आहे. म्हणजे शिंपले असोत की नाणी भावना महत्त्वाची. आज जगातील नव्वद टक्के पैसा तर कॉम्प्युटरच्या सर्व्हरवरच तर आहे. आज आपण ‘इलेक्ट्रॉनिक डेटा’च वापरतोय पैसा म्हणून.

मानसिक-सामाजिक-सांस्कृतिक व्यवस्था टिकली त्याचे एक उत्तर जसे विश्वास तसे दुसरे उत्तर आहे सोय! पैशामुळे आज जगात आपण अक्षरशः कशाचेही रूपांतर कशातही करू शकतो. अनंत वस्तू देऊ-घेऊ शकतो … आणि मुख्य म्हणजे पैसे ‘साठवू’ शकतो.

ह्या टप्प्यावर अजून एक मानसिक अवस्था जन्म घेते. साठवणुकीतून निर्माण होणारी सुरक्षितता. पैसा असेल तर आपण ‘काहीही’ देऊ शकतो. प्रत्येक गोष्ट विकाऊ आहे ह्या विचारामुळेच पुढचा (फिल्मी पण वास्तवातलाही) डायलॉग येतो की “हर आदमी की भी किमत होती है। “

‘पैसा’ नावाच्या संकल्पनेमध्ये आणि व्यवस्थेमध्ये गंमतीदार पैलु आहेत. भाषा, प्रांत, राजवटी, विचारधारा ह्या पलीकडे जाण्याची क्षमता इतिहासकाळापासून पैशामध्ये आहे. मध्ययुगामध्ये ख्रिश्चन आणि मुसलमान ह्यांच्यामध्ये धर्मयुद्धे आणि रक्तपात होऊनसुद्धा दोन्ही धर्मांच्या निशाण्या असलेली चलने दोन्ही देशांमध्ये त्याच किंमतीने आणि हिंमतीने चालत राहिली. आजही जगाच्या बहुतेक देशांमध्ये तुमच्याकडे डॉलरची नोट असेल तर तुमचे अडणार नाही. एकमेकांना अजिबात ओळखत नसलेले वेगवेगळ्या देशातील लोक डॉलरच्या नोटेला प्रमाण मनात एकमेकांबरोबर सहकार्य करतात… प्रचंड विश्वासाने. खरेतर पैशाची खरी ‘पॉवर’ ह्या व्यवहारामध्ये आहे.

जागतिक रूपांतरीतता (Universal convertibility) हे पैसा हे कल्पनेचे एक सामर्थ्य आहे आणि सहकार्यावर आधारित विश्वास हे दुसरे!

आता आपण त्यातल्या त्रासदायक बाजूकडे येऊया.

माणसाची संस्कृती, कुटुंबव्यवस्था यामध्ये एक मूलभूत कल्पना आहे ती अशी…. सर्वच वस्तूंचे /सेवेचे /वर्तनाचे /नात्याचे मूल्य करता येत नाही…. काही व्यवहार ‘अमूल्य ‘ म्हणजे priceless म्हणजे पैशापलीकडचे असायला हवेत. उदाहरणार्थ आत्मसन्मान, निष्ठा, स्नेहभाव, नैतिकता ह्या गोष्टी बाजारातील क्रयविक्रयाच्या पलीकडे असल्या पाहिजेत.

अगदी देवाण-घेवाण आणि क्रयविक्रयावर आधारित सेवा असली तरी त्यातील ‘उत्कृष्टता’ अमूल्य असावी. जे.आर.डी. टाटांच्या चरित्रामध्ये एक आठवण आहे. पूर्वीच्या एअर इंडिया कंपनीच्या विमानातून प्रवास करताना हे चेअरमन स्वतःला प्रवाशाच्या भूमिकेमध्ये ठेऊन अगदी बारकाईने नोंदी करायचे. ह्या नोंदी संबंधितांपर्यंत पोहोचतील ह्याची खात्री करायचे. एका प्रवासासंदर्भातील नोंद अशा अर्थाची आहे की, “मी लिहितो आहे त्या चेअरमनच्या आज्ञा म्हणून घेऊ नये. ही निरीक्षणे कर्मचाऱ्यांना त्रास देण्यासाठी वापरू नये. उत्कृष्ट सेवा देणे ही आपली निष्ठा असायला हवी.” यापुढची निरीक्षणे अशी. विमानाच्या खुर्च्या जेव्हा पाठी रेलतात त्यांच्या कोनामधली असमानता काढायला हवी. प्रवासी जिथे हात ठेवतात ते हॅन्डल्स बदलायला हवेत. चहा आणि कॉफी ह्यांचा रंग समान कसा? प्रवासामध्ये डार्क बिअरपेक्षा लाईट बिअर असेल तर प्रवाशांसाठी ते जास्त चांगले … जेआरडींची तळमळ आहे ती दर्जा आणि गुणवत्ता ह्या गोष्टींना ‘प्रवासी आणि भाडे’ ह्या समीकरणाच्यावर उचलण्याची.

नात्यांबद्दलही असेच म्हणता येईल. गुरूने शिष्याला विद्या द्यायची ती गुरुदक्षिणेवर डोळा ठेवून नव्हे…… मी ज्यांच्याकडून वेदान्त तत्वज्ञान शिकतो ती जोडीगोळी आहे निमा आणि सूर्या!  निमा ही युनोमध्ये अधिकारी होती तर सूर्या हा एस.पी. जैन संस्थेमध्ये मॅनेजमेंटचा प्राध्यापक आहे. हे दोघे माझे जवळचे मित्रमैत्रीण ही आहेत. त्यांचे पाच-सहा दिवसांचे वर्ग मी करतो. सकाळी आठ ते रात्री नऊ… दहा ते पंधरा विद्यार्थी…. शेवटच्या दिवशी मी एक रक्कम चेकवर लिहून त्यांना देतो. त्यातला ‘व्यवहार’ संपतो. उरलेला सारा काळ ह्या दोन हुशार आणि जग पाहिलेल्या लोकांबरोबरची बौद्धिक, भावनिक मेजवानी.

म्हणजेच मानवी संबंधामध्ये पैसे हे चलन, पैसा ही सुरक्षितता, पैसा ही सत्ता ह्यापलीकडचे काहीतरी आहे असे संस्कृतीचा एक प्रवाह सांगतो.  दुसऱ्या बाजूला ‘पैसा म्हणजे सर्वकाही’ हा दृष्टीकोन खास करून अलीकडच्या काळामध्ये ह्या साऱ्या तटबंद्यांना तडे पाडू लागला आहे.

     वैकुंठीची पेठ / हवा पैका रोख;

     किरकोळ ठोक / मिळे मोक्ष.

आध्यात्माच्या दुकानदारीमध्ये मोक्षही हॊलसेल आणि किरकोळ मिळू शकतो.

     लज्जा सांडोनिया / मांडीत दुकान

     येई नारायण / उधारीला !

एकदा नैतिकता सुटली आणि फक्त क्रयविक्रय आला तर देवही उधारखाती पडणार.

     अवघाची संसार / सुखाचा करावा;

     आनंदे भराव्या / सर्व बँका.

विंदा करंदीकरांच्या ह्या अभंगामध्ये एक ‘रोकडे’ सत्य आहे. पैसा जरी वैश्विक विश्वास पैदा करत असला तरी हा विश्वास ना माणसामध्ये रूजतो ना मूल्यांमध्ये. पैशाला विश्वास असतो फक्त पैशामध्येच. देणाऱ्याघेणाऱ्याच्या हातामध्ये नाही, मनामध्ये तर नाहीच नाही. अशावेळी जगाचा भावनारहीत बाजार बनण्याची शक्यता स्पष्टपणे दिसू लागते.

म्हणून पैसे कमावणे, खर्च करणे, गुंतवणे ह्या साऱ्याकडे पहाण्याचा समतोल कसा साधावा ह्या विषयावर चर्चा होणे गरजेचे आहे.

 

 

 

 

 

मनआरोग्याचे नवेनवे अनुभव

अहमदनगर जिल्ह्यामधले अकोले नावाचे गाव (विदर्भातले अकोला हे जिल्ह्याचे गाव वेगळे). अत्यंत निसर्गरम्य पण डोंगराळ प्रदेशातले गाव. तिथे मी पोहोचलो ते भाऊसाहेब चासकर नावाच्या धडपड्या शिक्षकाच्या आमंत्रणावरून …. भाऊच्या आणि सहकाऱ्यांच्या प्रयत्नांमधून महाराष्ट्रातील प्रयोगशील शिक्षकांचा एक स्वयंसेवी गट कार्यरत आहे. त्याचे नाव ‘अॅक्टिव्ह टीचर्स फोरम’! गेल्या मे महिन्यामध्ये मी ह्या सर्वांसाठी ज्ञानसंवादाचे एक गप्पासत्र नाशिकमध्ये घेतले होते. अकोल्याहून बारा किलोमीटरवर भाऊची शाळा आहे. अकोले गावामध्ये चाळीशी पार केलेले आणि पाच हजार विद्यार्थी असलेले महाविद्यालय आहे. त्या महाविद्यालयाच्या सभागृहात माझा कार्यक्रम होता. जिल्हा परिषदेच्या शिक्षणाधिकाऱ्यांनी रस घेतला होता. श्री. कुमावत हे गटशिक्षणाधिकारी हजर होते. सकाळी अकराच्या ठोक्याला सुमारे चारशे शिक्षक-शिक्षिका हजर होते. ह्यातले अनेकजण तीस-चाळीस किलोमीटर्सचा प्रवास करून आले होते. विषय होता ‘शिक्षकांसाठी तणावनियोजन’ ! भाऊसाहेब चासकर मला प्रश्न विचारत होते. मी उत्तरे देत होतो. सारे शिक्षक तल्लीन होऊन ऐकत होते. टिपणे काढत होते. मोबाईलमध्ये रेकॉर्ड करत होते. शहरी शिक्षकांच्या गटात सहसा पहायला मिळणार नाही अशी एकाग्रता होती. हॉल भरल्याने मी काहीजणांना थेट स्टेजवरच बसायला बोलावले. त्यामुळे आमच्या गप्पाच सुरु झाल्या …. चक्क दोन तास आमची मानसिक आरोग्यावर प्रश्नोत्तरे झाली.

कार्यक्रम संपल्यावर नववी-दहावीला शिकवणाऱ्या शिक्षकांनी माझ्याबरोबर फोटो काढले. कारण नववीच्या कुमारभारतीमध्ये मी लिहिलेला धडा आहे. त्यांना हा फोटो शाळेतील मुलांना दाखवायचा होता. एका शिक्षकांनी तर माझ्या पाठावरची माझीच प्रतिक्रिया बरोबर दोन मिनिटे रेकॉर्ड केली. आता ‘व्हॉटस् अॅप’वर शेअर करू म्हणाले. अनेक शिक्षक मला कार्यक्रम संपल्यावरही प्रश्न विचारत होते. त्यांना ऊर्जा मिळालेली पाहून मलाही समाधान वाटले.

महानगरामध्ये माहितीचे अजीर्ण झाल्याने असेल किंवा आत्मकेंद्रित गतीमुळे असेल, बाहेरच्या इनपुट्सची फार किंमत असेलच असे नाही. पण दुर्गम भागात आपण काही ज्ञान- माहिती शेअर करावी तर ती पटकन स्वीकारली जाते.

अकोले गावापासून वीस-बावीस किलोमीटरवरच्या  संगमनेर गावात आलो. आणि एका अद्ययावत शाळेत गेलो. शाळेचे नाव ‘स्ट्रॉबेरी’…. संज्योत वैद्य आणि आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी उभी केलेली आधुनिक शाळा …. उपक्रमशील शाळा. ह्या वातावरणात एक वेगळा चटपटीतपणा होता. विद्यार्थ्यांनी पंधरा ऑगस्टच्या निमित्ताने कलाप्रदर्शन भरवले होते. त्याचा आस्वाद घेतला…. शाळेच्या संगीत विभागात भरपूर वाद्ये होती. आणि मुले त्यांचा वापर करत होती. खेळाच्या सोयीसुद्धा छान होत्या. उत्तम ग्रंथालय होते.

संगमनेर परिसरातल्या शाळा, सामाजिक गट, सांस्कृतिक कार्यकर्ते ह्या सर्वांच्या भेटीगाठी करत होतो कारण २०१८ पासून हे शहर ‘वेध जीवनशिक्षण परिषदे’च्या नकाशावर चढणार आहे. दुपारीच सर्व कार्यकर्त्यांबरोबर बैठक झाली. दर दोन महिन्याला मनआरोग्याचे कार्यक्रम कसे घेता येतील त्याची आखणी झाली. प्रत्येक शहरातील वेध कार्यकर्त्यांचा गट म्हणजे मनआरोग्याचे व्यासपीठ बनायला हवं. (अधिक माहिती www.vedhiph.com)

ही बैठक आटोपते तोवर संध्याकाळच्या व्याख्यानाची वेळ झाली. ‘आग्र्याहून सुटका आणि महाराजांचे आपत्तीकालीन व्यवस्थापन’ हा विषय. सोळा ऑगस्टची संध्याकाळ ….. महाराज निसटले तोच दिवस आणि जवळजवळ तीच वेळ ! सभागृह आठशेच्यावर श्रोत्यांनी फूल !जवळजवळ दिडशे विद्यार्थ्यांना मी भारतीय बैठकीत बसण्याचे आवाहन केले. त्यांनी तत्परतेने प्रौढांना खुर्च्या खाली करून दिल्या. तरीही सभागृहाबाहेर शे-दोनशे लोक व्याख्यान ऐकत होते. इतका छान आणि समंजस श्रोतेवर्ग मिळाल्यावर मिळाल्यावर अशी बहार आली तो थरार वर्णन करताना …. दोन तास सलगपणे सारे शिवगौरवामध्ये जणू सचैल स्नान करत होते. इतिहास आणि मनआरोग्य …. एक वेगळाच आकृतिबंध … त्यातून विचार-भावना-वर्तनाच्या नियोजनाची अनेक तत्वे सांगता येतात. इतिहासाचा धागा वर्तमानाशी प्रभावीपणे जोडता येतो.

सतरा ऑगस्टच्या संध्याकाळी शिर्डी शहरातल्या व्याख्यानाचा विषय होता ‘ह्या मुलांशी वागायचं तरी कसं ?’….. सभागृहातील चारशे खुर्च्या भरूनही मंडळी दाटीवाटीने उपस्थित. पुन्हा ऐकण्याची उत्तम तयारी करून आलेले श्रोते … संवादाच्या लयीमध्ये कणाचाही रसभंग नाही. दोन्ही व्याख्यानांमध्ये अगदी योग्य ठिकाणी आणि समरस होऊन हशा, टाळ्या असे प्रतिसाद येत होते. शिर्डीचा कार्यक्रम आयोजित केला होता अश्वमेध फाऊंडेशनतर्फे. डॉ. ओंकार जोशी हा शिर्डीतील मनोविकारतज्ज्ञ. अगदी धडपड्या उत्साही तरुण ! त्याच्या आईवडिलांनी सुरू केलेले जोशी हॉस्पिटल म्हणजे गेल्या चार दशकांपेक्षाही जास्त काळ; शिर्डीतील जिव्हाळ्याचे ठिकाण !

आता ह्याच रुग्णालयात ‘मानसिक आरोग्या’चा विभाग ओंकारने सुरू केला आहे. सलग दोन दिवस रोजचे सात तास मी त्याच्या हॉस्पिटलमधल्या संपूर्ण टीमचे प्रशिक्षण घेतले.

ही कल्पनाच भारी होती. ओंकारचे आईबाबा म्हणजे ज्येष्ठ डॉ. श्री. व डॉ. सौ. जोशी … त्यांनी सक्रिय पाठिंबा दिला. दोन दिवस ओपीडी बंद … जवळजवळ तीस जणांना घरातून नाश्ता-जेवण… आणि प्रशिक्षणाची संधी.

मोठ्या शहरातील मोठ्या रुग्णालयांमध्ये सुद्धा वॉर्डबॉय, नर्सेस, टेक्नीशियन, फार्मासिस्ट, आरएमओ, ऑफिस स्टाफ अशा साऱ्यांसाठी प्रशिक्षण घेतले जात नाही. ओंकारने कष्टपूर्वक ह्या ट्रेनिंगमध्ये काय कव्हर व्हायला हवे त्याचे टिपणचं मला पाठवले होते. प्रभावी रूग्ण संवाद, संघनियोजन कौशल्य, इमर्जन्सी हाताळण्यातील कौशल्य, परस्पर सुसंवाद, प्रभावी निर्णयक्षमता असे अनेक पैलू होते ह्या प्रशिक्षणाला. अनेक खेळ, अॅक्टिव्हिटीज ह्यांचा त्यात वापर होता. रोल प्लेज होते. छोट्या चित्रपटांचा रसास्वाद होता.

मी आणि आय.पी.एच. संस्थेतील माझी सहकारी इरावती जोगळेकर असे दोघे होतो. ओंकारची पत्नी प्रिया ही पॅथॉलॉजिस्ट आहे. ती सुद्धा उत्साहाने सहभागी झाली होती.

दोन दिवस आम्ही साऱ्यांनी अक्षरशः हैदोस घातला …. सर्वजण विलक्षण उत्साहाने सहभागी होत होते. वातावरणामध्ये खेळकर मोकळेपणा होता. वॉर्डातील मावश्या आणि वॉर्डबॉयसुद्धा मस्त बोलते झाले होते. ..  मुख्य म्हणजे मला जे मुद्दे त्यांच्यापर्यंत पोहोचवायचे होते ते पोहोचत होते …. ओंकारचे आईबाबा प्रसिद्ध आहेत ते प्रसूतीतज्ज्ञ म्हणून. आता ओंकार त्याला जोडतो आहे मानसिक आरोग्याचा भाग. ‘जोशी हॉस्पिटल .. जन्म ते पुनर्जन्म’ असे बोधवाक्य आम्ही ह्या कार्यशाळेतून तयार केले.

पंचतारांकित रूग्णालयातील कर्मचाऱ्यांसाठी सुद्धा मी प्रशिक्षण कार्यक्रम घेतलेले आहेत …  इथे मंडळी त्या अर्थाने ‘शहरी पॉलिश’ असलेली नव्हती. साधेपणातील सौंदर्य भले सोफिस्टिकेटेड नसेल पण त्यातला गावरान गोडवा किती छान असतो. ह्या सगळ्या स्टाफने स्वयंस्फूर्तीने कार्यशाळेच्या शेवटी माझा आणि इरावतीचा सत्कार केला.

निमशहरी आणि ग्रामीण भागामध्ये असे भरगच्च तीन दिवस घालवल्यावर परतीच्या प्रवासात विचार करत होतो… Motivation …. Inspiration … स्फूर्ती … प्रेरणा … ह्या विषयांवर शहरांमधल्या आलिशान हॉटेलांमध्ये, आंतरराष्ट्रीय तज्ज्ञ; भले मोठे शुल्क लावून कार्यशाळा घेतात. आणि असे शुल्क भरण्याची ताकद असणारी(च) मंडळी ह्या कार्यशाळांना हजेरी लावतात ….

स्फूर्तीचा आणि प्रेरणेचा स्रोत किती व्यापक प्रमाणात आणि व्यापक पद्धतीने पोहोचायला हवा आहे समाजाच्या वेगवेगळ्या स्तरांमध्ये … तोही कमीतकमी झगमगाट करून … मनापासूनचा थेट संवाद साधून …

संगमनेरच्या शिवाजी महाराजांवरच्या भाषणानंतर लोकांच्या गराड्यात होतो. कुणी प्रश्न विचारत होते तर कुणी फोटो काढून घेत होते. पन्नास ते साठ वयोगटातील एक गृहस्थ अचानक अमोर आले. म्हणाले, “मी कल्पनासुद्धा केली नव्हती की कधीकाळी तुम्हाला भेटेन … दहा वर्षांपूर्वी मी खूप निराश झालो होतो. परिस्थितीने गांजलो होतो… आत्महत्येचे विचार वारंवार मनात यायचे … तेव्हा तुमची दोन पुस्तके लागोपाठ वाचली … स्वभाव- विभाव आणि विषादयोग… वारंवार वाचली … स्वतःला सावरलं … आज तुमच्यासमोर उभा आहे. धन्यवाद …”

त्या गृहस्थांनी माझे हात हातात घेतले. मी अवाक होऊन ऐकत असतानाच ते म्हणाले, “पुनर्जन्माबद्दल आभार डॉक्टर !”

आणि जसे गर्दीतून आले तसे पुन्हा विलीन झाले.

“अजून काय मिळवायचं असतं लेखकाला आयुष्यात…” माझ्याजवळ उभे असलेले एक ज्येष्ठ गृहस्थ बोलून गेले …. भारावलेल्या अवस्थेत मी मान डोलावली.

…. आणि आभार मानले माझ्या शास्त्रशाखेचे … मानसिक आरोग्यातील माझ्या सगळ्या गुरूंचे आणि सतत शिकवणाऱ्या रूग्णांचेदेखील.

 

स्वप्ने पहाण्याचं स्वातंत्र्य

ठाणे शहरामध्ये ‘आत्मन अॅकेडमी’ नावाची एक छोटेखानी शाळा आहे. Learning Difficulty अर्थात Dyslexia अर्थात ‘तारे जमींपर’ मधल्या मुलाची अवस्था असणाऱ्या खास विद्यार्थ्यांसाठीची ही खास शाळा. गेली सतरा-अठरा वर्षे आमच्या आय.पी.एच. मानसिक आरोग्य संस्थेमध्ये Remedial Educator म्हणून आमच्या टीममध्ये काम करणाऱ्या मंजुश्री पाटीलने आणि तिच्या सहकाऱ्यांनी ही शाळा सुरु केली आहे. इयत्ता पाचवी ते दहावीपर्यंतची सत्तर मुले ह्या शाळेत येतात. एका अर्थाने शिक्षणाच्या नेहमीच्या प्रवाहातून बाहेर फेकल्या गेलेल्या मुलांची ही शाळा ….. अगदी स्पष्ट सांगायचे तर Inclusive म्हणजे सर्वसमावेशक शिक्षणपद्धतीचे, परंपरागत पद्धतीने अक्षरशः पानिपत केल्यामुळे निर्माण झालेली शाळा !

थोडेसे तपशीलात जाऊन लिहायला हवं. रूढ शालेय शिक्षणामध्ये यशस्वी व्हायचे तर विद्यार्थ्याची बुद्धी किमान सरासरीएवढी हवी. ह्या सरासरीपेक्षा कमी बुध्यंक असणाऱ्यांना गतीमंद (Slow learner) मतीमंद (Subnormal) अशा गटांमध्ये जागा मिळते. बुद्धिमत्ता सरासरीएवढी किंवा त्यापेक्षा जास्त असूनही वाचन, लेखन, अंकगणित ह्यामध्ये काही मुले मागे पडतात. त्यांना म्हणतात ‘एल. डी.’ मुले म्हणजे ‘अध्ययन अक्षमता’ असणारी मुले. प्राथमिक शाळेतून माध्यमिक शाळेमध्ये प्रवेश झाला की सर्वसामान्य विद्यार्थी आणि ही मुले ह्यातील तफावत दिसायला लागते. अशावेळी योग्य प्रशिक्षण मिळाले, मानसिक आधार आणि माहिती मिळाली तर पालक आणि मुले ह्या अडचणींशी सामना करू शकतात. अशा मुलांना वेगळे न काढता इतर मुलांबरोबरच शिक्षण द्यावे असे शिक्षण तज्ज्ञ सांगतात. पण प्रत्यक्षामध्ये अनेकवेळा अज्ञानामुळे, गैरसमजांमुळे आणि मुख्य म्हणजे पूर्वग्रहामुळे अनेक शिक्षक ह्या मुलांना मुख्य प्रवाहामध्ये आणण्याचे प्रयत्नही करत नाहीत. दहावीच्या निकालातले भावी अडथळे काढून टाकण्याची चाळणी अनेक शाळांमध्ये सातवी-आठवीपासूनच सुरू होते.

आपल्या राज्यसरकारने ह्या विद्यार्थ्यांच्या हितासाठीचा कायदा तयार केलेला आहे. प्रत्येक बोर्डामध्ये (SSC, CBSC, ICSC) ह्या मुलांसाठी सवलती आहेत. पण त्यांचा उपयोग कसा करायचा हे पालकांना समजत नाही. सवलत घेणे म्हणजे कमीपणा असाही ग्रह अनेक पालकांचा असतो. ह्या सवलती मिळवण्यासाठी साऱ्या राज्यामध्ये मुंबईतील नायर, सायन, केईएम ह्या तीन रुग्णालयांमध्येच चाचणी करावी लागते. शासनाच्या परिपत्रकाप्रमाणे छत्तीस जिल्हास्तरीय रुग्णालयामध्ये आता ही केंद्रे सुरू झाली आहेत. सरकारी अधिकाऱ्यांसमोरच फोनवर चौकशी केली तेव्हा ठाणे सिव्हिल हॉस्पिटल मध्ये अशी सोय अद्याप नसल्याचे सिव्हिल सर्जननीच सांगितले.

थोडक्यात….. पालक आणि विद्यार्थांचे भरडून निघणे…. अक्षरशः फरफट…. अनेक पातळ्यांवरची! गंमतीची गोष्ट म्हणजे ठाणे शहरामध्येच गेली सत्तावीस वर्षे आमची संस्था ह्या मुलांसोबत काम करत आहे तरी आमच्या चाचण्यांचे रिपोर्ट सरकार दरबारी मान्य नाहीत… एका छताखाली काम करणाऱ्या ६८ मानसिक आरोग्य व्यावसायिकांचा संघ असतानाही !….असो.

सर्वसाधारणपणे खाजगी शाळांमधल्या अनेक शाळा ह्या विद्यार्थ्यांबद्दल उदासीन असतात. काही शाळा ​तर सरळसरळ विरोधात. सरकारी क्षेत्रातील जिल्हा परिषदेच्या शाळांमध्ये मात्र सर्वसमावेशक शिक्षण राबवण्याची कल्पना आकारताना दिसते.

ठाण्याच्या जि. प. शाळांमध्ये खास प्रशिक्षण घेतलेल्या शिक्षकांनी त्यांच्या निरीक्षणानुसार १४०० च्या वर ‘खास’ मुले शोधली. आय.पी.एच. संस्थेच्या तज्ज्ञांमार्फत आम्ही ह्या मुलांचे वर्गीकरण करणारे ‘screening tool’ तयार करीत  आहोत. बुद्धिमत्तेची मर्यादा, अध्ययनअक्षमता, अतिचंचलता, स्वमग्नता अशा ठळक गटांची वर्गवारी शिक्षकांना करता आली तर सरसकट सर्वांसाठी मानसिक चाचण्या कराव्या लागणार नाहीत. ‘अध्ययनअक्षमता’ असलेल्या मुलांचीच विशेष चाचणी करावी लागेल. ठाणे जि. प.चे कार्यकारी अधिकारी विवेक धीमनवार आणि शिक्षणाधिकारी यादव मॅडम व त्यांची टीम ह्यांच्या पुढाकाराने हा प्रयोग आखला आहे. आय.पी.एच.ची टीम शिक्षकांना हे उपकरण कसे वापरायचे (प्रश्नावली व निरीक्षणावली) हे शिकवेल. खरं तर अशा प्रयत्नांची गरज सर्वत्र आहे. संघटित प्रयत्न झाले तरच दिशादर्शी आकृतिबंध तयार होईल.

तर ह्या साऱ्या पार्श्वभूमीवर मंजुश्रीच्या धाडसाचे कौतुक करायला हवं…. तिने चक्क शाळा सुरु केली आहे. यंदाच्या तिच्या चौदा विद्यार्थ्यांनी दहावीची परीक्षा यशस्वीपणे पार केली.

ह्या शाळेच्या सल्लागार समितीवर मी पहिल्यापासून आहे. आम्ही सारे आय.पी.एच.टीम सभासद शाळेतल्या मुलापालकांना वेळोवेळी शास्त्रीय मदत देतो. पण शाळेच्या सध्याच्या जागेमध्ये जाणे मात्र माझ्याकडून झाले नव्हते. मंजुश्रीच्या टिममधली प्रीती, आय.पी.एच.  मध्येही काम करते. तिच्या वार्षिक appraisal​ मध्ये तिने माझ्याकडून १४ ऑगस्टच्या सकाळची शाळाभेट माझ्या डायरीत लिहवूनच घेतली.

आणि पावसाळी सकाळी, कृष्णजन्माष्टमीच्या दिवशी आणि सत्तराव्या स्वातंत्र्यदिनाच्या उंबरठ्यावर मी ‘आत्मन’च्या छोटेखानी  इमारतीमध्ये पोहचलो. ठाणे महानगरपालिकेने भाडेकरारावर दिलेली ही जागा….. शाळा फी आकारते म्हणून मासिक भाडेही सहा आकडी आकारते आमची स्थानिक स्वराज्य संस्था ……. एकीकडे फुकट खिशात घातले जाणारे भूखंड आणि दुसरीकडे हे चित्र….. पण निदान जागा तरी मिळाली आहे ह्या शाळेला. भाडे कमी करण्यासाठी खरेतर ठाण्याच्या जागरूक नगरसेवकांनी आणि प्रशासकांनी आता पावले उचलायला हवीत. (पुन्हा) असो.

आत्मनच्या परिसरामधला उत्साह मात्र अशा अनेक अडचणींवर मात करणारा आहे. सगळी मुले आणि शिक्षक मस्त धमाल करत होते. इथे तास संपल्यावर बेल वाजत नाही तर संगीताची धून वाजते. (मंजुश्री उत्तम गायिका आहे. आय.पी.एच.च्या ‘वेध’ परिषदेच्या व्यासपीठावर आणि सीडीमध्येही तिचा उत्तम सहभाग असतोच.) मी शाळा पहात होतो. मधल्या सुट्टीमधले डब्बे खाणे सुरु होतं. दुसऱ्या मजल्यावरच्या छोटेखानी हॉलमध्ये सगळी मुले आणि शिक्षकवर्ग बसला. आमच्या गप्पांना सुरूवात झाली.

“तुमची आधीची शाळा आणि ही शाळा ह्यात तुम्हाला कोणते फरक जाणवतात?” असा प्रश्न मी विचारला आणि उत्तराचा धबधबा सुरु झाला. आधीच्या शाळांमध्ये आडव्या रुळानें हातावर मारण्यापासून ते थोबाडीत मारण्यापर्यंत केलेले शिक्षकांचे अनुभव पाचवी-सहावीतली मुले सांगत होती. तुम्ही कसे निक्कमे, धरतीपर बोझ, पागल, रिटार्डेड आहात अशा अनेक विशेषणांची यादी मुलांनी दिली. शिक्षकांचे जर असे वर्तन तर वर्गातल्या इतर मुलांच्या चिडवण्याला काय मर्यादा असणार….. ठाणे मुंबईतल्या बऱ्यापैकी प्रतिष्ठित शाळांमधून आत्मनमध्ये आलेल्या मुलांची ही कथा…. मुलांचे आत्मभान पोखरणारा केवढा हा हल्ला…..

ह्या तुलनेत मुलांना ‘आत्मन’ शाळा म्हणजे स्वर्ग वाटली तर नवल नाही. “इथल्या सगळया टीचर्स सुंदर आहेत” एक चिमूकली म्हणाली.  “आम्ही आणि टीचर्स इथे एकसाथ शिकतो.” एक मुलगा म्हणाला.  “इथे आम्हाला कळेपर्यंत शिकवतात.” सातवीतील एक मुलगा.

इतके सारे असले तरी बाहेरच्या जगात ह्या शाळेतल्या मुलांना ‘पागल लडकोंके ​स्कूलमे जानेवाला’ असेही म्हणतात. आत्मनचा अपभ्रंश करून ‘प्रेतात्मा स्कूल’ किंवा ‘जीवात्मा स्कूल’ असेही म्हणतात. “आमची शाळा आमच्यासाठी स्पेशल आहे म्हणून ती स्पेशल स्कूल आहे ” एकजण म्हणाला. सर्वांनी टाळ्या वाजवल्या.

”हम सब जब पास होंगे तब सबके मूह बंद हो जाऐंगे” एक मुलगी म्हणाली. मग मी त्यांना ‘आत्मन’ ह्या शब्दाचा अर्थ सोपा करून सांगितला. अगदी गीताईमधल्या श्लोकांपर्यंत…… आत्माचि आपुला मित्र /आत्माचि रिपू आपुला.

आपणच स्वतःचे मित्रही बनू शकतो किंवा शत्रूही…..ह्याची उदाहरणे त्यांना दिली. माझ्या लहानपणातले काही अनुभव सांगितले.

शेवटी त्यांना विचारले, ”तुमचे स्वप्न काय आहे?”

तर शेफ, क्रिकेटर, आर्टिस्ट, सिंगर, टिचर, आर्मी ऑफिसर, इंजिनीअर  अशा अनेक स्वप्नांची भेंडोळी मुलांनी जोरदारपणे हवेत भिरकावली. आणि अचानकपणे मला आत्मन शाळेचा ‘स्पेशल’नेस जाणवला…… मुले त्यांच्या स्वप्नांबद्दल मुक्तपणे बोलत होती. कदाचित आधीच्या शाळेमधल्या वातावरणामुळे त्यांना स्वप्ने पाहण्यामधली गंमतच जाणवली नसेल. स्वप्ने पहायची भीती वाटली असेल, जबरदस्त धाक बसला असेल……

ह्या शाळेने त्यांना त्यांचे स्वप्न पहाण्याचे मूलभूत स्वातंत्र्य पुन्हा एकदा बहाल केले  होते. उद्धारेंत् आत्मना आत्मानम् …. स्वतःचा विकास स्वतःच करायचा, स्वतःचे सत्व स्वतःच शोधायचं तर स्वीकार हवा आणि स्वातंत्र्य हवं ….. असं झालं तर ‘जबाबदारी’ शिकवायला वेगळे श्रम करावे लागत नाहीत.

 

 

 

 

एटू लोकांच्या देशात इंदूआजी !

आजी-नातवाचे  रसाळ नाते माझ्या वाट्याला येऊन चक्क वीस वर्षे  होऊन गेली हयाची जाणीव मला दुःखदपणे झाली ती एक ऑगस्टच्या पहाटे …. मी होतो दापोलीजवळच्या चिखलगावी. लोकमान्यांवरचे माझे भाषण, त्याच्या स्मृतीदिनी, त्यांच्या जन्मगावी देण्यासाठी. भल्या पहाटे पुण्याहून बाबाचा (अनिल अवचट ) फोन  खणखणला …. “अरे ….आजी गेली ….” शहाण्णव वर्षाची इंदूआजी म्हणजे बाबाची आई. अवचटांच्या पत्रकारनगरातील घराचे वेगळे आपलेपण सुनंदा (डॉ. अनिता अवचट) च्या जाण्यानंतर टिकवले ते आजीने……

सुनंदा  गेल्यावर ओतूरच्या परंपरागत वाडयामधून आजी पुण्याला बाबासोबत राहायला आली आणि मायलेकांच्या खऱ्या सहजीवनाचे एक नवे पर्व सुरू झाले, बाबा आणि आजी दोघांचेही एकमेकांशी जन्मनाळेचे  नाते…..  पण ते ‘डिसकव्हर’ झाले ह्या वीस वर्षांमध्ये. सुनंदाच्या नंतर काही काळामध्ये आजोबाही (आजीचे पती, बाबाचे बाबा) गेले…… आणि बाबाच्या घराबाहेरच्या  छोट्या पॅसेजमध्ये आजीची रांगोळी रोजची सजायला लागली. आधी घराला सुनंदाचे वळण होते, आता आजीचे…. बाबा कोणत्याच  वळणात न बसणारा…. त्याचा ‘सरळ ‘पणा भलताच वेलांटीवाला. पण घराच्या अवकाशात, बाबाच्या खोलीतील पसारा आणि विरुद्ध कोनामध्ये आजीच्या कॉटभोवतीचा ‘संसार’ असा इलाखा तयार झाला. दोघेही एकमेकांच्या राज्यातील अंतर्गत व्यवस्थेत ढवळाढवळ  करत नसत. त्या दोघांसोबत रहाणारी सहसेविका ज्योती हा या दोघांमधला दुवा. आजीला भांड्याकुंड्यांची मोठी हौस. सारे आयुष्य घरासाठी राबूनसुद्धा तिचा घरातला उत्साह जोरदार असायचा.

दर महिन्याच्या माझ्या भेटीमध्ये संध्याकाळच्या वेळी पूर्वी मी आणि बाबा पुण्यातील हॉटेल्स पालथी घालायचो. पण गेल्या काही वर्षांमध्ये मी जेवायला घरीच थांबायला लागलो. कारण “आनंद यायचाय् …… ” नावाची योजना आजीच्या डोक्यात तयार व्हायला लागायची. त्यात रात्रीच्या जेवणातली भाजी, कोशिंबीर, चटणी, पापड असायचे. उत्तम, सुग्रास चारीठाव स्वयंपाक खायचा तर आजीच्या पुण्याच्या घरी. मला सकाळच्या नास्त्याला काय आवडते ह्यावर नेहमीचीच पण नव्याने खलबते व्हायची आणि त्यातून साबुदाणा खिचडी किंवा सालंकृत पोहयासारखा (कांदा, बटाटे, शेंगदाणें, मटार, खोबरे, कोथिंबीर) बेत तयार व्हायचा…. हे परवाच्या जूनपर्यंत पूर्ण उत्साहात सुरु होते.

माझे आणि बाबाचे खाऊन झाले की बाबा आजीसाठी सकाळचे भक्तीगीत नेमाने म्हणायचा. आजी आणि बाबाची ‘मंगल प्रभात’ असे त्या कार्यक्रमाला माझे नाव होते. माझा सहभाग सिद्ध ​करण्यासाठी मी डायनिंग टेबलावर तबला वाजवून साथ करायचो…. या मासिक नेमालाही आता किती वर्षे झाली. गाणे पूर्ण झाले की बाबा आजीला वाकून नमस्कार करणार आणि आजी त्याच्या केसातून हात फिरवत आशीर्वाद देणार… शेवटच्या दृश्यामध्ये त्यांची वये आहेत अनुक्रमे ७४ आणि ९६ वर्षे!

आजीबरोबर गप्पा मारताना सविता (माझी बायको) एकदा म्हणाली, “आजी तुझ्यावेळचे कोणीच आता जिवंत उरले नाही….. त्याचा त्रास नाही का होत?…”

“अगं त्या त्या वेळचे जगणे आणि त्या त्या वेळची नाती…. तेव्हा तू कुठे होतीस माझ्या आयुष्यात? नवे जगणे, नवी नाती…” आजी म्हणाली.

आजीने घरातून बाहेर न पडता तिचा स्वतःचा असा मस्त गोतावळा जमवला होता. अवचटांचे कुटुंब, बाबांचे बृहत कुटुंब याखेरीज ‘खास’ आजीने जमवलेली मंडळी होती. एकदा आजी फोनवर बराच वेळ कुणाशीतरी बोलत होती. फोन ठेवल्यावर बाबाने प्रश्नार्थक नजर केली. त्यावर आजीचे मिश्किल उत्तर, “आमचं आपलं काउन्सिलिंग !”

फोनवरून आठवले, आमचा मुलगा कबीर पोटात होता तेव्हा सविताला आजी (फोनवरच) म्हणाली. “आता फोनचा हँडसेट वापरणे बंद करायचे. वायरचा फोन असेल तिथे जाऊन तो घ्यायचा …. सतत हालचाल व्हायला हवी.”

सतत हालचाल हे आजीचे ब्रीदवाक्य होते. आता आतापर्यंत ती घरात छान अॅक्टिव्ह असे. आजी आणि बाबा ह्यांचा दिवस लवकर सुरु होत असे. उत्तररात्रीच म्हणा ना. आजीचा नातू अक्षय म्हणायचा, “आमच्या घरी पहाटे उठायची स्पर्धा असते.”

शिक्षण-नोकरीच्या निमित्ताने आणि नंतर त्याचे लग्न होईपर्यंत हा अक्षू घरी असायचा. तेव्हा तीन पिढ्या त्या घरात एकत्र नांदायच्या. त्यालाही खाण्यामध्ये भरपूर रस असायचा. त्याचे आणि आजीचे अगदी मेतकूट. तो आजीला कोणतेही (अक्षरशः कोणतेही) प्रश्न विचारायचा. “आजी… आजोबा स्वतः डॉक्टर असूनही तुला आठ-आठ मुले कशी झाली.?… कुटुंब नियोजन वगैरे काहीच नाही.” आजीची विकेट काढायच्या खुमखुमीने अक्षूने एकदा विचारलं…. “अरे… त्यात काय…. त्या काळात लाईट नसायचे… मनोरंजनाची साधने नाहीत.. दुसरं काय होणार!” आजीने शांतपणे पण नेहमीची मिश्किल लकेर त्यात घालून अक्षूचाच त्रिफळा उध्वस्त केला.

आजीचे सर्वांबरोबर जमायचे . त्याला वयासारखेच विषयाचेही  बंधन  नसायचे .  शरीराची नाहीतर मेंदूची  सतत  हालचाल असायची .गेल्या वर्षी सविता तिला  म्हणाली , “लसणाचे  दाणे  सोलून फोडणीत घालण्याऐवजी कधीकधी सालासकट, लसूण दुखवून फोडणीत टाकली तर वेगळी चव येते.” दोन महिन्यानंतर आजीचा सविताला फोन …….. “बरोबर ग तुझे म्हणणं ……. आज तशी फोडणी केली आणि मस्त चव आली.”

रसपूर्ण जगायचे, साधे जगायचे पण येणाऱ्या प्रत्येकाला  सहभागी करून …..  आजी कधी तिच्या तरूणपणाच्या गप्पा करायची .लग्न  होऊन घरात आली तेव्हा सख्खी  धरून चार सासुबाई होत्या घरात, त्यातल्या दोन आलवनातल्या. पहाटे तीनला विहिरीतून पाणी  भरण्यापासून दिवस चालू व्हायचा. सततचे काम. त्यात बाळंतपणे. “अंगावर सोने असायचे पण हातात पैसा नसायचा…….. बांगड्या भरायलाही कासार घरी यायचा …… सासरे लुगडी आणून  वाटायचे ….. रंग निवडायचीही मुभा नव्हती …” आजी तिच्या आयुष्याच्या  अशा  टप्प्याला होती की भूतकाळातल्या आठवणींची कटुता लोपली होती. तिला ‘पहायला’ आले होते तो प्रसंग  ती रंगवून सांगायची. त्यातला नवरा मुलगा कोणता हेच तिला शेवटपर्यंत कळले नव्हते. ‘संक्रात  कोणत्या महिन्यामध्ये येते’ हा प्रश्न तिला विचारला होता. पहायला आले होते पंचवीस आणि सगळे पुरुष असे आजी ठासून सांगायची.

श्रोते मिळाले की आजीच्या गजाली सुरू व्हायच्या. पण त्यात आठवणींबरोबर चक्क वैचारिक आणि साहित्यिक चर्चा असायची. बाबाकडे येणाऱ्या पुस्तक- मासिकाचे  बारकाईने  वाचन करून त्यावर आजी आपले परखड मत द्यायची …… त्यातून भलेभले ज्ञानपीठ विजेतेही सुटायचे नाहीत. टिव्हीवरच्या मालिका आणि पाककृतींचे कार्यक्रम ह्याकडे पहाण्याचीही तिची खास दृष्टी आणि टिप्पणी  असायची. एकदा असाच एक कार्यक्रम सुरू होता. कापलेले, मोजलेले पदार्थ सुबक भांड्यांमध्ये ठेवलेले. पडद्यावरचा शेफ सफाईने कृती करत होता….. “ह्या गाईडबुकामध्ये दाखवतात सगळे पण जीव नाही …… प्रत्येक गोष्ट चिरण्यात, सोलण्यात, वाटण्यात, ढवळण्यात  जीव असतो पदार्थाचा ….. मोजून मापून मिक्स करण्यात नाही.” आजीचा ‘मिक्स’ चा खास उच्चार !

कधी कधी आजी झोपूनच टीव्हीचा पडदा पहात रहायची. आवाजही शून्य, “आजी कशासाठी पहातेस ?…”

“काही नाही रे …….. पडदा हलत रहातो, मन डुलत रहातं !” ही अशी लयदार वाक्य टाकण्यामध्ये आजीचा हात धरणारे घरात कोणी नव्हतं. आजीची समज, वाचन आणि चातुर्य अनुभवून आमची मैत्रीण वंदना (कुलकर्णी) म्हणायची, “संधी मिळाली असती तर आजी उद्योजिका किंवा विदुषी झाली असती.” पण आजीच्या बोलण्यात वाट्याला आलेल्या आयुष्याबद्दल तक्रार नसायची.

मुक्तांगणच्या कामासाठी माझी दर महिन्याची पुणे भेट. त्यामध्ये बाबाबरोबर वेळ घालवायचा तसा गेली अनेक वर्षे आजीच्यासोबत रहाणे हा माझा क्रमच बनून गेला होता. ती माझी काळजी करायची. घरात केलेले राखून ठेवायची. निरोप देताना घरी केलेले काही छान पॅक करून द्यायची….  मुख्य म्हणजे माझे खूप कौतुक करायची. माझ्या प्रकृतीबद्दल तिला खूप कळवळा ….  हे असे लाडावलेपण कोणत्याच आजीकडून माझ्या वाट्याला आले नव्हते. म्हटले तर मी आजीचा नातू कारण अनिल माझा ‘बाबा’.पण कधी आजी प्रेमाने ‘पाचवा मुलगा’ असे सुद्धा म्हणायची. बाबा लटक्या रागाने, “तुझा आनंदच लाडका” असे म्हणायचा. आम्ही हसायचो.

प्रत्येक क्षणाला अर्थ देत जगण्याची कला आजीने मोठ्या कष्टाने साध्य केली असावी. आणि आयुष्याच्या उत्तर काळात त्याला एक निर्व्याज सहजता आली होती. खिडकीतून येणाऱ्या सकाळच्या उन्हामध्ये मन लावून वाचणारी आजीची मूर्ती किती लोभस असायची. तिच्या गळ्यातल्या त्या ठळक बोरमाळेसकटची. आम्ही आजीच्या जपासाठी स्फटिकाची माळ आणली होती. त्याचे आजीला काय कौतुक. सविताने तिच्यासाठी लोकरीचा स्वेटरसारखा ब्लाऊज केला. तो आजीने भरपूर वापरला.  तिला सुती, नऊवारी साडी आणून देणे, दर वर्षा-दोन वर्षाला हा हा आमचा नेम होता …. आताच्या जुलै महिन्यातही मी साडी घेऊन गेलो. तिने त्यावर हात फिरवून मऊपणाची  खात्री करून घेतली. का कोण जाणे, गेल्या दोन-तीन वेळेला बाबा घरी नसतानाही मी फक्त आजीला भेटायला घरी आलो होतो. कदाचित आजीचं बोलल्यामुळे असेल. “शेवटाची सुरुवात केव्हातरी व्हायचीच असते … सगळी यंत्रे कायमची कुठे काम करत रहाणार …. ” जणू मला पूर्वसूचना देत ती म्हणाली होती.

“पण जीवावर येते ते परावलंबीत्व…. हलता येत नाही… ह्या पोरींना सर्व करायला लागते …. ते नको वाटतं” शेवटच्या महिन्यामध्ये ज्योतीबरोबर कधी फुलाआत्या. कधी अक्षुची बहीण अदिती, कधी वृषाली वहिनी सोबतीला असायच्या. मुक्ता आणि यशो ह्यांचे ह्या घराकडे अत्यंत प्रेमळ पण बारीक लक्ष असायचे. त्यांचे स्वतःचे संसार आणि कार्यक्षेत्र आहेत पण आजी – बाबाच्या ह्या घराच्या नियोजनात त्यांचा वाटा मोठा. (ह्या दोघी बाबाच्या मुली)

आजी म्हणजे सगळ्यांचा आवडता आधारवड. मायेने कवेत घेणारा. अगदी सहा महिन्यांपूर्वी आमच्या मुक्तांगणच्या ट्रस्टी मिटिंगसाठी आजीने उत्साहाने बटाटेवड्यांचा बेत केला होता. मी मुक्तांगणमधून काम करून संध्याकाळी घरी आलो की आजी विचारायची, “काय म्हणतंय मुक्तांगण?…” मी सांगितलेला वृत्तांत लक्षपूर्वक ऐकायची. आजी आणि बाबाची ही आश्वासक दुलई आपल्यासोबत सतत रहावी असं वाटायचं. मी पुण्याला निघालो की ठाण्याच्या माझ्या घरी सगळे म्हणायचे, “चालला माहेरी !… “

​घट्ट प्रेमाची नाती वंशवृक्षांच्या मुळामध्ये रुजायला हवीत असे मुळीच नसते… मायेच्या ओलाव्याचे मूळ समान मिळाले की सर्वदूर पसरतातच हे सुगंधी बंध. आजी गेली त्याआधी बरोबर दोन आठवडे होते, तेव्हा मी तिला भेटायला गेलो. थकलेली होती. स्वतःच्या विसर्जनाच्या तयारीत होती. पण बुद्धी टवटवीत होती. विंदा करंदीकरांच्या बालकवितांची पुस्तके वाचत होती. ​”आजी ही पुस्तके वाचत आहेस.?”

“एकतर छोटी आहेत… सोपी आहेत… परत परत वाचलं तर नव्याने कळत … नव्याने हसू येतं…” आजी म्हणाली.

‘एटू लोकांचा देश’ हे पुस्तक उघडून आजी शेजारी बसलो होतो. मनातच वाचत होतो. माझ्या लहानपणी वडलांनी माझ्यासाठी आणलं होतं हे पुस्तक… तिबेटच्या जरा खाली, हिमालयाच्या जरा वर! एटू लोकांचा अद्भुत देश. प्रत्येकाजवळ उडते घर!

मला त्या बालकविता नव्याने कळत होत्या. सगळ्या विसंगतीचा, विचित्रपणांचा मजेत स्वीकार करणारा एटू लोकांचा देश. “वाचून दाखव एखादी.” आजी म्हणाली.

       “जर कोणी कविता केली

       प्रथम पुरतात जमिनीखाली

       पण जुनीशी झाल्यानंतर

       शहाणे करतात जंतरमंतर

       मग कवितेतून रुजतो वृक्ष

       फुले येतात नऊ लक्ष”

मी आणि आजी एकत्र हसलो…. मोकळेपणी… शेवटचं.!

पण शेवटचं कसं म्हणू?…

रूजलेल्या वृक्षाला फुले यायला आत्ता कुठे सुरुवात होते आहे.

फोंडा, मालवण ते दापोली (मार्गे दोंडाईचे)

व्याख्यानांच्या निमित्ताने महाराष्ट्रातील भटकंती मला नवीन नाही. पण आपल्या विशाल प्रदेशामधली कित्येक ठिकाणे ह्या निमित्ताने पहायला मिळतात त्याची गंमत असते. गेल्या महिना दिड महिन्यात म्हणजे पाऊसकाळाच्या सुरवातीपासून भटकंती सुरु झाली ती गोव्यातल्या फोंड्यापासून. शालेय शिक्षक आणि मुख्याध्यापकांसाठी सलग दोन दिवसांचे प्रशिक्षण . . . दोन अडीचशे प्रशिक्षणार्थी. लोकविश्वास संस्थेचे अनूप प्रियोळकर आणि डॉ. नारायण देसाई हे संयोजक.

दोन आठवड्यातच मालवणच्या टोपीवाला हायस्कुलच्या शिक्षकांसोबत दोन दिवस प्रशिक्षण कार्यक्रम घेतला आणि त्यातल्या एका संध्याकाळी मालवणमध्ये जाहीर व्याख्यान. पालकत्वावरच्या ह्या संवादासाठी भर पावसात हजारच्यावर श्रोते येतील अशी माझी अपेक्षा नव्हती. डॉ. नाथ पै सेवांगणाने आयोजित केलेल्या ह्या कार्यक्रमाला पंचक्रोशीतून लोक आले.

पुढच्या पंधरा दिवसात असाच अनुभव धुळ्याजवळच्या दोंडाईचे नावाच्या छोट्या गावाने दिला. धुळ्याला गेलो होतो, देशबंधु गुप्ता फाऊंडेशन ह्या सामाजिक संस्थेच्या कार्यकर्त्यांच्या दोन दिवसाच्या प्रशिक्षण कार्यक्रमाला. एका संध्याकाळी पालकत्वावरचा संवाद दोंडाईचे ह्या धुळ्यापासून साठ किमी असलेल्या शहरात.

चक्क सहाशेसातशे मंडळी. व्याख्यानाचा हॉल म्हणजे मंगल कार्यालय. अनेक आया आपल्या छोट्या मुलांना घेऊन आलेल्या. त्यामुळे हलकल्लोळ. लोक येतील की नाही ह्या भीतीने आयोजकांनी वेळ दिली होती सायंकाळी साडेपाचची. मी येणार होतो साडेसहाला. लोकांना वेळेवर येण्याची सवय नसते म्हणून ही खबरदारी . . . पण साडेपाचलाच सभागृह भरले.

मी भाषणाला सुरवात केली तेव्हा मुलांचा पेशन्स संपला होता. सर्व श्रोत्यांच्या सहकार्याने भाषण संपन्न झाले तेव्हा मीच सुटकेचा निश्वास सोडला.

खानदेशातून पुन्हा उत्तर कोकणात दापोलीला पोहोचलो ते एक ऑगस्टच्या टिळक पुण्यतिथी कार्यक्रमासाठी. लोकमान्यांच्या जन्मगावी म्हणजे चिखलगावी. ‘लोकमान्य शिक्षण संस्थेच्या’ वर्धापनदिनाचे भाषण. कार्यक्रम उशीरा सुरु झाला. काहीसा लांबला. त्यामुळे विद्यार्थीगटामध्ये चुळबुळ होती. त्यामुळे माझे सदीप व्याख्यान मी तातडीने संकलित करून त्यांच्यासमोर मांडले.

समोरच्या श्रोत्यांच्या एकत्रीत अशा श्रवणक्षमतेचा अंदाज आधीच लावणे कठीण असते. परंतु समारंभ सुरु झाला की मी श्रोत्यांचे निरीक्षण करायला लागतो. त्यातून मला काय बोलायचे आणि मुख्य म्हणजे किती वेळ बोलायचे ह्याचा अंदाज यायला लागतो.

विशिष्ट विषयांना विशिष्ट् समज असलेला श्रोतृवर्ग मिळाला तर मात्र बहार येते. असा अनुभव गेल्या वर्षी मला आला होता सांगलीच्या एका व्याख्यानामध्ये. ‘रहस्य माणुसकीचे, भविष्य माणुसकीचे’ असा हा काहीसा कठीण विषय. संपूर्ण नाट्यगृह खचाखच भरले होते. जवळजवळ सव्वा तासाच्या मांडणीमध्ये मला प्रत्येक टप्प्यावर योग्य दाद मिळत होती. मी आणि श्रोते एका समान अवकाशाचा भाग बनलो होतो.

अनेक महिन्यांनी परवा आर्किटेक्ट मित्र शिरीष बेरीचा कोल्हापूरहून फोन आला. त्याच्या हातात ह्या संवादाची सीडी पडली. ती त्याला खूप आवडली. त्याने मला ही सीडी पाठवली आणि ती आता यु-ट्यूबवर उपलब्ध आहे (https://youtu.be/6fcUWOnic14).

रंगलेले व्याख्यान सर्वांसाठी उपलब्ध होणे ही गोष्ट महत्वाची.

लोकमान्यांवरच्या माझ्या भाषणाच्या सुरवातीची एक छोटी लिंकसुद्धा सोबत जोडत आहे (https://youtu.be/m91nwp3LJ3g).

मला छोट्या शहरांमध्ये जाऊन बोलायला आवडू लागले आहे. महानगरांमध्ये माहितीचे, कार्यक्रमांचे अजीर्ण झालेले असते. येणाऱ्या सोळा ऑगस्टला जातो आहे संगमनेरमध्ये . . . ‘आगऱ्याहून सुटका: महाराजांचे आपत्तीकालीन व्यवस्थापन’ असा विषय आहे (http://bit.ly/2uu8pE4)

. . . ज्या दिवशी महाराज निघाले त्याच दिवशी आणि सायंकाळीच हा थरार संगमनेरकरांसोबत अनुभवायचा आहे. सतरा ऑगस्टला आहे शिर्डीमध्ये! . . . पालकत्वावरचा संवाद.

श्रोत्यांच्या निमित्ताने माझे वारंवार अनेक विषयांवरचे चिंतन होत असते आणि त्यात नवेनवे काही गवसत असते हा माझ्यासाठी एक मोठा फायदा असतो . . .

म्हणजे प्रत्येक संवाद हा माझ्यासाठी एक शहाणे करणारा अनुभव असतो . . . खरे तर माझा अंतर्संवादच मी श्रोत्यासमोर मांडत असतो . . . त्या त्या वेळचा . . . ताजा आणि टवटवीत!

बहुरंगी बहर – हरहुन्नरी मुलांचा शोध-प्रकल्प !

अनेक विषयांत रुची असणाऱ्या, बहुअंगाने बहरत असलेल्या हरहुन्नरी मुलांचा शोध-प्रकल्प यंदाही सुरू झालाय. डॉ. आनंद नाडकर्णी यांची IPH आणि वयम् मासिक यांचा हा संयुक्त प्रकल्प आहे. ही निव्वळ स्पर्धा नाही, तर हा एक अनुभव आहे. मुलांना स्वतःच्या मनात डोकावण्याची, स्वतःचे विचार मांडण्याची ही अपूर्व संधी आहे. कोणत्याही माध्यमाच्या शाळेतील ७वी ते ९वीची मुले यांत सहभागी होऊ शकतात. यशस्वी मुलांना अनेक मान्यवरांना भेटण्याची संधी मिळते, त्यांच्यासाठी व्यक्तिमत्त्व विकास शिबिर आयोजित केले जाते. गेल्यावर्षीच्या जबरदस्त यशानंतर यंदाही या स्पर्धेला भरघोस प्रतिसाद मिळेल, अशी अपेक्षा आहे. 

अधिक माहितीसाठी खालील जोडणी (Attachment) वाचा.

शिक्षक-वृत्तीचा अमृतमहोत्सव : आमचे बापट सर

… विश्वास बसत नाही पण चक्क एक्केचाळीस वर्षे होऊन गेली ह्या घटनेला. मुंबईच्या जी.एस. मेडिकल कॉलेज आणि के.ई.एम. हॉस्पिटलच्या खानदानी इमारतींसमोरचा वहाता रस्ता​. त्या रस्त्यावर रांगेने उभी असलेली साळुंखे बंधुंची दुकाने. त्यातल्या एका दुकानांमध्ये बसून समस्त के.ई.एम वासीयांवर प्रेमाची नजर ठेवण्याचा प्रमुख व्यवसाय करणारे भाऊ साळुंखे म्हणजे विश्वबंधुच. त्यांच्या काऊंटरवर घुटमळणारा मी. एम.बी.बी.एस.च्या पहिल्या वर्षाचा विद्यार्थी. आजूबाजूचे वातावरण पचवण्याच्या प्रयत्नातला. भांबावलेला.

माझ्या पायांना असलेल्या पोलियोच्या पूर्वापार अडचणीमुळे मला परिसरातल्या हॉस्टेलवर खोली मिळावी ह्यासाठी भाऊ साळुंखे मला घेऊन वॉर्डन डॉ. के. डी. देसाईंकडे गेले होते. ते काम यशस्वी करून आम्ही परत आलो होतो आणि एका व्यक्तीची वाट पहात होतो … “आता येईलच रवी … ” भाऊ पुटपुटले. माझी उत्सुकता शीगेला. आता कधी होणार हा सूर्योदय ?… त्या काळातल्या हिंदी चित्रपटातील दिशेला शोभेल अशा व्यक्तीमत्वाचे लालबुंद गोरे, सुदृढ शरीराचे, दमदार चालीचे डॉ. रवी बापट त्यांच्या पांढऱ्या अेप्रनच्या पंखांसकट हजर झाले.

​​श्री. किसन कुलकर्णी म्हणजे माझे एक काका. त्यांचे मित्र भाऊ आणि बापट सर. माझ्या काकांचे टोपण नावही होते ‘भाईकाका’. “हा भाईचा पुतण्या … ” अशी माझी ओळख भाऊ साळुंख्यांनी करून दिली. मला आपादमस्तक निरखण्यात आले … हा शिरस्ता आजही सुरू आहे. माझ्या शारीरिक आरोग्याच्या परिस्थितीवरूनच सहसा संभाषणाची सुरूवात असते. माझा लठ्ठपणा माझ्याहीपेक्षा जास्त मनावर घ्यायचे सर. “सगळी थेरं करा …. पण तब्येत जपून …” असं दामटून सांगायचे. स्वतःही तसेच वागायचे. पहाटे कधीही झोपले तरी वॉर्डात उशीर नाही. चेहऱ्यावरचा फ्रेशपणा कायम. माझे आडनाव नाडकर्णी पण हॉस्टेलवरचे टोपणनाव होते ‘जाडकर्णी’. सरांनी त्या पहिल्या भेटीपासून माझ्या शारीरिक आरोग्यासकटची माझी जबाबदारी जी घेतली ती पुढची दहा-बारा वर्षे नेटाने निभावली. मी त्यांचा ‘पोरगा’ ह्या गटात कधी घुसलो हे मला कळले नाही. पुढची सारी वर्षे सरांचे ‘शेपूट’ बनून त्यांच्याबरोबर जग बघण्याचा दुर्मीळ योग आला.

मी आजवर ज्यांची फक्त नावे ऐकली होती अशा अनेकांच्याबरोबर तासनतास घालवायची संधी मला बापटसरांनी दिली. त्यात दादा कोंडके होते, सी. रामचंद्र होते… शरद पवारांपासून गोविंद तळवलकरांपर्यंत आणि कबड्डी खेळाडूंपासून ते युनियन नेत्यांपर्यंत. सरांचा जनसंपर्क प्रचंड. त्याकाळात ते नुकतेच इंग्लंडकडून सर्जरीतील खास प्रशिक्षण घेऊन आलेले. आणि तरीही त्यांनी ‘पूर्णवेळ प्राध्यापकी’ करण्याचा जाणता निर्णय घेतलेला. वैद्यकशास्त्रातील माझे पहिले ‘हिरो’ ठरले ते बापट सर. ते अमिताभसारखे बिनधास्त, राजेश खन्नासारखे स्वप्नाळू आणि संजीव कुमारसारखे भाबडे निरागस होते. देव आनंदसारखी ‘हर फिक्रको धुवेमें उडाता चला गया’ अशी वृत्ती होती. स्वतःच्या सेवाभावाचे, निष्ठेचे अवडंबर न करता जगण्यातील प्रत्येक रस समरसून आकंठ जगण्याची वृत्ती होती. शिवसेनाप्रमुखांपासून ते धारावीतल्या सामान्य हमालापर्यंत सर्वांशी अगदी जिव्हाळ्याची मैत्री होती. हातचे राखून न ठेवता विद्यार्थ्यांना स्वतःकडचे सर्व देण्याची कृती होती. सरांचे निदान तर उत्कृष्ठ होतेच पण सर्जरी करताना त्यांना पाहणे हा अनुभव ग्रेटच असायचा. त्यांची ऑपरेशन लिस्ट पूर्ण भरलेली असायची. संगीत ऐकत, हसतखेळत काम चालायचे. कधीमधी भडकले तर सर कॅप-मास्कच्या आतूनही लालबुंद झालेले दिसायचे. त्यांची सर्जरी असायची झाकीर हुसेनच्या तबल्यासारखी… विलक्षण सफाई, गती ….थिरकणारी बोटे… कधी अलगद तर कधी जोमदार. माझ्या वडलांची हर्नियाची शस्त्रक्रियापण सरांनीच केली. वरणभाताचा डबा यायचा भाऊ साळुंख्यांच्या घरून. माझा एक ज्येष्ठ मित्र विजय परुळेकर ह्याच्या पत्नीच्या म्हणजे सरोज वाहिनीच्या थायरॉईडचे ऑपरेशनही मी सरांच्या शेजारी उभे राहून पाहिले. ओटीच्या वेशातील सर अगदी वेगळेच भासायचे… त्यांना तंबाकूची सवय होती. तो जणू त्यांचा प्राणवायुच.

आम्ही जवळचे लोक त्यांच्या ह्या सवयीला पूर्ण ऍक्सेप्ट करून होतो. त्यांची चंची सतत त्यांच्याबरोबर असायची. सरांची दुपारच्या जेवणाची वेळ तीनच्या सुमारास… कधीकधी सरांबरोबर  घरी जाऊन जेवायचा प्रसंग यायचा. म्हणजे त्यावेळी घरी गेलो तर टेबलावर बसायला लागायचे. बापट मॅडम अगदी शांत आणि मितभाषी. सरांचा सततचा गडगडाट. त्यांच्या  मुलांपैकी उदय आमचा दोस्त. तो आमच्या रूमवरच पडलेला असायचा. संध्याकाळनंतर सरांचे प्रचंड विस्तारित सोशल लाईफ सुरु व्हायचे. ते थेट मध्यरात्रीपर्यंत…  सरांच्या हाताखालची टीम इतकी मस्त असायची की दुपारनंतर सरांना सहसा कुणी डिस्टर्ब करत नसे.

एमबीबीएसच्या शेवटच्या परीक्षेच्या आधी दोन महिने आमच्यासारख्या उनाड पोरांना घेऊन सरांनी, सर्जरी ह्या विषयात आम्ही पास झालो पाहिजे हा ‘पण लावून’ आमची क्लीनिक्स घेतली. ‘उनाड’ म्हणजे नाटक, वक्तृत्व, लोकांना मदत, सामाजिक चळवळी ह्या सगळ्यात भाग घेणारे! रात्री दहा ते पहाटे अडीच. सलग दहा दिवस. सरांसमोर हेतू स्पष्ट होता…पोटापाण्याइतपत गुण! … हा प्रश्न आणि हे उत्तर. संपूर्ण प्रॅक्टिकल परीक्षा त्यांनी आमच्यासमोर परीक्षकांच्या स्टाईल सकट उभी केली. अमुक एक प्रश्न आला की समजायचे की आपण पासाची पातळी पार केली … अमुक एक कठीण प्रश्न समोर आला की समजावे आता साठ टक्क्याकडे वाटचाल !… आमच्या गटासाठी हे असे शिकवले पण ज्यांना सर्जरीमध्ये करिअर करायची त्यांना शिकवण्याची शैली खूपच वेगळी. तपशिलात जाणारी. पहाटे क्लिनिक संपवून हॉस्टेलला आलो की अगदी घासू मंडळीदेखील   (घासू म्हणजे पराकोटीच्या गांभीर्याने अभ्यास करणारे ) जागत बसलेली असायची. जे शिकलो होतो ते आम्ही ओतायचो … तेवढीच रिव्हिजन.

आता जाणवते आहे की हा वृत्तीचा मोकळेपणाही सरांकडूनच शिकायला मिळाला. सरांनी त्यांच्या जगभर पसरलेल्या असंख्य सर्जन विद्यार्थ्यांना वर्षानुवर्षे ‘मेंटॉर’ केलेच. आज के.ई.एम.चे डीन  डॉ.  अविनाश सुपे, टाटा कॅन्सरचे डायरेक्टर डॉ. राजन बडवे असे सारे सरांच्याच तालमीत तयार झालेले. माझा ‘सर्जरी’ ह्या विषयाशी संबंध बापटसरांमुळे आला आणि पास होण्यापुरता मर्यादित होता. पण धडपडणाऱ्या विद्यार्थ्यांच्या मागे उभे रहाणे आणि त्याच्या छोट्या छोट्या पावलांचे भरघोस कौतुक करणे हा सरांचा स्वभावच आहे. मी आंतरमहाविद्यालयीन स्पर्धेसाठी लिहिलेल्या पहिल्या एकांकिकेबद्दल चर्चा करण्यासाठी सरांनी एकदा त्यांच्या ऑफिसमध्ये बोलावले. समोर विजय तेंडुलकर आणि डॉ. जब्बार पटेल. तेंडुलकर माझ्याशी खूप खोलात जाऊन बोलले. अनेक प्रश्न त्यांनी केले. मी आपला कुवतीनुसार तोंड देत होतो. पाऊण तासानंतर सरांच्या खोलीतून बाहेर पडलो. शेजारी होती मोलेक्युलर बायोलॉजी विभागाची लॅब. चंदू पाटणकर, राजू करमरकर (त्यावेळी सोबत संदेश नाईक, पै, गुजराथी, जयंत वगैरे ) असे मित्र तिथे असायचे. तो आमचा सुशीतल अड्डा होता. (त्या काळात महत्वाच्या प्रयोगशाळांनाच ए.सी.  बसवलेले असायचे.) मी तिथे जाऊन बसलो. पंधरा मिनिटात सर अवतरले. माझ्यात दिसणाऱ्या ‘शक्यता’ लक्षात घेऊन तेंडुलकरांनी जे काही स्तुतीपर शब्द वापरले असतील त्याने सरच जबरदस्त खूश झाले होते. पाठीत दणका देत म्हणाले, “लेको, तेंडुलकरांच्या परीक्षेत पास होणे एमबीबीएसच्या परीक्षेपेक्षा अवघड आहे…”

 सरांचा ‘वॉर्ड नंबर पाच’ जरी सर्जरीचा असला तरी विविध क्षेत्रातले मान्यवर त्यांच्या देखरेखीखाली अॅडमीट व्हायचे. माझ्यासारखे विद्यार्थी मदत करायचे. सोपानदेव चौधरींकडून मी बहिणाईच्या आठवणी ह्या वार्डातच ऐकल्या. सुरेश भटांची गझल तयार कशी होते आणि भीमराव पांचाळेंच्या  गळ्यावर कशी चढते ते प्रत्यक्ष अनुभवले. हे सगळे फक्त सरांमुळे… मी काही कुणा थोरामोठ्यांचा मुलगा नव्हतो की मेरीटमध्ये आलेला प्रस्थापित हुशार नव्हतो. पुढे  सुरेश भटांनी सरांना एक पत्र लिहिले. त्यामध्ये त्यांचा सेवेचा वारसा पुढे चालू ठेवणारा विद्यार्थी मी असेन असे लिहिले होते. सरांनी मला फोनवर उत्साहाने हे पत्र वाचून दाखवलेच पण झेरॉक्स करून टपालानेही पाठवले. खरेतर दोन पानी पत्र त्यांच्याबद्दलच्या कृतज्ञतेचे होते. माझा त्यात दोन ओळखींचाच उल्लेख… पण सरांना आनंद माझ्या उल्लेखाचा.

वॉर्डात अॅडमीट असलेल्या कुटुंबीयामुळे सरांनी ​माझी ओळख म.टा.मधल्या अशोक जैनांशी करून दिली. त्यामुळे माझे लिखाण सुरू झाले. आमच्या नाटकांच्या सेटसाठी, तांत्रिक बाजूंसाठी सर व्यावसायिक रंगभूमीवरच्या प्रसिद्ध निर्मात्यांकडून मदत उभे करायचे.’अभिजात’चे अनंत काणे, ‘चंद्रलेखा’चे मोहन वाघ, ‘नाट्यसंपदा’चे प्रभाकर पणशीकर अशा जेष्ठांबरोबर ओळख झाली ती सरांमुळे.

‘वैद्यकसत्ता’ ह्या माझ्या पहिल्या पुस्तकाचे सरांना केवढे अप्रूप. वैद्यकीय व्यवसाय आणि वैद्यकीय शिक्षण त्यांच्या चिंतनाचा विषय. पुढे त्यांनी ह्या विषयांवर पुस्तकेही लिहिली. माधव मनोहरांसारख्या समीक्षकांपासून ते अरुणभाई मेहतांसारख्या राजकारण्यांपर्यंत अनेकजणांसमोर सरांनी ह्या पुस्तकाचे वाचन घडवून आणले.

असा ‘बाप’ माणूस आपल्या पाठीशी आहे असे म्हटल्यावर जबाबदारी होती ती फुशारून न जाण्याची. त्याबाबतीतही सरच कडक होते. अभ्यासाकडे दुर्लक्ष न करता अॅक्टीव्हिटी करायच्या. काही वर्षे माझी हॉस्टेलमधली खोली तळमजल्यावर होती. सरांचे घर असेल तिथून जेमतेम दोनशे मीटर्सवर… रात्री हळूच खिडकीत येऊन उभे रहायचे. रात्री म्हणजे मध्यरात्री !… पुढे एमडी झाल्यावर परिसरातल्या एकाच इमारतीत मी आणि परममित्र महेश गोसावी तळमजल्यावर तर सर पहिल्या मजल्यावर असे राहायचो. त्या काळामध्ये महेशने त्याच्या एम.डी. रिझल्टप्रकरणी तत्कालीन मुख्यमंत्र्यांच्या मुलीच्या निकालासंदर्भात पंगा घेतला होता. गर्दच्या विरोधातले माझे काम जोम धरू लागले होते. अनेकवेळा तळमजल्यावरच्या खिडकीतून सर आम्ही नीट झोपलोत ना ते शांतपणे मायेच्या नजरेने बघून जायचे. आज ते आठवूनही भरून येते.

सरांच्या बरोबरीने आम्हा विद्यार्थ्यांवर प्रेम करणाऱ्या होत्या डॉ. शरदिनी डहाणूकर मॅडम. सर आणि मॅडम ह्यांची अतिशय छान मैत्री. सरांच्या काही सवयींना ‘वळण’ लावण्याच्या प्रयत्नांत आम्ही ‘पोरगे’ आणि मॅडम एकत्र असायचो. डहाणूकर मॅडमचा सरांना थोडा प्रेमळ धाक होता. हे डायनॅमिक्स मोठे मजेदार होते. एखाद्या एकत्र कुटुंबातले असावे तसे. आम्ही विद्यार्थी, सर, मॅडम ह्या नात्यांच्या मुळाशी होते सद्गुणाबद्दलची, टॅलन्टबद्दलची आस्था.  मॅडमची बहुगुणी प्रतिभा फुलावी ही सरांची इच्छा असायची. सरांनी अधिकाधिक काळ, अधिकाधिक  जोमाने लोकांची सेवा करावी हा मॅडमचा आग्रह असायचा. मी जसा वयाने, अनुभवाने  थोडा  मोठा व्हायला लागलो तसा  मीही ह्या नात्यांना सांभाळून  घ्यायला मदत करायला  लागलो.

डहाणूकर मॅडम अकाली आणि अचानक गेल्या . अगदी त्याच सुमारास सरांची तब्येतही अगदीच बरी नव्हती. जेएमटी (मुख्य ऑपरेशन थिएटर ) जवळच्या (मला वाटते) तेवीस नंबर वार्डमधे सर अॅडमीट होते. मॅडमना शेवटचा निरोप देऊन आम्ही मुले सरांकडे आलो. त्यांच्यासोबत थांबलो. फक्त थांबलो, बसलो …. मॅडमशिवायचे जगणे सह्य करायला एकमेकांना मदत करत. . .

आता लक्षात येते आहे की ह्या चाळीस वर्षांमध्ये अनेक हळव्या क्षणी  मी आणि सर बरोबर होतो. आणि माझ्या मानसिक आरोग्याच्या कामातल्या प्रसंगांमध्येही … आमची वेध व्यवसाय  प्रबोधन  परिषद असो की शिक्षकांसाठी सुरु केलेला ‘ शिक्षकमित्र ‘ हा प्रशिक्षणउपक्रम असो . . . सरांना  बोलवण्याचा  अवकाश . . . ते  उत्साहाने हजर असायचे. दहा  वर्षांपूर्वी  आय.पी. एच.चा स्वतः च्या वास्तुमध्ये प्रवेश  झाला . तेव्हाही आशीर्वाद द्यायला सर होतेच !

मी मनोविकार क्षेत्रातच करीयर करावी ह्या कल्पनेला विद्यार्थीदशेपासूनच सरांचा आणि मॅडमचा पूर्ण पाठिंबा होता. ह्या दोघांचाही वैद्यकशास्त्राकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन सर्वसमावेशक म्हणजे ‘Holistic’ होता. रुग्ण  आणि  नातेवाईक  यांच्याशी संवाद  करावा ह्याबद्दल सर अत्यंत जागरूक असायचे . ‘Surgery is my domain but Recovery is patient’s and familie’s domain’ असे ते म्हणायचे . म्हणून अत्यंत  सोप्या  पद्धतीने उपचारपद्धती समजून सांगायचे. पुढे मी मनोविकारशास्त्रात एम.डी.  करायला लागल्यावर अनेक ‘ मनोद्धभव ‘ शारीरिक विकारांचे पेशंटस सर मला पाठवायचे. त्यांचे अक्षर अगदी ठळक आणि वळणदार. सर्जरीच्या ओपीडीमध्ये त्यावेळी जुन्या पद्धतीचे टाक आणि शाई असायची. सर त्याचा वापर सफाईने करायचे. रुग्णसेवेतील त्यांच्या अनुभवावर आधारीत असे त्यांचे पहिले पुस्तक ‘ वॉर्ड नंबर पाच ‘ प्रसिद्ध झाले तेव्हा एक वक्ता म्हणून बोलण्यासाठी सरांनी मला बोलावले. ह्या पुस्तकातही अनेकवार माझे उल्लेख आहेत. सरांबद्दल जाहीरपणे बोलण्याचा पहिलाच प्रसंग…. व्यवस्थित टिपणे केली. तयारी केली. बोलताबोलता भावनांचा सूर आपोआपच  लागला. दुसऱ्या दिवशी सकाळी अरुण टिकेकरांचा फोन आला. “डॉक्टरांचे कर्तृत्व, तुम्हा दोघांचे नाते  आणि पुस्तकाचा आवाका हया तिन्ही घटकांचे इतके समतोल विवेचन तू केलेस… असे मराठी अलीकडे फार कमी ऐकायला मिळतं” मी सुखावलो. लगेच सरांना फोन लावला. ते माझ्या फोनची वाटच पाहत होते. “माझ्याकडूनच घेतला अरुणने तुझा नंबर …. ” मला म्हणाले. आणि पुढे काहीवेळ त्यांच्या पुस्तकापेक्षाही जास्त, टिकेकरांनी केलेल्या माझ्या कौतुकाबद्दल  बोलले. टिकेकरांच्या दिलदार स्वभावाबद्दल बोलले

महाराष्ट्र आरोग्य विद्यापीठाचे कुलगुरूपद, हाफकिन्स बायोफार्मा कंपनीचे अध्यक्षपद अशी अनेक अधिकृत सन्मानस्थाने सरांनी भूषविली पण त्यांना खरे पहावे ते ओपीडीमध्ये. फक्त केईएम मध्येच नाही तर ग्रामीण, आदिवासी भागातल्या ओपीडीमध्ये. आम्हा विद्यार्थ्यांनाबरोबर घेऊन त्याकाळामध्ये सर कर्जत-भीमाशंकर भागामध्ये नियमित आरोग्य शिबिरे घ्यायचे. भाऊसाहेब राऊत नावाचे शेका पक्षाचे जेष्ठ नेते होते. त्यांच्यासाठी हे काम सर करायचे. माझ्यासारख्या अनेकांना आरोग्यव्यवस्थेच्या एका वेगळया वास्तवाची जाण त्यामुळे आली. आम्ही शनिवारी सायंकाळी जाऊन आश्रमशाळांमध्ये  राहायचो. रविवारी पाच-सहा तासाची ओपीडी करून संध्यांकाळी परतायचो. पेशंटससाठी औषधाची सॅम्पल्स गोळा करायचो.

सेलेब्रेटीज ते सामाजिक वास्तव ह्या सगळ्यामधे सर घेऊन जायचे. तसेच उत्तम पुस्तके वाचून घेण्यातही त्यांचा करडा  सहभाग असायचा. माझे वाचन बऱ्यापैकी चतुरस्त्र  असल्याने मी त्यांच्या अधिकच ‘Good Books’ मध्ये असायचो. कितीही व्यग्र  दिनक्रम  असला तरी वाचनाला त्यांनी कधी दूर सारले नाही. तशीच आवड प्रवासाची आणि फोटोग्राफीची. चाळीस वर्षांपूर्वीचा रशिया आणि कैलासमानससरोवर अशा रेंजमधले प्रवास आम्ही विद्यार्थ्यांनी सरांच्या छायाचित्रांमधून पाहिले. आमच्या काही  वार्षिक सहलींनाही  सर सोबत असायचे. सलग चार-पाच वर्षें माथेरानच्या पावसाळी सहलींमध्ये बापटसर, श्रीकांत लागू ( दाजी ) एयर इंडियातले साठे  काका असे  तीन ज्येष्ठ आम्हा पोरांसोबत असायचे. नेरळला  उतरून आम्ही माथेरान चढून जायचो. पत्ते कुटणारे पत्ते खेळायचे. गाणी- गप्पा आणि भर  पावसात भटकणे असा उद्योग असायचा … एक पावसाळी सकाळ आठवते आहे. मी, सर आणि महेश गोसावी जंगलवाटेवरुन भटकत होतो. पावसाची जोरदार झड सुरू होती. माझ्याकडे न भिजण्यासाठी  काय साधन होते ते आठवण नाही. महेश मात्र भिजत होता. काकडत होता. आणि सरांकडे एक खास पूलओव्हर होता; डोकेसुद्धा सुरक्षित ठेवणारा. वाटेवरुन चालता चालता सहजपणे सरांनी तो पूलओव्हर काढला आणि महेशच्या अंगावर चढवला. मला अजूनही ती कुंद सकाळ, भिजत चाललेले सर आणि त्यांच्या ऊबेत चालणारे आम्ही आठवतो आहोत… अजूनपर्यंत बरसत असलेल्या त्या पावसाचा आता अमृतमहोत्सव होणार आहे. . . येत्या दोन जूनला !

क्रीडाक्षेत्रातील एका भीष्माचे प्रयाण

भीष्मराज बाम सर आणि माझी ओळख झाली त्याला वीस वर्षे होऊन गेली. आय.पी.एच.मानसिक आरोग्यक्षेत्रात काम करणाऱ्या आपल्या आय.पी.एच. संस्थेतर्फे आम्ही तरुणांसाठी एक आगळी समृध्द व्यक्तित्व स्पर्धा घेतली होती… ‘आविष्कार’ नावाच्या ह्या स्पर्धेच्या अंतिम फेरीमध्ये दहा तरुण-तरुणींची मुलाखत घेणाऱ्या सेलेब्रिटी पॅनलवरचे एक सदस्य म्हणून मी सरांना आमंत्रण दिले. ते त्यांनी सहास्य स्वीकारले. आपल्या मिश्कील पण नेमक्या प्रश्नांनी त्यांनी ही अंतिम फेरी गाजवली. ठाण्याच्या गडकरी रंगायतनमध्ये भरगच्च प्रतिसाद मिळालेल्या ह्या उपक्रमामुळे बामसर आमचे झाले.

एकविसाव्या शतकाला सुरुवात होण्याआधी दोन वर्षे मी खेळाडूंचे मानसिक प्रशिक्षण ह्या क्षेत्रात आलो ते ठाण्यामधल्या बूस्टर क्लबच्या कोच सौ. गोहाड मॅडम ह्यांच्यामुळे. अर्थातच सरांचे मार्गदर्शन घेणे ओघाने आलेच. सन २००० आणि २००२ मध्ये सरांनी तरुण खेळाडूंसाठी आय.पी.एच.मध्ये येऊन कार्यशाळा घेतल्या. आय.पी.एच.चे ह्या क्षेत्रातील काम वाढायला सुरुवात झाली ती आधी मधुली देशपांडे (ही नाशिकची आणि सरांचीच विद्यार्थिनी) आणि नंतर डॉ. शुभांगी दातार ह्या आमच्या क्रीडामानस उपचारकांमुळे. बामसर गेले त्याच्या दोन दिवस आधी सरांचे आणि शुभांगीचे कोणत्यातरी सेमिनार संदर्भात सविस्तर बोलणे झाले होते.

सहा वर्षांपूर्वी नाशिकला ‘वेध’ व्यवसाय प्रबोधन परिषदेचा उपक्रम सुरु झाला आणि आमच्या साऱ्या नाशिक स्वयंसेवक टीमला सरांचा भक्कम पाठिंबा मिळाला. आता माझीही सरांसोबत वार्षिक भेट होऊ लागली. सर गेले त्यानंतर तीन-चार दिवसातच मी नाशिकला जाऊन मॅडमबरोबर आणि मुला-सुनेबरोबर बोलून- भेटून आलो.

सरांची नेमकी Legacy काय ?…. २०१५ साली त्यांच्याबरोबर इंग्रजीतून मारलेल्या गप्पांची यु-ट्यूबवरची लिंक सोबत आहे. त्या संवादाकडे बारकाईने पाहिले, ऐकले तर लक्षात येतात सरांच्या वारशाचे अनेक पदर….

क्रीडामानसशास्त्राचे महत्त्व समाजाला पटवून देणे ह्या विषयातला एकमेव ICON म्हणून सरांचे नाव घेता येईल. जागतिक स्तरावर प्रसिद्ध असलेल्या / झालेल्या अनेकांचे ते मार्गदर्शक होते. ह्या प्रसिद्धीचा वापर त्यांनी ‘स्वतःचा ब्रँड’ मार्केट करण्यासाठी कधीही केला नाही. त्यांच्यासाठी ‘क्रीडामानसशास्त्र’ हा सर्वात अधिक महत्त्वाचा ब्रँड होता. एका अर्थाने असे म्हणता येईल की सरांना त्यांच्या पोलीस करीयरपेक्षा (तीही भारदस्त आणि यशस्वी आहे) श्रेयस कशातून मिळाले असेल तर ते क्रीडामानसशास्त्रातून.

सरांच्या छोट्या वाक्यांमध्ये भारतामधल्या क्रीडाक्षेत्राच्या प्रगतीसाठी नेमके काय करावे ह्याचे अफलातून सूचन असते. गप्पांमध्ये ते म्हणतात, “जास्तीतजास्त लोक एकतरी खेळ खेळायला हवेत….तरच त्या खेळात जागतिक दर्जाचे खेळाडू तयार होतील.” किती खरे आहे हे ! खेळाची संस्कृती रुजली नाही तर पदकांचा वर्षाव काही आकाशातून नाही होणार.

विद्यार्थीगटातील जे खेळाडू स्पर्धात्मक खेळ खेळतात त्यांच्या आई-वडिलांनी  ‘बँकसीट ड्रायव्हींग’ करण्यापेक्षा स्वतः कोणताही खेळ खेळून हरण्या-जिंकण्याचा अनुभव घ्यावा असा सरांचा आणखी एक मोलाचा आग्रह. ‘हरल्यानंतर काय करायचे ह्याचे प्रशिक्षण मिळाले की विजय सोपा हॊतॊ’ हा विचार ते ठामपणे मांडायचे.

ह्या लिखाणासोबतच्या चित्रफितीमध्ये सरांचा मिष्कीलपणाही खूप छानपणे सामोरा आला आहे. पण सरांच्या वारशाचा एक खूप मोठा भाग क्रीडामानसशास्त्राच्या पलीकडचा आहे.

ज्येष्ठ नागरिकांचे Community Living कसे असावे ह्याचा आदर्श वस्तुपाठ म्हणजे सर. निवृत्तीनंतर ते नाशिकला जाऊन राहिले आणि सर्व-बाजूंनी  त्या शहराचे झाले. त्या शहराच्या एकंदर समाजजीवनात भर घालणाऱ्या प्रत्येक विचाराला, उपक्रमाला, चळवळीला त्यांचा आशीर्वादच नव्हे तर सक्रिय पाठिंबा असायचा. त्यांच्या कुटुंबातील एकजण मला सांगत होते,”एका महत्त्वाच्या सांस्कृतिक समारंभामध्ये सरांना आमंत्रण होते. त्या कार्यक्रमाला जाताना ते आयोजकांकडे गेले आणि एक घसघशीत रकमेचा चेक देऊन नंतर मंडपात बसले. कारण काय तर हा कार्यक्रम नाशिक शहराचा आहे…. मी मला जमेल ती मदत करायला हवी.”

स्वतःचे जगणे समाजजीवनात विरघळून टाकणाऱ्या ह्या भीष्मपितामहांना शेवटचे बोलावणे आले तेही कार्यमग्न असतानाच ! मला सर जेव्हाजेव्हा भेटायचे तेव्हातेव्हा त्यांच्या पायाला हात लावून, वाकून नमस्कार करण्याची संधी मी सोडत नसे…. त्यादिवशी त्यांच्या घरी, त्यांच्या फोटोला नमस्कार करताना मी एक संकल्प केला …. ‘खेळातले मन’ ह्या लेखनाला सुरुवात झालेल्या माझ्या पुस्तकाला (जे माझ्यासोबत डॉ. शुभांगी दातारही लिहित आहे) सरांच्या स्मृतींना अर्पण करायचं.

[आय.पी.एच. संस्थेतर्फे आयोजित ‘Mind Games २०१५’ ह्या चर्चासत्रामध्ये डॉ.आनंद नाडकर्णींबरोबर भीष्मराज बाम सरांच्या दिलखुलास गप्पा अनुभवायची लिंक आहे.. https://www.youtube.com/watch?v=XUhmrarvJyw ]