‘करण्या’चे दिवस, ‘कळण्या’चे दिवस : १२

आयुष्याला ‘पुनश्च हरिओम‘

लोकमान्य टिळक एका बंदिवासातून सुटले त्यानंतर त्यांनी ‘पुनश्च हरिओम’ ह्या शीर्षकाचा एक अग्रलेख लिहिला होता. ते तुरुंगवासातून मुक्त झाले होते खरे. पण त्यांच्याच लिहिलेल्या शब्दात सांगायचे तर संपूर्ण देशच एक तुरूंग झाला असल्यामुळे तुरुंगात जाणे म्हणजे एका मोठ्या दालनातून एका छोट्या दालनात जाणे एवढेच ! . . .  म्हणजे तुरुंगवास आणि सुटका ह्याकडे पहाण्याचा त्यांचा दृष्टीकोन समतोल आणि वास्तववादी होता . . . हे सारं आता आठवण्याचे कारण  उघड आहे . . . येणार्‍या आठवड्यापासून एका अर्थाने, मोठा तुरुंग झालेल्या जगातला आपला देश हे एक मोठे दालन आणि त्यातले जितके झोन्स तितकी छोटी दालने. म्हणजे, प्रतिबंधित क्षेत्रातील लोकांच्या जीवनावरची बंधने जास्त. त्यामानाने हरीतक्षेत्रातील लोकांवरची कमी . . . पण ही काही संपूर्ण बंधनमुक्ती नव्हे . . . नव्या दिवसाच्या नव्या जगण्यातली काही पूर्वीची, काही नवी . . . काही जाणार, काही टिकणार.

अशावेळी जगण्याला सामोरे जाताना आपल्या मनाला कसं संभाळायचं? . . . एका बाजूला मधून मधून स्वार होणारी भविष्याबद्दलची भीती असणारच . . . पण भविष्याकडे कुतुहलाने पहाण्याचा पर्याय आपल्याकडे आहे. ज्याच्या मनातले कुतुहल संपलं तो ‘म्हातारा’ झाला असं समजायचं . . . कुतुहल असलं की माणसाचं मन शोधक बनते. आज आपल्याला गरज आहे शोधक मनांची . . . त्यातूनच पर्यायांची निर्मिती होणार. माझ्या ओळखीच्या एका डिझायनर उद्योजिकेने, मुखपट्ट्यांची इतकी सुंदर ‘Range’ तयार केली आहे की तिच्यावर ऑर्डर्सचा वर्षाव होतोय. स्त्री आणि पुरुषांसाठी वेगवेगळी सुगंधी रसायने, अत्तर, फवारे ऐकून आहोत आपण. तिने मुखपट्ट्यांमध्येही अशी विभागणी केली आहे . . . अजून कुणी संपूर्ण डोळे कव्हर करणारे एकच शिरवस्त्र अधिक मुखपट्टी अधिक स्कार्फ तयार केला आहे . .  . तर मुखपट्टीतून हसरा चेहरा दिसाव्या अशी ‘पारदर्शक पण सुरक्षित’ सोय असलेली मुखपट्टी तयार झाली आहे . . . म्हणजे कुतुहल आणि शोधक वृत्ती असेल तर कसोटीच्या काळातली संधी दिसेल.

आरोग्यविम्याच्या क्षेत्रात काम करणाऱ्या एका कंपनीच्या संघाबरोबर गप्पा मारत होतो. त्यांची उत्पादकता शिगेला पोहोचली आहे. ह्या टाळेबंदीच्या काळामध्ये ह्या मंडळींच्या कडून पॉलिसीजची विक्रमी विक्री होते आहे . . . भावनिक दृष्टीने ह्याकडे कसं पहावं? भविष्यातल्या स्वतःच्या आणि कुटुंबाच्या आरोग्याबद्दल चिंता ही कोरोनाच्या काळाने जागृत केली. ह्या तीव्र चिंतेवर लोकांनी विचार केला . . . माझ्या नियंत्रणाखाली असलेला घटक कोणता? . . . तर विमा उतरवणे . . . तीव्र चिंतेचे रुपांतर सह्य अशा ‘काळजी घेणे’ ह्या भावनेत झाले. (Anxiety to Concern) हा भावनिक प्रवास कंपनीच्या संघाने ओळखला आणि त्यामध्ये स्वतःची उत्पादकता वाढवण्याची संधी पाहिली. मी ह्या मंडळींसाठीचे सत्र घेतले त्या काळापासून आजपर्यंत माझ्याकडे मानसिक विकारांसाठी उपचार घेणाऱ्या रुग्णांनीही सर्टिफिकेटे मागायला सुरवात केली. कारण नव्या कायद्यानुसार मानसिक आजार असणाऱ्या व्यक्तीलाही विमा संरक्षण मिळणार आहे . . . मी माझ्या रुग्णांची ही शिफारसपत्रे अगदी तपशीलवार बारकाईने भरतो आहे. प्रसंगी विमा कंपनीच्या अधिकाऱ्यांची बोलतो आहे . . . कारण ह्या चर्चेवर माझ्या रुग्णाचा ‘हप्ता’ ठरणार आहे . . . म्हणजे मला काळजी घ्यायची आहे माझ्या रुग्णाला त्याचे न्याय संरक्षण मिळवून द्यायला मदत करण्याची. ‘चिंता-भीती’ ह्या भावनेने निर्माण केलेली साखळी आपल्याला हेच सांगते आहे की नवी सुरवात करताना पावलोपावली आपल्याला घालावी लागणार आहे, स्वहित आणि परहिताची सांगड.

********†*********

वास्तवाबरोबर स्वतःला जुळवून घ्यायचे तर संपूर्ण समाजानेच कल्पक बनायला हवं आहे. त्यासाठी कुटुंबापासून ते औद्योगिक  क्षेत्रांपर्यंत सर्वांना असं वातावरण तयार करावे लागेल की ज्यामध्ये नव्या कल्पनांच्या प्रकटीकरणासाठी खुलेपणा असेल. भविष्यातल्या विविध शक्यतांचा शोध आणि वेध आधीच घेतलेला असेल. ह्यासाठी आपल्याला आपल्याच आधीच्या चुकांमधूनही शिकावे लागेल. उदाहरणार्थ, प्रवासी श्रमिकांच्या प्रश्नाची व्याप्ती आपल्याला संख्यात्मक दृष्टीने ठाऊक असेल पण भावनिक दृष्टीने नाही कळली. थेट प्राण्यांपासून अनेक  प्रजातिंना ‘Territory’ म्हणजे, स्वतःच्या मातीबद्दलची स्वामित्वभावना आणि ममत्वभावना असते. कसोटीच्या काळामध्ये आदिम प्रेरणा तर जागृत होतातच पण त्यात मोठी भर पडते ती रोजचा जीवनसंघर्ष अधिकच तीव्र होण्याची. नाहीतरी इथेही जीवावर उदार होऊन रहायचं तर आपल्या गावी जाताना किंवा जाऊन मृत्यू आला तरी चालेल ही भावना आपल्याच देशातल्या राज्याराज्यांमध्ये दिसली. ह्या भावनिक ऊर्जेच्या तीव्रतेबद्दलचे आपले मध्यमवर्गीय अंदाज कोसळले. पुढच्या काळातही कोरोनासंदर्भातली परिस्थिती सुधारली तरी किंवा बदलली तरी त्याचे ‘भावनिक पडसाद’ नेमके कसे होतील हे संभाव्यपणे पहाण्यात आपण कमी तर पडत नाही आहोत? मद्याची विक्री ह्या संदर्भातही समूहाची प्रतिक्रियात्मक भावनिकता आधीच लक्षात घेता आली नसती का? . . . नंतर उचललेली पावले आधीच घेता आली नसती का?

म्हणजे, समोरच्या व्यक्तीच्या भावनेमध्ये स्वतःला नेऊन ठेवायचे आणि ती भावना अनुभवायला हवी. मात्र त्यात वहात न जाता, समस्या सोडवण्याचे पर्याय शोधायला हवेत. औषध कंपन्यांच्या कर्मचाऱ्यांबरोबरचे माझे संवादवर्ग सुरू आहेत. डॉक्टरांकडे येणाऱ्या ‘वैद्यकीय विक्री अधिकारी’ म्हणजे Medical Sales Executive हा जेव्हा लॉक डाऊननंतर पुन्हा डॉक्टरांच्या भेटीसाठी ‘फिल्ड’वर असेल तेव्हा त्याची भावनिकता कशी असेल? डॉक्टरांची भावनिकता अशी असेल? . . . ह्याचा खोल अभ्यास केल्याखेरीज औषधविक्री संबंधातल्या संवादशैलीमध्ये कसे बदल करायचे ते कसे कळणार? समजा रेस्टॉरंटस खुली झाली तर माणसांचे वागणे पहिल्या आठवड्यात कसं असणार, महिन्यानंतर कसं असणार, त्या रेस्टॉरंटमध्ये काम करणाऱ्या एखाद्याला समजा कोविडचा त्रास झाला तर त्यानंतर कसं असणार? . . . या संक्रमणकाळात Emotional Projections करणे गरजेचे आहे . . . कोणत्या भावना किती काळ भारी ठरणार त्याची समीकरणे तयार करायला लागतील . . . अनेक भावनिक शक्यता आणि त्यासाठीचे पर्याय घेऊन तयार रहायला लागेल. एका तऱ्हेने थकवा आणणारा पण दुसऱ्या बाजूने एक्सायटिंग असणार हे नवे जगणे.

**********

‘पुनश्च हरिओम’ ह्या वाक्यातल्या हरिओम कडे आता येऊया. असं म्हणतात की अव्यक्त अशा ब्रह्माचा प्रतीकात्मक असा ध्वनी म्हणजे ओंकार. जणू हा ओंकार म्हणजे Cognition म्हणजे सर्व विचार शक्तीचे मूळच ! ह्या ओंकाराच्या ध्वनीरूपातून माणसाला ‘अहम’ म्हणजे स्वतःच्या ‘विचारी स्व’ची Cognitive Self ची ओळख झाली असं परंपरा सांगते. म्हणूनच तर ‘ओम नमोजि आद्या।’ अशी ज्ञानेश्वरीची सुरवात. आणि अव्यक्त, निराकार ब्रह्माचे स्वरुप प्रतिपाद्य केले आहे ते वेदांनी. म्हणजे अव्यक्तासमोर जणू व्यक्ताचा आरसा धरला . . . तर ही जी काही व्यक्त म्हणजे सगुण, साकार दुनिया आहे त्याचा प्रतिनिधी आहे हरी हा शब्द . .  . म्हणून हरिओम ह्या शब्दात व्यक्त अव्यक्ताचे एकजीव नाते सांगितले आहे . . . म्हणून हा मंत्र जगण्याच्या संदर्भात कसा वापरता येईल ते पहायला हवं. पुढच्या आव्हानात्मक काळात आपल्याला शरीराची प्रतिकारशक्ती वाढवायची आहे आणि मनाची सुद्धा . . . शरीर मूर्त तर मन अमूर्त . . . शरीर हरि . . . मन ओम . . .  मिळून झाले हरिओम ! . . . उत्पादकता म्हणजे हरी कारण त्यातून ‘उत्पादन’ मिळणार. उत्कृष्ट उत्पादन केल्याचे समाधान, आनंद म्हणजे ओम ! . . . नात्यागोत्यांची जी ‘व्यवस्था’ म्हणजे System आहे ती (Relative, तुलनेने) हरी तर नात्यांमधली भावनिक वीण जी दिसत नाही पण वर्तनातून अनुभवाला येते ती ओम ! . . . कसोटीच्या काळामध्ये आपले ‘मूर्त-अमूर्त’, ‘व्यक्त-अव्यक्त’, ‘सगुण-निर्गुण’ एकमेकांबरोबर जितके एकजीव होतील तितके आपण जे करत आहोत त्याचा दर्जा वाढेलच . . . पण मुख्य म्हणजे ‘आता कधीपर्यंत चालणार हे सगळं . . .’ असे म्हणून मनातली एक बाजू पड खायला लागली तर दुसरी बाजू तिला हुरूप देऊ शकेल . . . कारण काळाची समीकरणे आपल्याला कळतील असे नाही . . . स्वकेंद्रित दृष्टीकोनातून बाहेर पडायचे पण स्वतःची काळजी मात्र पूर्णपणे घ्यायची असा हा काळ असणार आहे हे नक्की.

******”***********”

संक्रमणाच्या काळामध्ये समाजात दोन्ही तर्‍हेच्या वर्तनांचे पीक येते. माणसांना जोडणाऱ्या, माणसांना तोडणाऱ्या. संकुचित आणि स्वार्थी वृत्ती माणसांचे विघटन करू पहातात. त्यांचा रस असतो स्वतःची खास खाजगी उद्दिष्टे ह्या निमित्ताने पुढे सरकवण्याचा. कोणतेही क्षेत्र ह्याला अपवाद नाही. पण त्याच वेळी अप्पलपोट्या स्वार्थाच्या पलीकडे जाऊन व्यक्ती आणि समूह अशा दोघांचीही प्रगती कशी होईल अशा ध्यासाने ‘पछाडलेल्या’ काही व्यक्ती असतात. ह्या लॉकडाऊन काळामध्ये मी एक पुस्तक वाचलं. मादाम मेरी क्यूरी ह्यांचे चरित्र. मारी आणि तिचा सहचर पीयेर  अशा दोघांच्या पुढे ‘रेडियम’चा शोध लावल्यानंतर एक मोठी आर्थिक सुसंधी येऊन उभी ठाकते. ह्या दोघांना वैयक्तीक लाभ-लोभाशी फार देणेघेणे नसते परंतु त्यांच्या टपरीवजा प्रयोगशाळेचे रुपांतर सुसज्ज अशा संस्थेत  व्हावं अशी त्यांची रास्त अपेक्षा असते. तरीही हे दोघे एका साध्या शांत संभाषणानंतर निर्णय घेतात की आपण आपल्या शोधप्रक्रियांचे पेटंट घ्यायचे नाही. त्यावर संपूर्ण मानव जातीचा हक्क आहे.

पुढे पीयेर ह्यांच्या अकाली मृत्यूनंतर मादाम क्यूरी ह्यांनी पहिल्या महायुद्धाच्या दरम्यान, स्वतः पुढाकार घेऊन, जखमी सैनिकांच्या तपासणीसाठी अनेक क्ष-किरण यंत्रे कशी बनवली ह्याचा रोमहर्षक तपशील त्यांच्या चरित्रात येतो. म्हणजे प्रयोगशाळेपासून ते जखमी सैनिकांच्या शरीरात घुसलेल्या गोळ्या अथवा बॉम्ब तुकड्याचे अचूक निदान करण्याच्या, युद्धभूमीलगतच्या कार्यापर्यंत ही व्यक्ती स्वतःला समर्पित करते. कसोटीच्या काळात कसे वागावे ह्याचा स्थलकालातीत संदेश देणारी अशी चरित्रे ह्या काळात मनासोबत ठेवायला हवीत. मादाम क्यूरी ह्यांच्या मुलीने लिहिलेल्या त्यांच्या चरित्राचे मराठी रुपांतर केले आहे डॉ. अश्विनी भिडे-देशपांडे ह्यांनी. आज गायनक्षेत्रात ख्यातनाम असलेली माझी ही जुनी मैत्रीण. मूळात विज्ञानशाखेतली डॉक्टरेट मिळवलेली. तिलाही या क्यूरी बाईंनी झपाटून टाकले आणि तिच्या हातून हे सुंदर लिखाण घडलं.

तर मुद्दा आहेच झपाटलेपणाचा . . . आत्ताच्या क्षणी मी जे काही करत असेन ते माझे प्राप्तकर्तव्य मी अत्यंत प्रेमाने आणि लयपूर्वक  कसे करणार . . . समाधान मिळवायचे तर त्याचे दोन मार्ग आहेत. एक आहे Process Happiness . . . कार्यमग्नतेचा आनंद. जो नेहमीच आपल्या नियंत्रणाखाली असतो. आणि दुसरा आहे Outcome Happiness. म्हणजे परिणाम जर मला हवे तसे झाले तर त्यातून मिळणारा आनंद. अर्थातच अंतिम परिणाम अमूकएक होणारच ह्याची हमी कोण कोणाला देणार? पण आपण जर कार्यमग्नतेमध्ये एक जिवंत ताल (Dynamic Rhythm) भरू शकलो तर अपेक्षित सकारात्मक परिणाम होण्याची शक्यता निश्चितच वाढते.

येणाऱ्या काळात प्रत्येकाला आपापल्या क्षेत्रात अशाच निष्ठेने काम करत रहायचं आहे. ह्याच भावनेतून आलेल्या ह्या ओळी तुमच्यासोबत शेयर करून थांबतो.

काळरात्र पार पडली असावी बहुधा.
आशा धरायला हरकत नाही; उष:कालाची.
अलीकडे आमची रात्र,
ध्रुवप्रदेशाकडेच होती सरकत.
खगोल पंचांगाना वाकुल्या दाखवत
विझत आलेल्या शेकोटीच्या,
धुगधुगत्या आधारावर . . .
पर्यायांच्या काटक्या त्यात टाकत;
आकाशात शोधत होतो त्याच धुगधुगीचे कण
मन मारून घुसमटण्यापेक्षा
चालायला लागू या का, उगवतीच्या दिशेने?
अंधार सरायचा तेव्हाच सरेल
तांबडं फुटायचं तेव्हाच फुटेल
चालत राहिलो निष्ठेने
तर उर्जा लागेल कारणी
प्रत्येक पावलासोबत होत जाईल,
नव्या वाटेची पायाभरणी !
नव्या वाटेची पायाभरणी.

आकलन आणि अभिव्यक्ती (उत्तरार्ध)

विचारांचे पूर्वग्रह आणि कसोटीचा काळ

माझे वडील मला त्यांच्या आयुष्यातली एक आठवण सांगायचे. काळ होता मोठ्या धामधुमीचा ! गेल्या शतकामधला. एकीकडे दुसरे महायुद्ध भरात आलेले आणि भारतामध्ये ‘चलेजाव’ आंदोलनाचा काळ. माझे वडील होते कोल्हापूर शहरात. राजकीय दृष्टीने ते होते डाव्या, मार्क्सवादी विचारांचे. त्या काळामध्ये राजकीय विचार स्वीकारताना वाचन, अभ्यास, चर्चा करण्याची पद्धत आजच्यापेक्षा जास्त होती. मी वाचायला लागलो तेव्हाही वडलांच्या संग्रहात मार्क्स, एंजल्ससोबत गोर्की, चेकॉव्ह, टॉलस्टॉय ह्यांची पुस्तके असायची. त्यांना सुबक कव्हर्स घातलेली. त्यावर हाताने काढलेला भारताचा नकाशा आणि त्यात रंगवलेला लाल तारा – तर ह्या तरुणांनी त्यावेळी ‘बुकस्टॉल रिपब्लीक’ नावाचे पुस्तकदुकानही काढले होते. पुढे ‘लालनिशाण’ गटाचे नेते झालेले यशवंत चव्हाण, संतराम पाटील हे सारे माझ्या वडीलांचे मित्र. पुढे ह्या साऱ्यांबरोबरची त्यांची मैत्री टिकून होती. तो भाग ओघात येईलच.

तर ह्या साऱ्या कट्टर डाव्या तरुणांनी ठरवले की कट्टर उजव्या गटाचे विचार समजून घ्यायला हवेत. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या अशाच भारलेल्या तरुण गटाबरोबर ही बौध्दीक चर्चा झाली. अनेक तास चालली. तापली थंड झाली, भरकटली, मार्गावर आली. शेवटी जाणीव झाली की मध्यरात्र उलटून उत्तररात्र सुरू झाली आहे. तरीही गाडी काही ‘Agree to Disagree’ म्हणजेच आपले मतभेद आहेत, रहाणार हे मान्य करूया, ह्यापुढे जायला तयार नव्हती. तेव्हा तोड निघाली. एका तरुणाने त्याच्या सुरेल आवाजात देशभक्तीची गाणी गायची. त्याबद्दल एकमत झाले. ते तरुण गायक होते संघीय गटामध्ये. त्या सुरांनी भारावलेल्या अवस्थेत सारे पांगले. त्या गायकाचे नाव होते सुधीर फडके.

ही आठवण नव्याने घोटाळायला लागली माझ्या मनात. आत्ताच्या लॉकडाऊनच्या कालखंडात. आपण ज्या राजकीय, सामाजिक विचारांचे नाही, त्या विचारांना जाणून घ्यायचे कुतुहल आणि अशा माणसांचा ‘माणूस’ म्हणूनचा स्वीकार ह्यामध्ये आज आपण किती आणि कसे बदललो आहोत ते मला समजून घ्यावेसे वाटले. खास करून समाजमाध्यमांमध्ये होणारे कर्कश संवाद वाचून. कसोटीच्या काळामध्ये नवे मतभेद होणार. जुने आळवले जाणार, पण त्या प्रवासात अनाठायी, आक्रमकतेचे पूर्वग्रहदुषीत असे लिखाण आणि वर्तन व्हायलाच हवे का ह्याची मानसशास्त्राच्या दृष्टीने केलेली ही मांडणी . . . प्रत्येक वाचकाच्या चिंतनासाठी.

माझ्या वडलांच्या आठवणीमधले ठळक मुद्दे पाहूया. दोन्ही गट आपापल्या मतांबद्दल आग्रही होते पण त्यांनी दुसरी बाजू नीटपणे ऐकली. विचारांच्या देवाणघेवाणीतील दरीला ‘माणूस’ म्हणूनच्या म्हणजे माणुसकीच्या व्यवहारात आणले नाही. एकमेकांच्या स्वदेशनिष्ठेबद्दल संशय घेतला नाही. संगीत नावाच्या ऐक्य निर्माण करणाऱ्या घटनेने ह्या चर्चेची सांगता करण्याचा विवेकही दाखवला.

पुढे माझे वडील प्राध्यापक म्हणून काम करण्यासाठी खानदेशात आले आणि सानेगुरुजींच्या प्रभावाखाली आले. राष्ट्र सेवा दलात आले. पण डाव्या चळवळीतल्या एकाही मित्राबरोबरचे त्यांचे नाते तुटले नाही तसेच उजव्या चळवळीतल्याही. मला आता फारच गंमत वाटते की आमच्या घरी येणारे प्रा. ग. प्र. प्रधान आणि प्रा. रामभाऊ कापसे हे दोघेही माझ्यासाठी सारखेच आदरणीय ‘काका’ होते.

नरहर कुरुंदकरांच्या लिखाणामध्ये, साधारणपणे अकरा-बाराव्या शतकांतपर्यंत चालणाऱ्या धर्मचर्चांचा संदर्भ आहे. वैदिक धर्म, जैन धर्म आणि बौद्ध धर्म ह्यातील पंडितांमध्ये तत्वज्ञानाचे वाद-विवाद व्हायचे. अर्थातच प्रत्येकाला आपल्या, विरोधी मांडणीच्या धर्म विचाराचाही सखोल अभ्यास करायला लागायचा. ह्याचा फायदा संपूर्ण समाजाला झाला. वादविवादात हरल्यावर अग्निकाष्ठे भक्षण करण्यासारख्या अतिरेकी गोष्टी अपवादानेच होत्या हे नमूद करून ते लिहितात की एकसुरी-जहाल-एकांगी विचारापासून संस्कृतिची जणू सुटकाच झाली ह्या संवादांमुळे.
आता आपण ‘मते कशी बनतात’ ती प्रक्रिया प्रथम समजून घेऊ. त्यानंतर ती आग्रही कशी बनतात, दुराग्रही कशी बनतात ते पाहू. अगदी लहान वयापासूनच मते बनवण्यासाठी एक गोष्ट आवश्यक असते. ती म्हणजे, प्रत्यक्ष अनुभव. पण ह्या घटकाची व्याप्ती लहानपणी मर्यादित असल्यामुळे व्यक्ती मते बनवते ती आजूबाजूच्या महत्त्वपूर्ण व्यक्तींच्या मतानुसार. ह्याला म्हणतात, Acquisition किंवा ‘मिळकत’ . . . ही प्रक्रिया जेव्हा प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षपणे होते तेव्हा आपण म्हणतो संस्कार. माणूस वयाने मोठा होतो तसा तो ‘स्वतः’ची विचारशक्ती चालवू लागतो. (अलीकडे ही वाढ अगदी दिड -दोन वर्षाच्या मुलातही दिसते.) घटनेकडे पहाण्याचा स्वतःचा दृष्टीकोन तयार होण्याची ती सुरवात असते.

पुढे आपापल्या वकूबाप्रमाणे व्यक्ती शिकते. म्हणजे माहिती गोळा करते. त्याचे आकलन, पृथ:करण करते. त्यासाठी वाचणे, ऐकणे, पहाणे, ही सारी माध्यमे असतात. ह्या सगळ्या ‘विचारमंथना’मधून जे सूत्र आपले मन, स्वतःचे म्हणून स्वीकारते त्याला म्हणतात ‘मत’ . . . मत म्हणजे पक्का होऊ घातलेला दृष्टीकोन . . . बहुतेक वेळा व्यक्ती आपल्या मतानुसार वागून पहाते. त्यातला प्रतिसाद पहाते. इतरांच्या मताबरोबर ते मत जुळते, न जुळते हे तपासते . . . जुळले तर ते ‘पक्के मत’ (Opinion) बनते . . . विश्वासार्ह मत म्हणजे Belief! हा बिलीफ जर इतरांच्या विरोधात असेल तर मनाला वैचारीक बंडखोरीची किंमत काढावी लागते. ही किंमत व्यावहारीक असते आणि भावनिक सुद्धा . . . ह्या टप्प्यावर माणूस किती ‘अभ्यासू’ वृत्तीचा आहे हा मुद्दा येतो.

अभ्यास म्हणजेच त्या त्या विचारसूत्राच्या, विषयाच्या संदर्भात जे उपलब्ध असेल आणि जे वाचणे शक्य असेल अशा मतांचा, माहितीचा शोध घेऊन त्याचे वाचन, मनन करणे. त्यामुळे विश्वासार्ह दृष्टीकोनाचे रूपांतर धारणेमध्ये म्हणजेच (Firm Belief) मध्ये होते. महात्मा ज्योतिबा फुलेंच्या चरित्रातून ही प्रक्रिया शिकता येते. त्यांच्या आयुष्याच्या एका टप्प्यावर ते आणि त्यांचे वडील ह्यांच्यात मतभेद विकोपाला जातात. ज्योतिरावांचे त्यांच्या अभ्यास आणि चिंतनावर आधारीत दृष्टीकोन एकीकडे तर गोविंदराव फुल्यांच्या परंपरावादी दृष्टीकोन दुसरीकडे. १८४८ च्या ऑगस्ट महिन्यात मुलींची शाळा (आणि तीही सर्व जातीच्या मुलींसाठी) काढल्यावर ज्योतिराव आणि सावित्रीबाईंना वडिलोपार्जित घराला रामराम ठोकावा लागतो.

ज्योतिबा जसे समता आणि विषमतानिर्मूलन ह्या तत्त्वांना चिकटून रहातात तेव्हा त्यांच्या विरोधकांची संख्या आणि संताप दोन्ही वाढतो. आणि विचारांच्या विरोधाऐवजी ते ज्योतिबांनाच संपवण्यासाठी मारेकरी घालतात . . . हा पर्याय मानवी इतिहासात अनेक आधुनिक धारणांना खतम करण्यासाठी वापरला गेला आहे . . . त्याचे कारण फुल्यांविषयी निर्माण झालेले पूर्वग्रह. आपल्या अभ्यासू ठामपणाच्या आधारावर, महात्मा फुले ह्या पाशवी आक्रमकतेचा सामना करतात. त्याचा पुरावा असा की मारेकऱ्यांपैकी एक धोंडीराम कुंभार, ज्योतिबांच्या प्रभावाखाली येऊन शिकला, सत्यशोधक समाजाचा कार्यकर्ता झाला आणि त्याने पुस्तकही लिहिले.

ह्या कालखंडातले फुल्यांचे वर्तन ध्येयनिष्ठ आणि विवेकी दिसते. त्यांना उच्चजातीतील (तथाकथित आणि समकालीन) अनेकांचा विरोध होता पण त्यांचे काही सहकारीही अशा जातीतले होते. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या संदर्भातही हे म्हणता येईल. म्हणजे स्वतःच्या मतावर ठाम राहूनही, विरोधी मतांचा वैचारीक प्रतिकार करूनही ‘माणूस’ ह्या पातळीवरचा आदर राखणे ‘मानवाला’ शक्य असते.

विचार (Thought), मते (Opinions), विचारसूत्रे (Beliefs) आणि धारणा (Core Beliefs) अशा ह्या घडणीच्या प्रवासात ‘विवेकी’ कशाला म्हणायचे?
• माझ्या धारणेबद्दल मला खात्री, विश्वास आहे आणि तो वरवरचा नसून मी केलेल्या अभ्यासातून आला आहे.
• म्हणूनच मी माझ्या धारणेवर आधारित वैचारिक भूमिकेचा अंगिकार आणि पुरस्कार करणार.
• परंतु माझ्या धारणेसंदर्भातल्या नवीन पैलुंचा, माहितीचा, ज्ञानाचा मी अव्हेर न करता तेही समजून घेईन. त्या अभ्यासानंतरच मी ठरवेन माझ्या भूमिकेत फरक करायचा की नाही.
• मला न पटणाऱ्या मतांचा मी उपहास, धिक्कार न करता, पुरावे आणि वैचारीकता ह्याचा वापर करत विरोध करेन. पण, दुसऱ्या माणसाचे मत माझ्यासारखे असायलाच हवे असा हट्ट धरणार नाही.
• वैचारीक विरोध करणाऱ्या व्यक्तीला ‘विरोधक’ असे लेबल देऊन त्याच्याशी शत्रुत्व करण्याचे मला कारण नाही. त्याने तसे केल्यास मी अनुरूप मार्गाने स्व-विचारांचे संरक्षण करेन.
• माझ्या धारणा ह्या जगातले अपरिवर्तनीय सत्य आहेत असे न मानता मी त्यांची वारंवार तपासणी करेन.
हा मजकूर लिहिताना गांधीजींची एक भूमिका आठवली. ते लिहितात की एकाच विषयावरची माझी भिन्न मते आढळली तर कालदृष्ट्या जे ताजे ते माझे (त्या विषयावरचे) मत मानावे. ‘If the reader still believes in my sanity’ असा मिश्किल शेराही त्यांनी मारला आहे.

समोरच्या व्यक्तीचे मत, वर्तन आपल्याला पटले नाही तर त्यावर प्रखर टीका करण्याचा पर्याय घ्यावा लागतो. पण आपण त्या व्यक्तीबद्दलचा पूर्वग्रह न बाळगता, किंबहुना योग्य आदर बाळगून तसे करू शकतो. गांधीजींचा विषय निघाला म्हणून त्यांचे सुभाषबाबूंना लिहिलेल्या एका पत्रातला मजकूर इथे उद्धृत करतो. पत्र लिहिले आहे ३ जानेवारी १९३० ला. लाहोरच्या वार्षिक काँग्रेस अधिवेशनानंतर. सुभाषबाबूंच्या काही जाहीर वाणी, वर्तन, पावलांनंतर गांधीजींचे म्हणणे असे . . .

“तुझे वागणे मला कोड्यात पाडणारे झाले आहे. लाहोर अधिवेशनातले तुझे वागणे समजण्याच्या पलीकडचे, अगम्य तर होतेच पण त्याला उथळ असूयेचा गंधही होता . . . मला दमदार विरोधाचे कधीच काही वाटत नाही. मी त्यावरच पोसला गेलो आहे आणि मित्रांपेक्षा विरोधकांकडूनच जास्त शिकलोही आहे. पण लाहोरमध्ये तू (दुर्दैवाने) अडथळे उभे करणारा ठरलास.

कोणत्याही विषयावरच्या तुझ्या दृष्टीकोनात तू बदल कर असे मला सांगायचे नाही आहे. पण तुझे दृष्टीकोन ठोसपणे सादर करताना तू जसे वर्तन करतोस त्यामध्ये मात्र बदल करावास असे मला नक्की वाटते.”

हा उतारा पुन:पुन्हा वाचण्यासारखा आहे. एकीकडे कठोर टीका आहे. आडपडदा न ठेवता आपली निरीक्षणे गांधीजी मांडतात. आपला आक्षेप ‘नेमका’ कशाला ते सांगतात. सुभाषबाबूंचे विचार ‘त्यांचे’ म्हणजे बापूंना न पटणारे असू शकतात हे मान्यही करतात. परंतु संघभावनेला, म्हणजेच समान ध्येयाला तडा जाणारे वर्तन होता कामा नये असे ठामपणे बजावतात.

‘व्यक्ती’ आणि ‘वर्तन’ ह्यामधला फरक, ‘विचार’ आणि ‘आचार’ ह्यातला भेद जर मनात स्पष्ट असेल तर तो विवेकी विरोध म्हणायचा. मीच सत्याचा ठेका घेतला आहे असे, विवेकशक्ती कधीच म्हणत नाही.

विनोबा लिहितात, सत्याग्रही तोच असेल, जो सत्याचा दावा तर सोडणार नाही, परंतु समोरच्या जवळ सत्य नाहीच, असेही मानणार नाही. सत्याचा एक अंश माझ्यापाशी आहे, जो मी सोडणार नाही, परंतु दुसरा अंश त्याच्यापाशी असू शकतो, आणि तो अंश कमी-अधिक असू शकतो. तटस्थ बुद्धीने त्याची चर्चा होऊ शकते . . . म्हणून सत्याग्रही बनण्यासाठी प्रथम सत्यग्राही बनायला हवं.’

विनोबा सांगताहेत की सत्याला कणा असतो पण ते हेकेखोर नसतं . . . त्यात लवचिकपणा असतो. तो प्रथम अभ्यासाने आणि नंतर व्यासंगाने येतो. अभ्यासामध्ये वाचन, शोधन, उत्खनन, चर्चा, वैचारीक जोडणी हे सारे आहेच. व्यासंग ही पुढची पायरी . . . अभ्यासाची बैठक अधिक विस्तारणारी . . . आशयाचे नवे आयाम देणारी. विविध ज्ञानशाखांबरोबरचे धागे शोधणारी. ‘व्यासंग’ ही बहुअंशी अंतर्गत प्रक्रिया. तुलनेने अभ्यासामध्ये ‘करणे’ येते. व्यासंग तर पुढेपुढे घडत जातो. तो अधिक Holistic म्हणजे सर्वसमावेशक असतो. जगातील सर्व काही कवेत घेणाऱ्या व्यासांचा सहवास म्हणजे व्यासंग !

म्हणजे मनःपूर्वक अभ्यास जिथे कमी पडतो तिथे पूर्वग्रहांना थारा मिळतो. दुराभिमान वाढतो. ‘माझे तेच खरे’ असा हटवाद निर्माण होतो. आणि मग विरोधकांवर प्रसंगी शारिरीक पण बहुतेक वेळा वाईट शब्दांचे हल्ले होतात. योग्य अभ्यासाविना मंडळी बाजू घ्यायला लागतात. विरुद्ध बाजूच्या मंडळींना ‘ट्रोल’ करतात . . . उचकवतात . . . उत्तम उचकवणाऱ्यांना राजकीय, आर्थिक पाठबळही मिळते असे ऐकून आहे. समाजमाध्यमांच्या वाढत्या वापराबरोबर आपण जुन्या पूर्वग्रहांना खतपाणी घालणे, नव्यांना जन्माला घालणे ह्या गोष्टी नव्या जोमाने करू लागलो आहोत. लॉकडाऊनच्या काळात तर आपल्याला उसंतही मिळाली आणि सामुग्रीसुद्धा. त्यामुळे ताळतंत्र सोडलेल्या शेऱ्यांची संख्या आणि तीव्रताही वाढवली. ह्याला आंधळ धाडस म्हणायचं की मर्यादित बुद्धीला लागलेला चळ हे मला ठाऊक नाही; परंतु कोणत्याही विषयावरील मते बनवताना अभ्यास न करणे, उथळ माहिती जमवण्याला अभ्यास मानणे, आणि सध्या पटणाऱ्या बाजूचाच एकांगी अभ्यास करणे ह्या प्रवृत्ती वाढताहेत का हे खरं तर प्रत्येकानेच आपल्या मनापुरते तरी तपासून पहायला पाहिजे.

पूर्वग्रहातून निर्माण होतात ‘निवाडे’ . . . विचारांचा विरोध झाला की माझे मन समोरच्या व्यक्तीवरचे एक जजमेंट, फैसला, निवाडा पास करते. तो एकतर माझ्या ‘बाजूचा मित्र’ किंवा ‘विरोधी शत्रू.’ . . . ही धारणा घट्ट होत जाते. Mind of prejudiced person is like pupil of the eye, the more you throw light upon it, more it contracts. पूर्वग्रहदुषीत माणसाचे मन डोळ्यातल्या बाहुलीसारखे असते. सत्याचा, पुराव्यांचा किती प्रकाश टाका, ते आकुंचित, संकुचितच रहाणार. मानसशास्त्र सांगते की असे Judgemental Attitudes म्हणजे मानसिक अनारोग्याची सुरवात. आपण असेही मान्य करू की माणूस म्हणून आपल्याला संपूर्णपणे पूर्वग्रहमुक्त होणे अशक्य आहे. पण त्या संदर्भातली जाणीव होणे आणि त्यावर डोळसपणे काम करणे महत्त्वाचे.
म्हणजे काय करायचं? . . . निवाडा करणाऱ्या विचारांसोबत येणाऱ्या भावना अत्यंत तीव्र असतात. मग तो राग असो वा लोभ. ह्या भावना उसळल्या की आपलं ‘ऐकणे’ संपते, बंद होते. खरंतर हे सिग्नल असतात माझ्या मनातले, मला सावध करणारे.

समोरच्या व्यक्तीचे विचार समजून घेण्यापेक्षा मी जेव्हा तिथेच, ‘पुरावे’ शोधायला लागतो तेव्हा समजावे आपण घसरतोय . . . पुरावे कसले तर त्याला खोटे पाडणारे ! त्याच्या वैचारीक साखळीतली कमजोर कडी शोधणे ही वेगळी प्रक्रिया आहे . . . एवढी मॅच्युरिटी कुठे यायला लोकांमध्ये ! . . . असे म्हणून आपण हा विषय बाजूला न सारता निदान ही परिपक्वता काय, कुठे, कशी, ह्याचे दिकदर्शन तरी करायला हवं.

आतापर्यंत मांडलेली ही भूमिका मनात उतरावी म्हणून (पुन्हा) विनोबांकडे वळतो. त्यांनी ‘बुद्धी’ आणि ‘प्रज्ञा’ ह्यामध्ये भेद केला आहे. ते सांगतात, ‘बुद्धी’ माणसाच्या मनोविकाराप्रमाणे पालटणारी असते. ही रंगीत बुद्धी बिनचूक निर्णय देण्याचे कार्य करू शकत नाही. (दयाबुद्धि – द्वेषबुद्धि) शुद्धबुद्धि म्हणजे प्रज्ञा नेमका निर्णय देते. कारण तिला स्वतःचा रंग नसतो. ती थर्मामीटरसारखी असते. थर्मामीटरला स्वतःला ताप आलेला नसतो, म्हणूनच तो इतरांच्या तापाचे मापक होऊ शकतो.

हे सगळे वाचताना मस्त वाटले तरी प्रत्यक्षात यायला कठीण. त्याचे एक मूलभूत कारण आहे आपल्यातली आदीम अशी ‘कळपात’ रहाण्याची उर्मि. मी एकदा ‘बाजू घेतली’, ‘गट पकडला’ की त्या प्राचीन काळात मला शारिरीक आणि भावनिक सुरक्षितता मिळायची. एकांडे रहाण्यापेक्षा हे बरं असं म्हणून मी माझी मते बहुसंख्येकडे वळवायचो. प्रभावी नेतृत्व करणारी व्यक्ती मला नेमकी हीच सुरक्षा देत असते. त्या व्यक्तीच्या विचारांची दिशा-व्याप्ती महत्त्वाची की त्याच्या व्यक्तीमत्वातून मला मिळणारी सुरक्षित भावना ह्यामध्ये भल्याभल्यांचा गोंधळ होतो . . . कोणत्याही क्षेत्रातील पुढाकारी, प्रभावी नेतृत्वाच्या विरोधाला जशी धार येते तशी ‘अंधभक्त’ आणि ‘अंधशत्रु’ ह्या दोन्ही धारणा वाढीला लागतात. लोकोत्तर व्यक्तींपैकी अनेकांना आपल्या हयातीत अंधशत्रुंशी मुकाबला करावा लागला आणि त्यांचे निर्वाण झाल्यावर त्यांच्या अंधभक्तांनीच त्यांच्या वारशाला मलीन केले. हीसुद्धा बुद्धदेवांपासूनची परंपरा आहे.

कर्तृत्ववान माणसांच्या कर्तृत्वाइतकेच त्यांच्याबद्दलचे पूर्वग्रहसुद्धा टिकून रहातात हे निरीक्षणही बऱ्याच व्यक्तींच्या बाबतीत खरे ठरते. नुकत्याच एका प्रतिरुप संवादात (Virtual Session) मी लोकमान्यांच्या गोष्टी सांगत होतो तर एका विद्यार्थिनीचा प्रतिसाद आला, “मी त्यांच्याबद्दल आजवर वाईट साईटच ऐकले आहे.” असा प्रतिसाद गांधीजी, नेहरू, सुभाषबाबू, विवेकानंद, सावरकर, आंबेडकर अशा अनेक व्यक्तींबद्दल ऐकायला मिळतो. त्याचे कारण असते लहानपणापासूनचे घरातले वातावरण आणि संस्कार (मिळकत). समाजातल्या जाती, धर्म भेदांचे पूर्वग्रह त्या त्या जातीत जन्मलेल्या माणसांना का बरं सोडतील? . . .

आणि लोकोत्तर असली तरी सगळी माणसं ही माणसंच होती हे आपण का विसरायचं ? . . . प्रत्येकाला कळलेल्या सत्याचे अंश त्यांनी आपल्यासाठी सोडले आहेतच की. आणि त्यांच्या महान गुणांच्या सोबत त्या काळाच्या, त्यांच्या स्वतःच्या कर्तृत्वाच्या व्यक्तिमत्वाच्या काही मर्यादा असणारच. काही मर्यादा तर ह्या माणसांनीच स्वतः स्वतःवर घालून घेतलेल्या. आपण एक तर ह्या व्यक्ती आणि त्यांचे विचार, धारणा ह्यातला भेद लक्षात ठेवावा. म्हणजे ‘आदर्श’ किंवा ‘दैवी’ व्यक्ती असे न मानता त्यांच्या गुणांमधून, कर्तृत्वावरून आपल्याला काय कळते त्याचा अभ्यास करावा. जिथून ठाम विचार, खंबीर धारणा ऐकायला, वाचायला मिळताहेत त्या आत घेऊन त्यावर आपल्याला स्वतःचा अभ्यास करायचा आहे हे लक्षात ठेवावे. बुद्धाचा पट्टशिष्य आनंद आपली भूमिका मांडतो, “गौतम बुद्ध बोलत असताना मी जे ऐकले ते मी सांगत आहे.” बुद्धाच्या वाणीवरही आनंदाचे मन संस्कार करत असणार आणि त्यानंतर तो बोलत असणार . . . वृत्तीचा हा आरस्पानीपणा नेहमी अभ्यासाला पोषक असतो.

कोणत्याही विषयावरच्या एकांगी विचारांमुळे आजवर जग पुढे गेलेले नाही. खरे तर अनेक विचारधारांचे स्वागत करत त्यांना तपासणे आणि त्यांची आपल्या उद्दिष्टाप्रमाणे जुळवणूक करणे महत्त्वाचे. कोरोनावरची लस करण्यासाठी शास्त्रज्ञांचा जागतिक गट किती पद्धतीने विचार करत असेल आज . . . वेगवेगळ्या जागतिक सत्तांचे काही नेते आपले पूर्वग्रहदूषीत बोलणे हेच अंतिम सत्य मानताहेत . . . पण ज्ञानाच्या क्षेत्रामध्ये ‘भेदाभेद अमंगळ’ ही उक्ती जगणारे मात्र जगाला एका संकटापासून वाचवायची साधना करताहेत. विघटनाच्या पूर्वग्रहांच्या तटबंद्या पार करत !

– डॉ. आनंद नाडकर्णी

आकलन आणि अभिव्यक्ती

लॉकडाऊनच्या काळामध्ये, भोवतालची परिस्थिती आणि आपले मन ह्यावर विविध अंगाने विचार करत गेलो आणि माझे लिखाण सुरू झाले. पंतप्रधानांनी रात्रीच्या दीपदर्शनाचे प्रतीकात्मक आवाहन केल्यावर माझ्या मनात विचार आला की, कोणत्याही कल्पनेला उथळ उत्सवी स्वरूप देण्यापेक्षा (तसा पूर्वानुभव लॉकडाऊनच्या सुरवातीचा होताच) आपण काय करतो आहोत ते समजून घेऊन तरी सहभागी व्हा. ज्यांना हे पटत नाही त्यांना सहभागी न होण्याचे स्वातंत्र्य आहेच. म्हणून मी, प्रकाश आणि माणूस ह्यांच्या नात्यावरचे एक टिपण तयार केले. त्यामध्ये प्रकाशाचे प्रतीक परंपरेमध्ये कसे वापरले गेले आहेत त्याचा आढावा होता.  हे टिपण लेखी आणि ऑडिओ स्वरूपात बर्‍यापैकी व्हायरल झाले. आणि माझ्यावर प्रतिक्रियांचा पाऊस पडला. अक्षरश: पाऊस. त्यातल्या काही भावुक होत्या काही मुद्देसूद. काही टीका करणाऱ्या. “तुम्ही आता मोदी भक्त बनला आहात’, “ह्या विषयावर लिहिण्याची वेळच चुकीची आहे.” पासून “तुम्ही उजव्या विचारसरणीला बळकटी देत आहात” अशा भावना व्यक्त झाल्या. दुसऱ्या बाजूने ‘उजव्या’ विचाराच्या व्यक्ती-संघटनांना झालेला ‘आनंद’ही त्यांनी माझ्यापर्यंत पोचवला. काहीजणांची नकारात्मक प्रतिक्रियाही समतोल होती. “तुमचा लेख हा लालित्य आणि माहितीपूर्णता ह्यात उत्तम होता. पण नकळतपणे तुम्ही एका अशास्त्रीय अभिव्यक्तीला पाठिंबा दर्शवलात.” अशा प्रतिक्रियांना मी माझे खुलासा करणारे मतही पाठवले.

पण मला गंमत वाटली अशी की मजकूर वाचतानाच आपले मन विचारसरणीच्या, भेदांच्या काटेकोर रेघा मारायला लागते. माझ्या राजकीय, सामाजिक धारणेच्या अनुकुल मत नसले तर ती व्यक्ती आता माझ्या ‘बाजूची, विचारांची’ राहिलेली नाही असा निष्कर्ष काढला जातो. त्याच वेळी काही मने उल्हसितही होतात की ह्या मजकूराचा आणि (जमल्यास) व्यक्तीचा वापर मी माझ्या उद्दिष्टांसाठी कसा करणार?

अगदी छोट्या प्रमाणात मला जो अनुभव आला तो प्रत्येक लेखकाचा सार्वकालीन अनुभव आहे. काही मते आवडतील, काही पटतील, काही नाही पटणार . . .  संवाद साधून  सांगू की एकमेकांना . . . पण भिन्न विचारसरणींबद्दल, न पटणाऱ्या विचार धरणाऱ्या व्यक्तींबद्दल का रोष पकडायचा? का दोषारोप करायचा?

समाजमाध्यमांमधून येणारी आक्रमकता आणि पूर्वग्रहाचे अत्यंत हीन शब्दांमध्ये होणारे प्रकटीकरण ह्या गोष्टी जर वाढीला लागल्या असतील तर त्याचाही अभ्यास करायला हवा. म्हणून मी, दिनांक २०  एप्रिल ते २७ एप्रिल ह्या दरम्यानचे राजकीय-सामाजिक विषयांवरचे मराठीमधले एकूण दहा युट्युब व्हिडीओ निवडले. ते ज्या चॅनेल्समध्ये होते त्यांची वर्गणीदार संख्या पन्नास हजाराच्या वर आहे असे पाहिले. ह्या दहा कार्यक्रमांमध्ये विविध राजकीय, सामाजिक विषयांवरचे कार्यक्रम येतील असे पाहिले. आणि व्हिडिओ प्रसृत  झाल्यावर पहिल्या तीन दिवसांमध्ये आलेल्या सर्व प्रतिक्रिया वाचल्या. त्यांची संख्या १९२० भरली. प्रत्येक कार्यक्रमातल्या पुढच्या काळातल्या प्रत्येकी आठ लेखी प्रतिक्रिया घेऊन माझा Sample Size मी २००० केला.

आता ह्या दोन हजार लेखी प्रतिक्रियांमध्ये काही, एकदाच केलेल्या होत्या ज्यांच्यावर पुढे वाद-विवाद झाले नव्हते. आणि एक गट असा होता ज्यावर पुढे बऱ्यापैकी घुसळण झाली होती. काही प्रतिक्रिया अगदी थोडक्यात आणि ‘छान . . . छान’ अशा होत्या. काही तपशीलात जाऊन, ‘काय आवडले काय नाही’ अशी चिकित्सा करणाऱ्या होत्या.

ताठरपणा दाखवणाऱ्या, दुराग्रहाकडे जाणाऱ्या आणि दोषारोप करणाऱ्या प्रतिक्रियांना वेगळे काढण्यासाठी मी वापरलेले निकष असे:

• शिव्या आणि दुषणांचा वापर

• ज्याने लिहिले त्याला
• ज्यावर चर्चा सुरू आहे त्या व्यक्तीला (टिळक, फुले, मोदी, ठाकरे)
• जो सादरकर्ता /वक्ता आहे त्याला.

• मुद्याचा प्रतिवाद न करता एककल्ली आरोप करणे.
• धमकीचा मजकूर ‘बघून घेऊ’, ‘गाठ आहे’, ‘याद राखा’ असे शब्दप्रयोग. त्यातच ‘सहनशक्तीचा अंत’ ही भावना दाखवणारे प्रतिसादही आले.
• तीव्र नकारात्मक भावना : उदा.  द्वेष, संताप

आता आपण पहिल्यांदा तक्ता पाहूया.

तक्ता – १

तक्ता – 2

मी हे स्पष्ट करतो की ही काही काटेकोर शास्त्रीय पहाणी नाही. माझ्या आकलनासाठी मी केलेला हा मर्यादित अभ्यास आहे. पुन्हा, प्रस्तुत कालखंडही मानसिक तणावाचा आहे. परंतु ह्या कालखंडामध्ये आपली ‘खरी’ भावनिक रूपे बाहेर पडू शकतात. पुन्हा ‘सोशल मीडिया’वर असा सक्रीय गट हा मर्यादित असणार. पण महत्त्वाचे निरीक्षण असे की लिहिण्याच्या शैलीवरून ह्यामध्ये ‘ज्येष्ठ’ वयोगटातील मंडळी कमी आहेत. वाद न झालेल्या आणि चिकित्सक प्रतिक्रियांमध्ये स्त्रियांच्या प्रतिक्रिया जवळजवळ ६५ टक्के आहेत. ज्या विवाद्य संवादमालिका आहेत त्यातील एकूण ११८५ प्रतिक्रियांपैकी, स्त्रियांची नावे असलेल्या जेमतेम १४७ आहेत. कधीकधी समाजमाध्यमांवर स्त्री-पुरुष कोण हे नीटपणे कळत नाही. म्हणजे बहुसंख्येने पुरुषांचे प्रतिसाद आक्रमक आहेत.

संख्येच्या ह्याच्यापलीकडे जाऊन ह्या व्यक्ती कोणत्या तर्‍हेचे पूर्वग्रह मांडतात त्याचा अभ्यास आता करूया. विचारप्रक्रिया समजून घेण्यासाठी ते महत्वाचे. एकूण ४५ ‘विवाद – मालिकां’ पैकी पंचवीस ते सत्तावीस ठिकाणी मला ‘उचकवण्याचा’ उघड सूर दिसला. म्हणजे “हे कुठले लोकमान्य, हे तर भटमान्य” अशी सुरवात करणे. ” XXX ला मेडीकल कशाशी खातात ठाऊक आहे का?”  किंवा सरळ शिवीगाळ . . . ह्याला आपण Active Trolling म्हणू शकतो.

एकूण प्रतिक्रियांपैकी ५० टक्क्यांहून जास्त भावनिकदृष्टीने तीव्र आहेत. त्यातल्या जातिवाचक प्रतिसादांची संख्या ३५० च्या घरात जाते. धर्मविषयक लेबलींग असलेला आशय २५० च्या घरात.  म्हणजे ६० टक्के ‘लेबलींग’ हे जात आणि धर्म ह्या दोन मुद्द्यांवर होतं आहे. ब्राह्मण-ब्राह्मणेतर, दलीत- अन्य, हिंदू – मुस्लीम, हिंदू – बौद्ध असे ठळक विवाद दिसतात. ते वादविवाद त्या त्या जातीत जन्मलेल्या लोकोत्तर पुरुषांपर्यंत नेण्याची तर वहिवाटच दिसते.

उरलेले जवळजवळ चाळीस टक्के पूर्वग्रह हे कार्यक्रम सादर करणाऱ्या किंवा तिथे वक्ता म्हणून बोलावलेल्या वक्त्यांबद्दल अचकट-विचकट आणि प्रसंगी अश्लील बोलले गेलेले आहे. ह्या अभ्यासात घेतलेल्या दहाच्या दहा कार्यक्रमांना कोरोनाची पार्श्वभूमी आहे.

अशा प्रकारचा अभ्यास खरेतर फेसबूक पोस्टसचाही व्हायला हवा. त्यासाठीचे संख्याशास्त्रीय आणि अन्य निकष शोधायला हवेत. पण माझ्या वैयक्तीक आणि तुटपुंज्या, अपूर्ण अभ्यासाने मला विचारप्रवृत्त केले हे नक्की.

कोरोनासारखी भौतिक अडचण एका बाजूला संपूर्ण मानव जातीला एकाच मापात (थोड्याफार फरकाने) मोजत आहे. पण ह्याच प्रसंगी समाजाचे विघटन आणि विचारांचे जहाल ध्रुवीकरण करणाऱ्या विचारांनाही जोम मिळत असेल तर त्यावर चर्चा व्हायला हवी. प्रत्येक व्यक्तीचे आकलन हे गुणात्मक दृष्टीने अगदी वेगळ्यापातळीवरचे असणार. पण पुरेसे आकलन न होताच ‘व्यक्त होण्याची घाई’ हा घटक मला दिसला. उपलब्ध माहितीला, आपल्या विचारांना पोषक पुरावा म्हणून वापरण्याची चतुराई दिसली. समोरची व्यक्ती चिडत असताना होणारा आसुरी आनंद (Sadistic pleasure) सुद्धा काही संवादांमध्ये उघड दिसत होता. स्वतःच्या अभिव्यक्तीस्वातंत्र्यावरचा बेलगाम विश्वास तर ठायी ठायी दिसत होता. ह्या संवादामध्ये सहभागी झालेल्या किती व्यक्ती, त्या मुद्द्यांचा नव्याने अभ्यास करतील मला ठाऊक नाही . . . विवादामध्ये अडकलेल्या मंडळींच्या अभ्यासूपणाच्या क्षमतेबद्दल नव्हे पण इच्छेबद्दल मला शंका वाटली. ‘आम्हाला कळले तेच अंतिम सत्य’ हा अभिनिवेश नसता तर ह्या चर्चा सखोल झाल्या असत्या.

माझे वैयक्तीक मत असे बनले की ह्या प्रतिक्रियांपैकी अभ्यासू आणि चिकित्सक प्रतिक्रियांचे प्रमाण खूप कमी होते. समाजमाध्यमांचा बहुसंख्यांकांवरचा वाढता प्रभाव आणि अभ्यासू प्रतिक्रियांचे व्यस्त प्रमाण हा मुद्दा मला काळजी करण्यासारखा वाटला.

समाजातले विविध घटक ‘विचार’ कोणत्या प्रकारे करतात हे त्या समाजाच्या उन्नती किंवा ऱ्हासाचे प्रमुख कारण असते. आपण सर्व तऱ्हेच्या पहाण्या करतो पण माणसं, विचार कोणता आणि कशी करतात ह्याचे संशोधन प्रकल्प खूप मर्यादित असतात. यानिमित्ताने मानसशास्त्र, समाजशास्त्र, शिक्षणशास्त्र, व्यवस्थापनशास्त्र अशा विविध विद्याशाखांनी एकत्र येऊन माणसांचे दृष्टीकोन (Attitudes) आणि धारणा (Beliefs) ह्यावर अभ्यास आखणे जरुरीचे आहे.

पूर्वग्रह म्हणजे Prejudices आणि दुष्टग्रह म्हणजे Delusional Prejudice! पूर्वग्रहाचे रूपांतर दुष्टग्रहात होणे म्हणजे मातीच्या भिंतीच्या जागी चिरेबंदी तट तयार होणे. समाजामध्ये आणि माणसामध्येही पूर्वग्रह रहाणार. निवडलेल्या सामायिक ध्येयासाठी, पूर्वग्रहांना बाजूला ठेवून सहकार्य करता आले तरी उत्तम. मात्र पूर्वग्रहांचे दुष्टग्रह होऊ लागले तर विखार वाढतो, आत्ममग्नता वाढते. कडवेपणातून येणारी आक्रमकता प्रसंगी विवेकाला हतबल करू शकते. म्हणूनच माणसाची वैचारीकता कशी घडते, कशी घडावी ह्याची मानसशास्त्रीय मांडणी करणे गरजेचे वाटते.

 

(पूर्वार्ध समाप्त)

डॉ. आनंद नाडकर्णी

भावना आणि रोगप्रतिकारशक्ती

चार दशकांपूर्वी जेव्हा मी मनोविकारशास्त्राचे पदव्युत्तर शिक्षण घ्यायला सुरुवात केली तेव्हा, मानसिक आजारांवर उपलब्ध असलेली औषधे खूपच मर्यादित होती. काही विशिष्ट रुग्णांसाठी आम्ही एक इंजक्शन वापरायचो. त्याचे नाव होतं ‘इंजक्शन आर.’ एकंदरच जनमानसावर त्यावेळी ‘सुई’ लावली की बरं होणार ह्या धारणेचा पगडा जास्त होता. तर ह्या रुग्णाची, Common profile अशी असायची. निम्नमध्यमवर्गातील सासुरवाशीण, छोट्या गावातून लग्न होऊन मुंबईला आलेली, कामगारवस्तीतला संसार, आर्थिक तंगी, दोन-तीन मुले, खुराड्यातले एकत्र कुटुंब .  . .  भावनिक कोंडमारा आणि शारिरीक परिश्रमांचा प्रचंड वापर. तर अशा स्त्रीच्या मानसिक तणावाचे रूपांतर कधी शारिरीक लक्षणांमध्ये व्हायचं. वेदना व्हायच्या. दुखीने कळवळायची बाई. शरीराच्या तपासण्या नॉर्मल. मन मोकळे करायला जागा नाही.

परळच्या केईएम हॉस्पिटलमधल्या आमच्या बाह्यउपचार विभागात ती आली की आम्ही तिच्या नैराश्याचे निदान करायचो. गोळ्या सुरू करायचो. आमचे सर सांगायचे, “नातेवाईकांना बाहेर बसवून ह्या बाईंशी बोल . . . तिच्या व्यथा ऐकून घे . . . तिला फुकटचे सल्ले देऊ नकोस . . . . आणि मग गोळ्यांबरोबर एक इंजक्शन देणार आहोत असं सांग . . . हे नेहमीचे टॉनिक नाही, अँटिबायोटिक नाही तर हे आहे मनस्ताप काढून टाकणारं, Remove करणारं . . . आर इंजक्शन! . . . त्यामुळे असं होईल की पंधरवड्याने नवरा तिला फॉलोअपला घेऊन येईल . . . आणि तुझ्या नैराश्यविरोधी गोळ्यांचा डोसही कमी लागेल . . . गोळ्यांना संवादाचं बळ मिळायला हवं.”

मी सरांचे ऐकलं. आणि तसं घडू लागलं. योग्य रुग्णाला योग्य पद्धतीने हाताळलं की फरक पडायचा . . . ह्या प्रकाराला म्हणतात, ‘प्लासिबो’ .  . . म्हणजे औषधाच्या, औषधी गुणधर्माशिवायच अपेक्षित गुण येणे. आमच्या त्या ‘इंजक्शन’ मध्ये डिस्टिल्ड वॉटर असायचं. आपला विश्वास असलेल्या डॉक्टरनी डोकेदुखीवर, कॅल्शियमची गोळी दिली तरी फरक पडतो. खरं तर सर्व ‘औषधी’ उपचारांनादेखील हे भावनिक अंग असतेच. दोन अमर अशी वैद्यकीय वचने आहेत.

All Doctors Treat, Some Doctors Heal.

उपचार तर सर्व डॉक्टर करतात पण त्यातले काही जणच आजाराचं निवारण करतात, बरं करतात. आणि दुसरे वाक्य Doctor is the Greatest Placebo. सगळ्यात मोठा रोगनिवारक डॉक्टरच असतो. थोडक्यात काय तर भावनिक व्यवहाराला फक्त मानसिकच नव्हे तर सर्वच आजारांच्या उपचारांमध्ये महत्त्वाचे स्थान आहे. शरीर आणि मनाचं नातं आपण गृहीत धरतो आणि जाणीवेच्या पलीकडे लोटतो. पण आवडत्या पदार्थाच्या आठवणीने तोंडाला पाणी सुटते. प्रेमात पडल्यावर शरीरावर रोमांच फुलतात. आणि प्रेयसीच्या वडलांसमोर उभे राहिल्यावर त्याच्या अंगावर शहारा येतो. . . भीतीने पोटात गोळा येतो . . . संतापाने ब्लडप्रेशर वाढते. किती उदाहरणे द्यावीत. सर्व प्राचीन उपचारपद्धतींमध्ये शरीर आणि मनाचे अद्वैत सांगितले होते. आधुनिक पाश्चात्त्य वैद्यकशास्त्राने प्रथम पत्करला तो जीववैद्यकीय म्हणजे बायोमेडिकल दृष्टीकोन. पण त्यानंतर म्हणजे 1960 च्या दशकापासून शरीर – मनाचे नाते, संयोग, संतुलन, संवाद ह्याकडे विज्ञानाचे लक्ष गेले.

ह्या संदर्भामध्ये महत्त्वाचे ठरले नॉर्मन कझीन्स ह्या पत्रकार, संपादकाचे योगदान. असाध्य अशा, ‘अँकीलोझिंग स्पॉन्डेलेटीस ह्या आजारातून त्यांनी स्वतःच्या प्रयोगांनी आणि ‘निवारक’ डॉक्टरांच्या मदतीने स्वतःला ‘बरं’ केलं. ह्या विषयावरचा त्याचा शोधनिबंध एका प्रतिष्ठित वैद्यकीय नियतकालिकाने छापला. त्यानंतर त्याचे ‘ॲनेटॉमी ऑफ इलनेस’ हे पुस्तक प्रसिद्ध झाले. पुढे 1978 पासून तो कॅलिफोर्नियाच्या विद्यापीठात, वैद्यकीय इतिहास आणि नीती ह्या विषयाचा प्राध्यापक बनला. तिथे त्याला हृदयविकाराचा झटका आला. त्यातून ‘बरे’ होण्याच्या अनुभवावर त्याने ‘द हिलींग हार्ट’ नावाचे पुस्तक लिहिले. ह्या प्राध्यापकाच्या प्रभावाखाली शरीर-मन संयोगी वैद्यकशास्त्राचे अनेक प्रयोग झाले. पुढे त्यातून एक ज्ञानशाखा निघाली. त्याचे नाव ‘सायको न्यूरो इम्यूनॉलॉजी.’ . . मन-मेंदू आणि रोगप्रतिकारशक्ती. (ह्या संदर्भातले संशोधन आणि 1979 पर्यंतच्या इतिहासाच्या तपशीलवार माहितीसाठी माझी दोन पुस्तके पहावीत वैद्यक सत्ता आणि आरोग्याचा अर्थ, ग्रंथाली प्रकाशन)

1970 ते 1990 या दशकांमध्ये मनोकायिक म्हणजे Psychosomatic Medicine ही शाखा अस्तित्वात आली. मनोदभव शारिरीक विकारांमध्ये काही अल्सर्स, काही  तऱ्हेचे अस्थमा, काही डोकेदुख्या, कंबरदुखी अशा अनेक आजारांचा समावेश झाला. जागतिकीकरणानंतर प्रामुख्याने शारिरीक असलेल्या, मधुमेहापासून ते कॅन्सरपर्यंतच्या आजारांवरच्या भावनिक प्रभावावर संशोधन झाले. आणि उपचारपद्धतीमध्ये विचार आणि भावनांना पूर्वीपेक्षा महत्त्वाचे स्थान मिळू लागले. एकविसाव्या शतकामध्ये ‘डायनॅमीक स्कॅन्स’ उपलब्ध झाल्यामुळे भावना चक्क ‘रेखता’ येऊ लागल्या. भावनिक अनुभवांचा ‘मेंदुवर्णपट’ दिसू लागला. आणि ह्या साऱ्या संशोधनाने वेगळीच गती घेतली. मेंदुविज्ञान, मानसशास्त्र, उत्क्रांतीशास्त्र आणि मानववंशशास्त्र अशा शाखा एकत्र आल्या.

1981 च्या जून महिन्यापासून अधिकृतपणे एचआयव्ही – एड्सची साथ सुरू झाली. ह्या आजाराच्या निमित्ताने, भावना आणि रोगप्रतिकारशक्ती ह्याविषयीचे संशोधन सुरू झाले. एचआयव्ही मध्ये महत्त्वाचा मानला गेलेला CD₄ काऊंट, आणि भावनिक आंदोलने ह्यांचा परस्परसंबंध सांगणाऱ्या प्रयोगांना सुरवात झाली. त्याचबरोबर स्थिर भावनिकता आणि वैचारीक समतोल निर्माण झाल्यावर ह्या पेशींचे प्रमाण योग्य झाले. ह्या उपचारांमध्ये योगाभ्यासापासून ते CBT म्हणजे विचारवर्तनपरिवर्तन उपचारपद्धतींचा समावेश होता. ह्यामुळे एक गोष्ट सिद्ध झाली की मानसिकता आणि ‘व्हायरल’ दुखण्यामधली ‘रिकव्हरी’ ह्यांचे नक्की नाते आहे. पण तरीही अजून ही गोष्ट सिद्ध व्हायची होती की भावना आणि रोगप्रतिकारशक्तीचा कणा मानल्या जाणाऱ्या ‘T’ प्रकारच्या पांढऱ्या पेशी ह्यांचे नाते आहे. ह्या विषयातला एक विलक्षण प्रयोग डॉ. रिचर्ड डेव्हीडसन ह्यांनी विसकॉन्सीन विद्यापीठात केला. प्रयोगासाठी निवड झालेल्या मंडळींचे दोन गट केले गेले. एका गटाला त्यांच्या जीवनातल्या दुःखद घटनांची ‘आळवणी’ करण्यात गुंतवले गेले. ह्यासाठी संवाद, चिंतन, प्रतिमा, लिखाण अशी साधने वापरली गेली. दुसऱ्या गटाला त्यांच्या जीवनातल्या उत्कृष्ट कालखंडाची जाणीवपूर्वक ‘उजळणी’ करायला सांगितली गेली. आता ‘आळवणी’ गट आणि ‘उजळणी’ गट ह्या दोघांचे ह्या प्रक्रियेतील गतीशील स्कॅन्स काढण्यात आले आणि मेंदूतील दुःखद आणि सुखद भावनांची वर्णपटरेखाटने मिळाली. त्यानंतर ह्या दोन्ही गटांना इनफ्ल्यूएनझा म्हणजे फ्ल्यूवरचे व्हॅकसीनेशन दिले गेले. म्हणजे व्हायरल आजारावरचीच लस. आणि त्या गटांचा Antibody Response मोजला गेला. तर ‘आळवणी’ आणि ‘उजळणी’ गटाच्या रोगप्रतिकारशक्तीमध्ये शास्त्रीय दृष्टीने लक्षणीय फरक आढळला. सुखद भावना आणि लसीला मिळणारा जोमदार प्रतिसाद ह्यांचे नाते होते. लस म्हणजे एका प्रकारे मूळ आजाराची प्रतिआवृत्त्ती असते ही गोष्ट महत्त्वाची.

Realistic optimism म्हणजेच वास्तववादी आशावाद ही भावनिक आणि वैचारिक अवस्था व तिची वर्तनामध्ये दिसणारी अभिव्यक्ती ह्यावर एक ‘मापन साधन’ शास्त्रज्ञांनी तयार केले. कसोटीच्या कालखंडामध्ये कमी गांगरणे, प्राप्त परिस्थितीचा मनोमन स्वीकार करून त्यावर पर्याय काढणे, संभाव्य परिणामांचे ‘महाभयंकरीकरण’ करून हतबल न होणे असे अनेक गुणविशेष ह्या साधनात अंतर्भूत होते. पुन्हा या समुदायाची रोगप्रतिकारशक्‍ती, ह्या  रक्तातील घटकांद्वारे मापली गेली. आणि त्यांना सर्दीच्या व्हायरसचा संसर्ग ‘करवण्यात’ आला. ज्यांना सर्दी झालीच नाही किंवा किरकोळ झाली हे गट आणि ज्यांना त्रासदायक सर्दी झाली असा गट ह्यांच्या आशावादाच्या पातळीत लक्षणीय फरक आढळले. अशा अभ्यासगटांमध्ये इतर संवेदनशील घटक सारखेच रहातील अशी खबरदारी घेतली जाते. ह्या क्षेत्रात काम करणाऱ्या डॉ. शेल्डन कोहेन (कार्नेजी मेलॉन युनिव्हर्सिटी) ह्यांच्या अभ्यासानुसार भावनिक आधार देणारे आणि व्यक्तीविकासाला पोषक असे नातेसंबंध असणारे आणि नसणारे ह्या गटांमध्ये सर्दीचे प्रमाण वेगवेगळे आढळले. ज्यांची ‘सामाजिक आधाररचना’ सक्षम नव्हती त्यांच्यामध्ये सर्दी होण्याची शक्यता चक्क 4.2 पटीने जास्त मिळाली. डॉ. मार्टीन सेलिगमान ह्या अभ्यासकांनी, एचआयव्ही रुग्णांचे अनेक अभ्यास केल्यावर काढलेला निष्कर्ष महत्त्वाचा आहे. रोगप्रतिकारशक्‍ती उत्तम राखण्यासाठी, धूम्रपान सोडणे, चौरस आहार, अनुरूप व्यायाम ह्या तीन लोकप्रिय घटकांइतकाच प्रभाव ‘प्रयत्नवादी आशावाद’ ह्या गुणवैशिष्ट्याला दिला आहे. “तुमच्या भावनांची जाण आणि भान तुमच्या हातात आहे. तुमच्या भावना बदलू शकतात. तुम्ही त्यांना वळण लावू शकता. तुमची आजची भावनिक उजळणी ही उद्याची भावनिक सवय आणि परवाची सहजवृत्ती आहे हे विसरू नका” ते म्हणतात.

ह्याचा अर्थ असा की आजाराला दूर राखण्यासाठी आणि आजार झालाच तर त्याचे स्वरूप सौम्य ठेवण्यासाठी भावनिक स्थिती अत्यंत महत्त्वाची आहे. गंमतीची गोष्ट म्हणजे ह्या क्षेत्रातले अनेक प्रयोग ‘व्हायरस’ संबंधाने येणाऱ्या आजारातच झालेले आहेत. संपूर्ण सजीव सृष्टीची रचना कशी आहे थोडक्यात समजून घेऊ. ‘जीव’ म्हणजे Life ज्याक्षणी निर्माण होते त्या क्षणी भोवतालच्या वास्तवाबरोबरचे नाते सुरू होते. ह्या वास्तवातून येतात विविध उत्तेजना . . . सुखद आणि दुःखद . . . जगण्याच्या मूळ सत्वाला मदत करणाऱ्या किंवा आव्हान देणाऱ्या! ह्या सार्‍या उत्तेजनांना  सजीव दुहेरी प्रतिसाद देतो . . . अंतर्गत आणि बाह्य अशा दोन्ही स्वरूपाचा. अंतर्गत प्रतिसाद असतो पांढऱ्या पेशींच्या पातळीवरचा. ह्या पेशींचेही विविध गट आहेत. काही पेशी योध्याचे म्हणजे सैनिकांचे काम करतात. काही पेशी आलेल्या आव्हानाचे रूपांतर ‘पेशीअंतर्गत स्मृती’मध्ये करतात. ज्‍यायोगे असे आव्हान परत आले तर साजेशी प्रतिक्रिया देता यायला हवी. तेव्हा प्रत्यक्ष त्यावेळचे त्या Pathogen विरुद्धचे म्हणजे व्हायरसविरुद्धचे युद्ध लढले जात असते आणि भविष्याची आखणीही होत असते. म्हणजे अंतर्गत रोगप्रतिकारशक्‍ती दोन्ही पातळ्यांवर काम करते. प्रत्यक्ष लढाईत यश मिळो न मिळो, भविष्यासाठीची रचनाही सुरू असतेच. म्हणजे  ह्या रचनेला युद्ध ( War) आणि लढाई (Battle) ह्यातला फरकही कळतो.

हाच फरक मेंदुच्या पातळीवर कळवून देण्याचे काम भावना करतात. म्हणून ह्या पांढऱ्या पेशी आणि भावनाकेंद्रातील मज्जापेशी ह्यांना म्हटले आहे, ‘Mirroring Sisters.’ समोरच्या आव्हानाला तात्काळ प्रतिक्रिया देणार्‍या भावनाही निर्माण होतात आणि लांब पल्ल्याच्या आखणीला आवश्यक अशा भावनाही निर्माण होतात. ह्या दोन गटांना आपण आदीम भावना (Primitive Emotions) आणि प्रगत भावना (Productive Emotions) असे म्हणू . . . त्या अनुक्रमे, लिम्बीक सिस्टीम आणि कॉटेक्स (Cortex) इथून स्फुरण पावतात असे स्थूलमानाने म्हणता येईल . . . ज्याप्रमाणे अंतर्गत रचना पेशीपातळीवर आव्हानाचा मुकाबला करते तसेच बाह्यपातळीवर वर्तनाच्या द्वारा ही भावनिक रचना काम करते.  म्हणूनच त्यांचा एकमेकांवर प्रभाव असतो.

जर भावनिक नियोजन उत्तम आणि सक्षम असेल तर त्याचा प्रभाव अंतर्गत रोगप्रतिकारशक्तीवर तितकाच जोमदारपणे होतो. भावनिक अस्थिरता निर्माण झाली की Noradrenaline, Dopamine, Serotonine अशा जीवरसायनांमध्ये जे असंतुलन होते त्याचा थेट प्रभाव आतल्या Immune System वर म्हणजे रोगप्रतिकारशक्तीवर होतो. अशा अवस्थेत जर आसमंतात कोणताही संसर्ग असेल तर त्याचा प्रभाव होण्याची शक्यता जास्त. आता असेही प्रयोग चालू आहेत की शारीरिक प्रतिकारशक्ती वाढवणाऱ्या ‘Chemical Boosters’ चा वापर चिंता आणि नैराश्याच्या आजारात करता येईल का?  तो विषय तूर्तास बाजूला ठेवू.

शास्त्रज्ञांना असे दिसून आले की सर्वसाधारणपणे वय वर्षे तीस ते पन्नास ह्या वयोगटामध्ये, शारिरीक आणि भावनिक आरोग्याला धक्का देणाऱ्या घटना जास्त गतीने आणि जास्त प्रमाणात घडतात. म्हणून चिंता, नैराश्य अशा भावनिक आजारांसोबतच शारिरीक रोगप्रतिकारशक्तीवर आघात करणारे आजारही ह्याच वयामध्ये होतात. समजा एखाद्याला विषाणूचा संसर्ग झाला तर त्याच्या पांढऱ्या पेशी कार्यरत होताना ‘Fever म्हणजे ‘ताप’ येईल असे पहातात.  त्यामुळे ‘Sickness’ ही जाणीव होते. ह्या लक्षणांमध्ये थकवा, अंगदुखी, हुरूप आणि उत्साह जाणे असे प्रकार झाल्याने माणूस बिछान्यात रहातो त्यामुळे एक तर विश्रांती मिळते आणि दुसरे म्हणजे संसर्ग रोखला जातो. (लक्षणे दिसताक्षणीच मदत घेऊन क्वारंटाईन करण्याचे फायदे.) आता हा Sickness Response’ सुरू झाला की भावनांवर जबाबदारी असते आतल्या पांढऱ्या पेशींना बळ देण्याची. आपल्या मनात तीन प्रकारचे विचार येतील असे संशोधकांनी सांगितले आहे.

• Reactive Thoughts – प्रतिक्रिया
• Rational Thoughts – प्रतिसाद (अनुरुप) देणारे
• Ruminative Thoughts – रवंथ करणारे.

ह्यामध्ये आपण तिन्ही तर्‍हेच्या विचारांच्या ‘येण्यावर’ कंट्रोल नाही करायचा. आल्यावर निवड करायची ती अनुरूप विचारांची. ते कसे आणि कोणते ह्याची यादीच आपण ह्या लिखाणाच्या शेवटी करणार आहोत. असे झाले तर आपण आजारातून बाहेर पडण्याची क्रिया गतीमान होते.

ब्रेस्ट कॅन्सर म्हणजे स्तनांचा कर्करोग झालेल्या रुग्णांवरचे काही अभ्यासनिबंध आहेत. त्यातल्या एका पाहणीमध्ये रुग्णांचे दोन गट केले गेले. एका गटाला दहा आठवड्यांचा, ‘Mindfulness based CBT’ म्हणजे विचारपद्धती आणि ध्यान ह्यांचे संयोग असलेली पद्धती नीट शिकवली गेली.  हा होता ‘उजळणी’ गट. दुसऱ्या गटाला असे ज्ञान आणि माहिती देणारी एक दिवसाची कार्यशाळा घेतली. हा होता ‘आळवणी’ गट. कॅन्सरशी युद्ध खेळणाऱ्या पेशींची साखळीबद्ध पहाणी केल्यावर लक्षात आले की ‘उजळणी’ गटाचा Immune Response खूपच प्रभावी ठरला.

कोणताही ‘आजार’ अंतर्गत रोगप्रतिकारशक्तीला धडे देत असतोच आणि त्याचवेळी आजारी पडणे म्हणजे ‘आजारपण’ भावनिकशक्तीला धडे देत असते. पण भावनिकशक्तीला तीन पर्याय उपलब्ध असतात. निवड करण्याचे ‘स्वातंत्र्य’ असतं. प्रतिक्रियात्मक विचार जास्त झाले तर अतिप्रमाणात तीव्र वर्तन घडेल. रवंथ करणारे विचार वाढले तर माणूस स्थितीशीलतेमध्ये खितपत पडेल. आणि अनुरूप प्रतिसाद देणाऱ्या विवेकी विचारांवर जाणीवपूर्वक काम केले तर आणि तरच तो लढाई आणि युद्ध जिंकेल. लढाई हरला तरीही युद्ध जिंकू शकेल.

अंतर्गत रोगप्रतिकारशक्ती टिकवणाऱ्या पांढऱ्या पेशींच्या ‘प्रोग्रॅम’ मध्येच स्वयंशिस्त आहे. म्हणून त्या आपले काम सहसा विनातक्रार करतात. त्यात समस्या निर्माण झाली की त्याचा थेट आजारच होतो. मात्र भावना आणि विचारांना योग्य मार्गावर ठेवण्यासाठी प्रयत्न करावे लागतात. न थकता. म्हणूनच प्रश्न असा निर्माण होतो की आरोग्याकडे नेणारी आणि आरोग्य टिकवणारी नेमकी मनोभूमिका कोणती? आजाराची व्याख्या करणे तुलनेने कमी कठीण, पण स्वास्थ्याची व्याख्या कशी करायची?

कसोटीच्या प्रसंगातून जाताना, विषाणूसाथीच्या उंबरठ्यावर घुटमळताना तुम्ही ‘आनंदी रहा’ हे सांगणे सोपे आहे. पण ही कल्पना शास्त्रीय पद्धतीने समजून घेणे अगत्याचे. तर ‘Well Being’ ह्या अवस्थेचे दोन भाग आहेत. एक आहे Hedonism, म्हणजे विलासी समाधान. सुविधेचा उपभोग घेताना जे ‘मस्त’ वाटणं असतं ते. कधी आरामात दुलईत गुरफटून तर कधी मित्रकुटुंबीयांच्या समवेत आपण मिळवतो ते. हे समाधान बाह्य साधनांच्या उपलब्धतेवर अवलंबून असते. दुसऱ्या समाधानाचे नाव आहे ‘Eudaimonic’ समाधान म्हणजे अर्थपूर्ण समाधान. हा शब्द ॲरिस्टोटलने पहिल्यांदा वापरला. आयुष्याला अर्थ देणारे विकासात्मक ध्येय सापडणे आणि त्यासाठी परिणामांची तमा न बाळगता प्रयत्नांची पराकाष्ठा करणे ह्यातून मिळणारे हे समाधान अधिक सखोल असते. मानवी मनाला दोन्ही हवी असतात. एक शास्त्रज्ञ म्हणतात, “ह्यांचे नाते, उंची आणि वजनाप्रमाणे आहे . . . प्रमाणबद्धता महत्त्वाची. चणीप्रमाणे वजन असावे . . .  वजनाने उपयुक्त रहावे अडसर बनू नये . . . असेच संतुलन ह्या दोन समाधानांमध्ये हवं.”

ह्या दोन्ही समाधानांचा समतोल साधला तर आपली Immunity म्हणजे रोगप्रतिकारशक्ती सबळ रहाते. आजच्या परिस्थितीमध्ये ही भूमिका अनेक अर्थांनी महत्त्वाची आहे. व्यक्तीच्या, कुटुंबाच्या आणि समाजाच्या पातळीवरसुद्धा. आरोग्याच्या प्रतिबंधक काळजीसोबत उत्पादकता आणि विकासाकडे नेणाऱ्या ध्येयांवर सतत दृढसंकल्प काम करावे लागणार आहे.

डॉ. व्हिक्टर फ्रँकेल ह्या मनोविकारतज्ञांनी स्वानुभवावर आधारीत अशी ‘Logotherapy’ नावाची मानसोपचार पद्धती दुसऱ्या महायुद्धानंतर विकसित केली होती. ‘लोगॉस’ ह्या शब्दाचा इंग्रजी अर्थ ‘ Meaningfulness’. अर्थात अर्थपूर्णता . . . चांगला मराठी शब्द आहे ‘सार्थक.’ Pleasure should not be driven by hollow consumption alone. म्हणजे रिकाम्या, पोकळ चंगळवादाच्या मार्गानेच आनंदाच्या अनुभवाने जायला हवे असे नाही. हे वाक्य कुणा ललीत लेखकाचे नाही तर शास्त्रीय निबंधातले आहे.

आपल्या भारतीय तत्त्वज्ञानामधल्या, उपनिषदातल्या ‘श्रेयस’ आणि ‘प्रेयस’ ह्या संकल्पनांच्या जवळ जाणारी ही मांडणी आहे. डॉ. अब्राहम मॅसलो ह्यांच्या मानवी गरजांच्या पिरॅमिड रचनेत Esteem needs म्हणजे मानमान्यतेची गरज आणि Actualization म्हणजे आत्मभानाची गरज अशा दोन पायर्‍या सांगितल्या आहेत. मॅसलो ह्यांनी आत्मभानाच्या पाचव्या पातळीवरच्या काही व्यक्तींचा अभ्यास केला. त्यांच्याच शब्दात सांगायचे तर ह्या माणसांकडे ‘Goal Beyond their Skin’ होता. म्हणजे स्वयंकेंद्रिततेच्या पलीकडे नेणारे ध्येय सापडले तर ते अर्थपूर्ण समाधान देते. असे झाले तर विलासी समाधान आणि अर्थपूर्ण समाधान संतुलीत करता येते. त्यामुळे विचार आणि भावनेला जी स्थिरता येते त्याचा परिणाम थेट पांढऱ्या पेशींच्या कार्यापर्यंत पोहोचतो. आजार रोगजंतुंमुळे होणारा असो की विषाणूद्वारे होणारा. रोगप्रतिकारशक्ती वाढवणे ही त्या आव्हानाला तोंड देण्याची महत्त्वाची पायरी. जितकी रोगप्रतिकारशक्‍ती उत्तम तितके आजारी पडण्याची शक्यता कमी. आजार आला तरी त्यातून चांगल्या पद्धतीने बाहेर पडण्याची खात्री जास्त. ह्या रोगप्रतिकारशक्‍तीचे आणि भावनांचे अंगभूत नाते आहे. ते समजून घेतले तर शारिरीक दृष्टीने आरोग्यपूर्ण जीवन आणि मानसिक दृष्टीने अर्थपूर्ण जीवन ह्या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत असे लक्षात येईल.

ज्या नॉर्मन कझीन्सपासून शरीर-मन संबंधातील संशोधनाला गती मिळाली त्यांचे एक अनुभवसंपन्न वाक्य आता तुमच्यापुढे न्याहाळण्यासाठी ठेवतो आणि थांबतो.

Death is not the greatest loss in life. The greatest loss is what dies inside us while we live. . .

मृत्यू हा जीवनावरचा सर्वात कठोर आघात नव्हे. आपण जगत असताना अंतर्यामीच्या ज्या विकासकवृत्ती मृतप्राय होत जातात ते खरे तर आपले सर्वात मोठे नुकसान आहे.

आपोआप आशावादी बनता येतं का?

रात्री झोपताना मुख्यमंत्र्यांचं बोलणे ऐकत होतो. सध्याचा लॉकडाऊन ‘किमान’ दोन आठवड्यांनी वाढवल्याचे  सांगत होते ते. आपल्या घरात येऊन शेजार्‍याने शांतपणे समजावून सांगावं तसे बोलत होते ते . . . एका बाजूला तो ‘किमान’ शब्द रेंगाळत राहिला आणि दुसरीकडे, ‘ खबरदारी तुमची, जबाबदारी आमची’  ह्या विधानातला आश्वासक सूर सुद्धा.

सकाळी उठलो आणि चक्क एक कविताच अवतरली.
कटिबद्ध आहोत आपण
सुरू ठेवायलाच हवी
कवितेच्या सुरवटांची  पैदास
बेचिराख, वैराण माळाची
न बाळगता तमा
नाहीतर, उद्याच्या ईश्वरी उद्यानात
करणार कोण
फुलांचं जतन
आणि रज:कणांचं वितरण
कटिबद्ध आहोत आपण.
सुरू ठेवायलाच हवी
कवितेच्या सुरवंटांची पैदास.

निराशेला पोषक वातावरण असताना कुठून निर्माण होतो आशावाद? नेमक्या कोणत्या गोष्टींच्या बळावर? . . . आशावादाचा एक धागा जैविक प्रेरणेमध्ये आहेच. स्वतःचे म्हणजेच देहासकटचे अस्तित्व टिकवणे हा जीवसृष्टीचा नियम आहे . .   . त्याला ‘आपण’ हा ओलावा  नंतर परस्परावलंबनातून आलेला . . . ‘ सहनौ भवतु’ असेल किंवा ‘सर्वेपि सुखिन सन्तु’ असेल. ‘सर्व’ ह्या संकल्पनेमध्ये कलहाची आणि संघर्षाची बीजेही आहेत आणि भक्कम भावनिक आधार तसेच वैचारिक,  कृतीशील सहकार्याची मूळे देखील.

आशावादाची मशागत करायची तर व्यक्ती ‘स्व’स्थ हवी. स्वतःमध्ये स्थित हवी . . . म्हणजे नक्की काय? . . . तर आपल्या आजच्या सामर्थ्य आणि मर्यादांचं भान. ह्या दोन्हींवर विकासासाठी मेहनत घ्यायची तयारी हवी . . . वास्तवाची जाण हवी . . . त्यातला धोका आणि मोका कळायला हवा . . . आपण जे काय करतो आहोत ते मनापासून आवडायला हवं . . .

इतरांच्या भावनांमध्ये स्वतःला पहाता येणे ही पुढची पायरी. नाहीतर आशावाद ‘अप्पलपोटा’ ठरेल. प्रयत्नांमध्ये सर्वांची साथ मिळणे ह्यामध्ये ‘स्व’चा फायदाच आहे . . . फायदाच असणार! इतके असूनही माणसे मग सहजपणे सहकार्य करत का नाहीत? केले तर टिकवत का नाहीत?

‘मी’ ह्या भूमिकेच्यापुढे लागणारा ‘च’ नेहमी घात करतो. . . मीच शहाणा, मलाच सगळं कळतं, मीच सारे ठरवणार . . . आता ‘इतर सर्व’ लागतात ते फक्त कळसूत्री बाहुल्यांसारखे . . . अशा भूमिकेत रहाणाऱ्या  व्यक्तीच्या हातात ‘सत्ता’ मिळाली तर प्रथम आपल्याला वाटतं . . . हा विलक्षण प्रभावाचा काळ आहे, पुढच्या टप्प्यावर वैभव आपली वाट पहात आहे.

स्वप्न आणि वास्तव ह्यातील दरी वाढत जाते. निराशेची किनार गडद होत जाते. म्हणून आशावाद पोसायचा तर ‘मी’चे बीज, विवेकाचा नांगर वापरुन पेरायला हवं. भले जास्त वेळ लागेल पीक यायला . . . पण येईल ते दाणेदार. म्हणजे आशावादाला धैर्य आणि सहनसिद्धीची जोड हवीच. माझ्या अस्तित्वाइतकेच प्रत्येकाचं अस्तित्व महत्त्वाचे ही भूमिका समजली की ‘च’ खोडायला मदत होते.

माणसाच्या अस्तित्वाला, विकासाला पोषक परिस्थिती  असते तिथे निराशावाद कसा येतो? . . . जे आत्ता चाललं आहे कायम टिकलंच पाहिजे ह्या हट्टाग्रहातून. आणि परिस्थिती जर अस्तित्वाला आव्हान देणारी असेल तर माणसाच्या मनातला स्वार्थी आणि आणि संकुचित ‘मी’ जागा होतो . . . ‘भाडमें गयी दुनिया’ असं म्हणायला लागतो. तर कधी परिस्थितीपुढे लोटांगण घालून शरण जातो. हे खरं आहे की आव्हानात्मक परिस्थितीमध्ये संकुचित अहंकार वाढवला तर ‘महापुरे झाडे जाती’ असे होण्याचे चान्सेस वाढतात. वाचणाऱ्या लव्हाळयांमध्ये जशी लाट अंगावर घेण्याची नम्रता आणि सहनशक्ती आहे तशी त्यांनी आपली इटुकली मूळे घट्ट धरून ठेवली आहेत हेही महत्त्वाचे. आणि ताठरपणा मर्यादेपलीकडे वाढला तर मूळे अगदी खोल पसरलेली असूनही बुंधा तुटु शकतो हे लक्षात घेतल्याशिवाय हा दृष्टांत पूर्णार्थाने कळणार नाही.

म्हणजेच चिवटपणा आणि लवचिकपणा हे एकमेकांना आधार देणारे गुण आहेत हे महत्त्वाचे. झाडांच्या कुटुंबामध्ये असे म्हणतात की बाभूळझाडामध्ये हा गुणधर्म आहे.

अस्सल लाकूड भक्कम गाठ
ताठर कणा, टणक पाठ
वारा खात, गारा खात
बाभुळझाड उभेच आहे.

ह्या वसंत बापटांच्या ओळी अर्थवाही वाटू लागल्या. माणसाच्या पाठीच्या कण्यालाही अंगभूत लवचिकपणा आहेच. म्हणजे ‘ताठर कणा’ महत्त्वाचा पण फक्त ‘ताठ’पणा असेल तर मग ‘मोडेन पण वाकणार नाही’ हे वाक्य वेगळ्या अर्थाने खरं  व्हायचे.

मुद्दा असा असतो की झुकायचं कधी आणि कसं? तर नजीकच्या पल्ल्याचे (Short term) ध्येय गाठण्यासाठी दोन पावले मागे घेण्यात शहाणपण असतं. त्यासाठी लांब पल्ल्याचे उद्दिष्ट मात्र विधायक हवं . . . विधायक म्हणजेच स्वहित आणि परहिताची सांगड घालणारे . . . आशावादाला प्रयत्नवादासोबत, वास्तवाचे भान सतत जागे ठेवायला लागतं . . . शिवछत्रपतींच्या आयुष्यातून शिकण्यासारखी ही गोष्ट आहे.

काही माणसं अंगभूतपणे आशावादी असतात का? ह्याचे उत्तर काही प्रमाणात तरी होकारार्थी आहे. व्यक्तिमत्त्वाची घडण नेमकी कशी होते हे एक अनेक पदरी समीकरण आहे. निसर्ग ( Nature –  जनुकीय  रचना),  संस्कार (Nurture म्हणजे Conditioning), संस्कृति म्हणजे (Culture – वातावरण) ह्या तीन घटकांसोबत येते प्रत्येक व्यक्तीची खासीयत (Signature)! शिवाजी महाराजांच्या आयुष्याकडे पाहिले तर अंगभूतपणे त्यांच्यात अनेक सद्गुण दिसतात. ज्यांचा पुढे विकास झाला. तसे प्रयत्न त्यांच्या निकटवर्तीयांनी आणि स्वतः राजांनीही अथकपणे केले. पण अंगभूतपणे ‘नैराश्याची गडद छाया’ असणाऱ्या अब्राहम लिंकनचेही उदाहरण घेता येईल. नैराश्याच्या मलीन कालखंडाबरोबर विलक्षण चिकाटीने झुंजला हा माणूस. त्याचा स्वतःचा नैसर्गिक स्वभाव, परिस्थितीमधली आव्हाने आणि त्याची उद्दिष्टे हा प्रवास लिंकन ह्यांच्या आयुष्यात सतत संघर्षाचा होता. म्हणजे स्वभावातील पायाभूत आशावाद – निराशावादाइतकाच महत्त्वाचा मुद्दा ठरतो,  ‘आत्मभान’ . .  . Self Awareness.

ह्या साऱ्या लोकोत्तर माणसांकडे जर कोणती ‘जादू’ असेल तर ती हीच . . . आपण कसे विचार – भावनांच्या लोटात वहात जातो. ही मंडळी मात्र ‘मी’ आणि ‘माझे भावना – विचार’ असा भेद करू शकतात. त्यांना जेव्हा जीवनाला अर्थपूर्ण करणारे उद्दिष्ट मिळतं तेव्हा हे आत्मभान उजळून उठते. . . ‘एक होता कार्व्हर’ मधले प्रोफेसर कार्व्हर पहा. . . कृष्णवर्णीय म्हणून होणारे अपमान सोसूनही सर्व शेतकऱ्यांच्या उन्नतीसाठी कार्यरत असतात. कशातून आला असेल हा आशावादी टणकपणा?

बदलत्या वास्तवाप्रमाणे कधी कणखर भूमिका घ्यायची तर कधी लवचिक ह्याचे सततचे प्रशिक्षण ही मंडळी स्वतःला देत असणार. ह्याचा दुसरा अर्थ असा की स्वतःच्या विचारभावनांचा सततचा सावध, सजग पाठपुरावा महत्त्वाचा आहे . . . तरच उद्दिष्टांच्या पूर्तीकडे जाता येते.

तत्वज्ञानामधली ‘माया’ ही संकल्पना काय आहे? तर जे परिवर्तनीय ते ‘मिथ्या’  . . . जे अपरिवर्तनीय तेच अंतिम सत्य. आशावादी माणसांना, ते स्वतः आणि बाजूची परिस्थिती हे दोन्ही घटक ‘मिथ्या’ आहेत ह्याचे सततचे भान असते. त्यांचे उद्दिष्ट मात्र कधीच आपमतलबी, अप्पलपोटे नसते. . . त्यामध्ये त्यांनी स्वहिताला तर परहितामध्ये इतके विरघळून टाकलेले असते की त्यामुळेच ते अपरिवर्तनीय अशा सत्यापर्यंत आपल्यापेक्षा नक्कीच जवळ पोहोचलेले असतात . . . इतकी मोठी झेप आपल्याला जमणार नाही. पण पहिली पायरी म्हणून स्वहितासोबतच, अन्य महत्त्वाच्या मंडळींच्या हिताचा विचार करण्याची सवय लावायला काय हरकत आहे . . . आपण प्रामाणिकपणे लॉकडाऊन पाळणे हा सुद्धा ह्याच तत्त्वाचा दैनंदिन प्रयोग नाही का?

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

सोवळे आणि विटाळ

कोरोनाच्या साथीमुळे आपण काही नवीन शब्द वापरायला लागलो. त्याप्रमाणे वागायचा प्रयत्नही करू लागलो. ‘ Social Distancing’ ह्या शब्दाचे एक भाषांतर सुचवलं गेलं आहे ‘साथसोवळं’ . . . साथ रहाताना पाळायचे सोवळ्याचे नियम. आपली ‘परंपरा’ अशी की सोवळ्यापेक्षा  ‘ओवळ्या’ची धास्ती अधिक.  म्हणूनच स्वतः ‘सोवळे’ पाळण्यापेक्षा ‘विटाळ’ झाला तर काय होईल ह्याची चिंता आणि चिडचिड जास्त.

कोरोनाव्यतिरिक्तच्या वैद्यकीय सेवा बर्‍यापैकी ठप्प असताना खाजगी व्यावसायिकांनी, क्लिनिक्सनी, दवाखान्यांनी कार्यरत व्हावे अशी अपेक्षा आहे. ती रास्त आहेच. आमच्या मानसिक आरोग्य क्षेत्रात आधीच मनोविकारतज्ञांची संख्या मर्यादित. सद्यपरिस्थितीमधले मानसिक ताण तर चढणीवर पोहोचत आहेतच. ‘ऑनलाइन’ तपासणी आणि समुपदेशनाला मर्यादा आहेत. प्रत्यक्ष सेवा सुरू करायला लागणारच. आम्हाला निदान ‘वर्ज्य – स्पर्श’ म्हणजे लांब बसून आमच्या रुग्णांना ‘तपासता’ येते. बालरोगतज्ञ, स्त्रीरोगतज्ञ, सर्व मेडिकल आणि सर्जिकल शाखांना तर योग्य खबरदारी घेऊन रुग्णाच्या ‘जवळ’ जायलाच हवं.

कोरोनाची सेवा देणारे डॉक्टर्स, नर्सेस ह्यांच्यामध्ये सर्व काळजी घेऊनही काही जणांना प्रादुर्भाव होण्याची शक्यता आहेच. कमी प्रमाणात का होईना अशी शक्यता सर्व वैद्यक शाखांमध्ये असणार. अशा परिस्थितीत जर कर्तव्याला सामोरे जायचे तर बाजूच्या समाजाकडून भक्कम पाठिंबा अपेक्षित आहे . . . ‘विटाळ’ नव्हे.

निदान शहरी भागातली अनेक खाजगी वैद्यकीय सेवा केंद्रे वस्त्यांमध्ये आहेत, इमारतींमध्ये आहेत, हाऊसिंग सोसायट्यांचा भाग आहेत. ह्यातल्या काही जणांचा अनुभव असा की अगदी आणीबाणीची सेवा द्यायला सुरुवात केली तरी काही  व्यक्तींमधील ‘विटाळ भावना’ तीव्रपणे जागृत होते. ताबडतोब आक्षेप नोंदवले जातात.

पोलीस, नर्सेस, वैद्यकीय कर्मचारी, सरकारी कर्मचारी जिथे रहातात अशा ठिकाणी सुद्धा हा अनुभव येऊ लागला आहे. म्हणजे कोरोनायोद्धा असावा पण तो शेजारच्या घरी अशी एक भावना आहे. मुख्य म्हणजे ‘विटाळ’ चे ‘किटाळ’ उभे करणारी मंडळी स्वतः किती नियम पाळतात हा अनेकदा प्रश्नच असतो. निवासी वैद्यकीय केंद्रात काम करणाऱ्या एका सहकाऱ्याला त्याच्या इमारतीतल्या शेजाऱ्याने विचारलं, “तुम्हाला रोज जायलाच कशाला लागतं बाहेर!. . .” हे विचारताना त्या व्यक्तीने स्वतः मास्कही लावला नव्हता. आणि आवारात उघड्यावर हे संभाषण सुरु होते.

टाळेबंदीचे आठवडे वाढत आहेत तशी जनमनातली धास्ती एका बाजूला वाढते आहे. पण येणाऱ्या आठवड्यांमध्ये विविध ‘Valid’ कारणांनी बाहेर पडणाऱ्यांची संख्या सुद्धा वाढणार असे दिसते आहे.  आरोग्यकारण आणि अर्थकारण ह्यांचा समतोल राखताना होणारी तारांबळ पुढचे काही आठवडे कळसाला पोहोचू शकते. ह्या दरम्यान किमान काही टक्क्यांनी, काही जणांना अगदी कोरोनाचा प्रादुर्भावही संभवतो . . . त्यामुळे त्यांच्या परिसरातली ‘विटाळ’ प्रतिक्रियाही वाढणार.

ह्यातील शास्त्रीय सत्य असे आहे की ‘Herd Immunity’ म्हणजे सामुहिक प्रतिकारशक्तीच्या पातळीवर पोहोचायचे असेल तर ‘लागण प्रक्रिये’ची एक ठराविक किंमत द्यावीच लागते.

एका बाजूला ‘विटाळा’ची प्रतिक्रिया जशी दिसते तशी दुसरीकडे ‘सोवळे तोडा’ प्रतिक्रियाही दिसू लागली आहे. सगळेच नियम धाब्यावर बसवून अचानकपणे एकत्र येणे हा ‘कळप प्रतिक्रिये’चा आविष्कार आहे ‘समूह प्रतिसादा’चा नव्हे. ‘आता काय व्हायचे ते होऊ दे’ ह्या वृत्तीमुळे माणसे बेगुमान वागण्याची वेळ नेमकी आत्ताच वाढण्याची शक्यता आहे. तसे प्रसंग आपण पहायला लागलोही आहोत.

‘विटाळ धास्ती’ आणि ‘सोवळे तोडा बेफिकिरी’ ह्या दोन्ही टोकांकडच्या वर्तनाला मध्यममार्गावर आणायचा उतारा नेमका आहे तरी कोणता?

एकदा मनःपूर्वक समजला तर आपापल्या पद्धतीने व्यवहारातही आणता येईल असा एकच उपाय आहे. आणि तो म्हणजे ‘माणुसकी’! दुसऱ्याच्या वेदनेला ‘सह – अनुभूती’ने साथ देणे हा माणुसकीचा एक नियम आहेच. तो आपल्याला बौध्दीक दृष्टीने ठाऊक असतोही. . . पण पुढचा नियम आहे, जेव्हा समोरची, शेजारची, कुटुंबातली व्यक्ती अशा प्रकारचे ‘माणुसकी – युक्त’ वर्तन करत असेल तेव्हा त्या व्यक्तीच्या बाजूने उभे रहाणे. अशा व्यक्तीला कमीत कमी अडथळे येतील असे पहाणे. सगळ्यात महत्त्वाचे, आपण स्वतः असा अडथळा न होणे. परिस्थितीमधल्या अडथळ्यांवर तोड काढतील अशा माणसांची कमी समाजात नसते . . . अशा मंडळींच्या मार्गामध्ये अडचणी निर्माण करणाऱ्यांची सुद्धा कमी नसते ही माणुसकीच्या कामातली धोंड आहे. अगदी बुद्ध – येशूपासून ते बाबा आमटेंपर्यंत,  समाजाने ह्या सार्‍यांचा उदोउदो केव्हा केला . .  . तर त्यांच्या मार्गामध्ये भरपूर ‘विटाळखोरी’ केल्यानंतर. म्हणजे माणुसकीने जगणाऱ्यांनी आपली माणुसकी जपत कामही करायचं आणि प्रत्येक तुकारामाला मंबाजी भेटणारच, त्याशिवाय तो तुकाराम कसा होणार; असंही म्हणायचं.

अलीकडे मी रहातो त्या इमारतीने एक नियम केला आहे. आमच्याकडे येणारा ‘सफाई मित्र’ (कचरेवाला नव्हे) हा खाजगी काम करतो. त्याच्याकडे अजूनही काही इमारतींची कामे आहेत. इतकी वर्षे तो दरवाज्याची बेल वाजवून ‘ओला-सुका’ कचरा गोळा करायचा. आता असं ठरवलं गेलं आहे की प्रत्येकाने तळमजल्यावर जाऊन तिकडे ठेवलेल्या मोठ्या बादल्यांमध्ये कचरा टाकून यायचा. आमचा सफाई मित्र तो गोळा करेल आणि अंगण वगैरे झाडेल.  ह्यामध्ये त्याचे काम कमी होईल. तो अनेक ठिकाणी जात आहे तर त्याचा वेळ वाचेल. ब्लॉक्सचे दरवाजे कमी उघडले गेल्याने ‘सोवळे’ सुद्धा पाळले जाईल. आत्ताच्या परिस्थितीमध्ये ही शक्कल समजा ‘सोवळे’ संकल्पनेतून आली असेल तरी पुढेही ती तशीच चालू राहिली तर माणुसकी’ची सुद्धा ठरेल.

मी जवळजवळ दररोजच, ऑनलाईन संवादमाध्यमांद्वारे विविध समाजगट आणि वयोगटांबरोबर संवाद करत असतो. एक प्रश्न असा आला, “माझ्या सोसायटीत एक पोलीस अधिकारी, एक म्युनिसिपल अधिकारी, एक डॉक्टर आणि एक नर्स रहातात . . . ह्यांच्यापैकी एक जण जरी ‘पॉझिटिव्ह’ आला तर आमची सोसायटी सीलबंद होणार . . .”

“तर मग? . . .” मी म्हणालो.

“म्हणजे दुष्काळात तेरावा महिना . . . काय करायचं?”

“अधिक महिन्याचे वर्ष आहेच असं आतापासूनच समजायचं . . . पुढचा महिनाभर सगळ्या गरजा मिनिममवर आणायच्या . . . घडू शकणार्‍या घटनेची मानसिक आणि आणि व्यवहाराच्या पातळीवरची तयारी सुद्धा होईल . .  . पण त्याच वेळी ह्या सगळ्या चार कुटुंबाबद्दल आस्था आणि अभिमान सुद्धा तुमच्या वागण्यातून दिसला पाहिजे . . . फक्त शब्दातून नाही. हे वादळ शमल्यावर पुढच्या सव्वीस जानेवारीला तुम्ही ह्या चौघांचे सत्कार सुद्धा कराल. पण त्यांना आज गरज आहे तुमच्या आधाराची. त्यांच्याकडे संशयाच्या नजरेने पाहू नका . . . शारीरिक अंतर ठेवायला सांगितलं आहे आपल्याला, भावनिक नव्हे . . . हे सगळेजण त्यांचे काम करताहेत . . . त्यातला धोका पत्करून . . . आपले धास्तावलेलं मन अकारण निष्कर्ष काढतं . . . घडणाऱ्या घटनांचे सार्वत्रिकीकरण करतं . . . Generalization . . . ते ओळखण्याचा प्रयत्न करा . . .” मी म्हणालो.

हो . . . खरं आहे . . . माझा अंडीवाला, इस्त्रीवाला आणि मासे आणणारा तिघेही मुसलमान आहेत . . .  ते मर्कजवाले तर नसतील अशी सारखी शंका येते”! दुसरा प्रश्न आला

“हाच वैचारिक विटाळ आहे . . .  सगळे कर्मचारी कोरोनाग्रस्त होणार नाहीत . . . सगळे मुसलमान तबलिगी असणार नाहीत . . . वास्तवाला धरून नसणारे विचार आपल्या मनाचा ताबा घेतीलही काही वेळ . . .  पण आपण त्यांना ओळखायला शिकू या . . .  स्वतःला वास्तवाकडे आणूया . . . व्हायरस आपल्याला सांगतोय ‘मानवजात’ एकच आहे . . . पण आपले मन तुकडे तुकडे पाडते जगाचे ते धास्ती पायी . . .  हरकत नाही, आले असतील असे ‘मी – तू’ किंवा ‘आम्ही – तुम्ही’ विचार . . . तशी कृती न करण्याचा तरी प्रयत्न करता येईल ना आपल्याला मी म्हणालो.

धास्ती आणि बंडखोरी, चिंता आणि बेफिकिरी ही दोन्ही टोके आपल्या मेंदूच्या हार्डवेयरचा भाग आहेत हे खरं पण कसोटीच्या प्रसंगामध्ये विवेकाच्या म्हणजेच माणुसकीच्या सॉफ्टवेयरचा, क्रॅश कोर्स करू या सगळेजण . . . तशी ती काळाची सुद्धा गरज आहेच की!

 

• डॉ. आनंद नाडकर्णी

कोरोनाके साथ भी कोरोनाके बाद भी !!

लॉकडाऊन सुरू झाल्यापासूनची पुण्याच्या मुक्तांगण व्यसनमुक्ती केंद्रांमधील माझी दुसरी भेट ! … आमचे चोवीस रूग्णमित्र डिस्चार्ज होणार होते. त्यातले फक्त सातच घरी जाणार होते. इतरांच्या नातेवाईकांच्या इथे येण्याच्या परवानग्या ‘पेंडिंग’ होत्या. आमच्या साप्ताहिक ऍडमिशन्स तर आम्ही आधीच बंद केलेल्या. त्यामुळे आता ही मंडळी गेली की आमचे फक्त लांब पल्ल्याचे ‘आफ्टर केअरचे’ चाळीस जण आणि स्त्री विभागातल्या दहाजणी राहणार … अधिक आमचे कार्यकर्ते.

डिस्चार्जच्या कार्यक्रमाला आम्ही म्हणतो ‘आंतरदीप’ कार्यक्रम. हे सारेजण समई प्रज्वलित करतात. मनोगत व्यक्त करतात. त्यांचा ॲडमिशनच्या वेळचा आणि आत्ताचा असे दोन फोटो लावलेले छानसे कार्ड त्यांना मिळते. त्यांच्या हातावर दही दिले जाते. आणि ह्या समारंभाला साजेसे असे खास रचलेले मराठी मंत्रसुद्धा म्हटले जातात.

बऱ्याच काळानंतर हा कार्यक्रम माझ्या अध्यक्षतेखाली झाला. कारण दर आठवड्याला ही जबाबदारी बाबाची म्हणजेच अनिल अवचटांची असते. मंत्रांची ध्वनिमुद्रित आवृत्ती आहे. पण मी म्हटले की आज मी ‘Live’ करतो मंत्रोच्चारण !

मुक्तांगणचे मित्र उपचारक, देती शुभेच्छा तुला.
राहो दूर तू व्यसनांच्या, मोहाच्या आणि स्वभावदोषांच्या

अशी मी सुरुवात केली. अखेरीला आहे ‘ॐ शांती: शांती: व्यसनमुक्ती:’ गंभीर अशा आशादायी शांततेला छेद देत मी म्हणालो, “मनाचे तंत्र बदलू शकतो तो मंत्र ! … त्यासाठी आपल्याला पठण करताना मनाला एकाग्र करायचं … पठणानंतर मनन, चिंतन, आकलन, अवलंबन ! नेमक्या ह्याच पायऱ्या आपण सगळे ह्या कालखंडामध्ये शिकत आहोत त्याला लागू नाहीत का ?” मी म्हणालो.

“आपल्या व्यसनमुक्तीच्या कार्यक्रमामध्ये आपण एक ब्रीदवाक्य सांगतो, ‘वन डे ऍट ए टाईम … दर दिवशी नवा दिवस … आज संपूर्ण जगासाठी हे वाक्य नाही का लागू पडत ?…” सगळेजण एकाग्रतेने ऐकत होते.

मनात विचार आला हे रुग्णमित्रच नव्हेत तर आज आपण सारे रोजचा दिवस ‘प्लॅन’ करत आहोत …. आज त्यातल्या त्यात समाधानी कसं राहायचं ? … आज त्यातल्या त्यात ओके तरी कसं राहायचं

खरंच कसं राहायचं ?

या परीक्षेच्या काळातून मानसिक आरोग्याच्या संदर्भातली एक अत्यंत कळीची गोष्ट खरंतर आपल्याला शिकणे शक्य आहे.

आपल्या मनात येणाऱ्या सर्व भावनांकडे विनातक्रार पाहूया. झाली चिडचिड … तर ‘माझी’ चिडचिड म्हणूया … आणि निरीक्षण करूया तिचे ! … आला ‘कंटाळा’ तर लगेच पर्यायी कृती नको करूया … Lets capture this moment of boredom….त्या ‘कंटाळ्या’च्या अनुभवाला न नाकारण्याचा प्रयत्न करूया. विनातक्रार अनुभव ही स्वीकाराची पहिली पायरी.

माझ्या एका मैत्रिणीची मुलगी शिकायला अमेरिकेत आहे. सहसा चांगले भावनिक नियमन करणाऱ्या ह्या मैत्रिणीच्या डोळ्यात मध्येच तरळणारी काळजी मला तिच्या फोनच्या संभाषणातही जाणवते. अशा वेळी मी तिला लगेच धीर देत नाही ….  ही आम्हा मानसिक आरोग्य क्षेत्रात काम करणाऱ्यांची एक सवय असते …. मी फक्त ऐकतो … ऐकत राहतो …. तिच्याबरोबर राहतो … तिचं मातृत्व अनुभवतो … काळजी, आशंका आपली मानतो …. काही क्षणानंतर … ती स्वतःच स्वतःची भावना ओळखते … मी फक्त सूचक प्रश्न करतो, “काम कसं चाललं आहे तिचं ?” ती सांगू लागते … ते तपशील जसे उलगडतात तसं आपोआप स्पष्ट होतं की तिची मुलगी व्यवस्थित काळजी घेतघेत स्वतःच्या प्रोजेक्टचे काम करण्यात व्यग्र आहे, बिझी आहे!…

नकारात्मक भावनेला प्रतिकार न करता झिरपू द्या … तिला अनुभवा …. हळूहळू जाणवेल की आपण त्या भावनेला, किंचित अलगपणे ‘पहायला’ लागलो आहोत …. हे ‘पहाणे’ आहे ज्ञानचक्षुंचे शरीरचक्षुंचे नव्हे ! … त्याला ‘ साक्षी’भाव म्हणा की Emotional Awareness ! … त्या चिंतेचा, त्या संतापाचा, त्या कंटाळ्याचा अनुभव हळूहळू जणू तळहातावर, ‘फोर डी’ मध्ये दिसायला, ऐकायला, चवीला, गंधाला, स्पर्शाला येऊ लागेल …. Just Be there.

‘ONE DAY AT A TIME’ चे सगळ्यात छोटे एकक म्हणजे Unit कुठले ? … प्रत्येक क्षणी, तेवढाच क्षण !… कोरोनाच्या काळामुळे  इतकी सवय लागली आणि टिकली तरी पुरे की !

नकारात्मक भावनेचा ‘स्वीकार’ म्हणजे काय ?… तर दुसऱ्या कुणाच्या किंवा नशिबाच्या अकाउंटवर बिल न फाडता त्या भावनेची जबाबदारी घ्यायची. त्यानंतर सांगायचं की कोणतीही भावना ‘परमनंट ‘ नसते, कायमची नसते … कारण मूळात भावना वाऱ्यासारखी आहे. ती स्थिर नाही राहू शकत….. वारासुद्धा पडतो कधीकधी पण तो असतो पुढच्या हेलकावण्याआधीचा विराम.

दुसरे म्हणजे त्या त्या वेळेला जी भावना आपल्याला बलवत्तर भासते किंवा अनुभवायला येते ती फक्त त्या वेळेची ‘बलवत्तर’ म्हणजेच Dominant भावना असते. म्हणजेच जरी नैराश्य ह्या भावनेत आपण संपूर्णपणे बुडत असलो तरी ‘आशा’ म्हणजे Hope नावाची भावना कणांशानी असतेच ! … There is no state of utter Depression ! … अगदी तीव्र म्हणजे Clinical Depression मध्येही खरं आहे हे …

तर आपल्या समोरचा पहिला पर्याय हा की सध्याच्या ताकदवान नकारात्मक भावनेमुळे अंग चोरून, दाटीवाटीने उभ्या असणाऱ्या इतर भावनांकडे पाहायचे … एखाद्याला पाश्चात्य संगीताच्या फिल्हार्मोनिक वाद्यवृंदामध्ये … व्हायोलिन्सच्या  गटाच्या उंच उभारीनंतर, एक अकेले ट्रंपेट वाजावे तसा आशावाद असतो. ऑर्केस्ट्राच्या कंडक्टरची (म्हणजे आपली) नजर पडायला हवी त्याच्यावर…

एकाकीपण भरून आलेलं असतानाही, जवळच्या व्यक्तीच्या प्रेमाच्या आठवणी जळलेल्या कापरासारख्या तरंगत असतात. संतापाच्या अग्रक्षणानंतर, त्याच व्यक्तीबद्दलच्या आपुलकीचा थेंब, चेहऱ्याच्या आत रुजलेला असतो…. Remember No painful Emotion is alone …!  शोधूया … शोधूया …. सापडेल …. ती तिरीप सापडली तर तिला खतपाणी घालता येईल … कसलं ? … ध्येयाकडेे नेणाऱ्या विचारांच … आणि ध्येयाचाच गोंधळ असेल तर … ‘अस्तित्व जपायचं आहे मला’ इतकं ध्येय चालेल …. आणि अस्तित्वच निरर्थक वाटत असेल तर … तर तीही फक्त ‘आत्ताची’ भावना आहे असं म्हणायचं … कायमची नाही.

आपल्या समोरच्या दुसरा पर्याय आहे समोरच्या दुःखद भावनेची फक्त पट्टी बदलायची, कणसूर काढून टाकायचा.

परिस्थितीमुळे आलेलं नैराश्य, समोरच्याच्या वागण्यामुळे झालेली चिडचिड, अनिश्चिततेमुळे वाटणारी चिंता…. ह्या असह्य भावनांना ‘सह्य’ पातळीवर आणायचं !….. पहिला मंत्र…… I can stand it…. अनंत आमुची ध्येयासक्ती, अनंत अन् आशा, किनारा तुला पण पामराला !

दुसरी गोष्ट, ह्या भावना आपल्यात आल्या म्हणून आपण रद्दी माणूस नाही झालो….. संतापी विश्वामित्र नाही झालो…. चिंतातुर जंतू नाही झालो……आपण माणूस होतो, माणूस आहोत, माणूसच राहणार …. पण नैराश्य आणि चिंतेमध्ये इतका ठाम वाटणारा एकमेव दुःखद परिणाम घडणारच ह्याची तरी शाश्वती आहे का ? नाही ना, मग जोपर्यंत तसं घडत नाही तोवर त्याला फक्त शक्यतेच्या पातळीवर ठेवणे तर मला शक्य आहे … मी सजग राहू शकतो, सावध राहू शकतो, काळजी घेऊ शकतो. अरे … सापडली की ‘सह्य’ भावनांची रांग ! … सह्याद्रीची शिखरं !

अशी सारी मांडणी रुग्णमित्रांसमोर करत गेलो. सत्र संपल्यावर एक जण म्हणाला,” माझ्या घरचे निदान चार दिवस तरी नाही येऊ शकणार न्यायला म्हणून खूप वाईट वाटत होतं … पण आता वाटतयं … I can stand it.”

दुसरा म्हणाला, “माझ्या लक्षात येतंय की बाहेरचा लॉकडाऊन वाढला तरी आपण ठीक कसं राहायचं”.

” भावनांचे योग्य नियोजन करायला शिकणं ही गोष्ट आपण जर कोरोनाच्या निमित्ताने शिकलो … आणि ते पुढे सुरू ठेवलं तरच आपल्या सवयी बदलतील … ” मी म्हणलो.

“इथे येऊन ही स्वतःची कामे स्वतः करायला शिकलो. आता लॉकडाऊनमध्ये घरी गेल्यावरही हे करावे लागणारच … पण सवयी मुरवल्या अंगात तर पुढेही टिकेल ती सवय ” एक रुग्ण मित्र म्हणाला.

” म्हणजे काय”, मी म्हणालो ,”कोरोना के साथ भी और ….”

“कोरोना के बाद भी …” त्या सर्वांनी माझ्या सुरात सूर मिसळवला.

प्रतीके जीवनशैलीमध्ये झिरपायला हवीत

आपल्या स्वातंत्र्य संग्रामाच्या इतिहासामधले, गांधीजींच्या एका सभेचे छायाचित्र आज अचानक आठवलं …. ते असं आहे … व्यासपीठावरून राष्ट्राचे नेते मार्गदर्शन करत आहेत आणि श्रोत्यांमधल्या शेकडो स्त्रिया, ऐकताऐकता चरख्यावर सूत कातत आहेत. ह्या ठिकाणी ‘चरखा’ ह्या वस्तूची ‘समग्रता’ लक्षात घेण्यासारखी आहे. चरखा एक यंत्र. त्यातून सूत कातण्याची सांघिक कृती करणाऱ्या महिला…. त्या महिलांना त्यामुळे मिळणारा रोजगार … अनेक महिला एकत्र आल्यामुळे निर्माण होणारे संघटनेचे बळ तसेच आर्थिक बळ … ह्या आत्मविश्वासाबरोबरच त्यांचे स्वातंत्र्यचळवळीसोबत जोडलं जाणं … म्हणजे चरखा एका बाजूने ‘प्रतीक’ म्हणून किती संपन्न होतो बघा … स्वदेशीचे व्रत सामान्य माणूस कृतिशीलपणे जगू शकतो आणि त्यातून परकीय सत्तेकडून येणाऱ्या आयात मालावरही टांच आणू शकतो. एक साधी वैयक्तिक कृती … रोजची सूतकताई.

व्यापारी उद्देशाने वापरल्या जाणाऱ्या प्रतीकांना म्हणायचं ‘ब्रँडस्’ ते आपल्याकडे खूप आहेत. पण ह्या प्रतिकांमधले अर्थ शोधून त्याच्या अनुसार भावना आणि कृती होत नाही … तेव्हा त्याला म्हणायचं कर्मकांड … जेव्हा भावना, विचार, वर्तन एकजीव होते तेव्हा त्याचा होतो ‘विधि’.

‘विधी’मध्ये कृतीला महत्त्व असते… पण ती वरवरची असायला नको. तुकोबा म्हणतात त्याप्रमाणे, ‘ तीर्थक्षेत्री जावुनिया तुवा काय केले, चर्म प्रक्षाळिले वरी वरी’ … आता आपण उदाहरण घेऊ, ‘हात धुणे’ ह्या कृतीचे. ह्याचा ‘विधी’ करायचा तर स्वतः कृती करताना आणि समोरच्याला त्यासाठी आवाहन करताना भावना हवी बंधुभावाची. वीस सेकंद कशासाठी तर दोन्ही हातांच्या बोटांना एकमेकांसोबत बोलण्याची संधी म्हणून…नजरेने पहायचा साबणाचा फेस… आतली भावना, स्वच्छ सद्भावनेची…हात कोरडे करताना म्हणायचं मनामध्ये, ”योग्य काळजी घेऊन केलेली कृती … हीच माझी आरोग्यनीती.”

असे ‘विधिपूर्वक’ हात धुणे जर वारंवार होत राहिले तर ते आरोग्यनीतीचे प्रतीक बनेल … प्रतीकात्मकता दृष्टीला व्यापक बनवेल …. म्हणजे, मी आता कुठेही थुंकणार नाही, कचरा योग्य ठिकाणी टाकेन, सार्वजनिक ठिकाणांमधील स्वच्छता अगदी घराच्या मायेने ठेवेन …

गांधीजींच्या चरख्यातून येणारी खादी अनेक माणसं आत्मसन्मानाने वापरायला लागली. तो त्यांचा जीवनशैलीचा भाग झाला. जणू ते सारे सामान्य ‘परिवर्तनाचे प्रतिनिधी’ बनले. स्वच्छतेच्या संदर्भात आपल्याला हात धुण्याच्या ‘कृती’पासून सार्वजनिक स्वच्छता पाळण्याच्या ‘ वृत्ती’पर्यंत येता येईल का ?

सर्वसाधारणपणे समाज (म्हणजे तुम्ही – आम्ही ) खूप विसराळू असतो. म्हणून आपल्याला सतत ‘कल्पक कानपिचक्या’ म्हणजे Creative Reminders लागतात. चरख्याच्या निमित्ताने गांधीजींनी एक संघटनात्मक बांधणीही केली. प्रशिक्षणासाठी साहित्यही तयार केले. विनोबांनी सूतकताईचे तंत्र प्रगत करून त्याचे ‘मॅन्युअल’ तर तयार केलेच पण चरख्याच्या प्रतीकाला  एक पारंपरिक आयाम दिला.गृत्समद हा वेदकालीन ऋषी होता. त्याने समाजाला दोन देणग्या दिल्या …. विणकामाचे कौशल्य आणि गुणाकाराचे गणिततंत्र ! तर विनोबांनी गांधीजींच्या चरख्याला अधिक ‘ अर्थ ‘पूर्ण केले … असे होत राहिले तर आणि तरच, प्रतीके – विधी ह्यांच्यामधून विकासाची परंपरा निर्माण होत राहते… त्यातली वृत्ती विस्तारत जाते.

तसं झालं नाही तर प्रतीके आणि विधी एकतर विसरले जातात किंवा त्यांची ‘ कर्मकांडे’ बनतात. गांधीजींची प्रतीकात्मकता फक्त भावनेच्या पातळीवरची काव्यात्म नव्हती. त्याला वास्तवाचा सज्जड आधार असायचा. दांडीयात्रेसाठी मिठाची कल्पना त्यांच्या डोक्यात आली त्यामागे मीठ हा सर्व भेदांच्या पलीकडे जाणारा उपयुक्त पदार्थ आहे हा विचार जसा होता तसेच, ब्रिटिश सरकाराच्या महसुलाच्या रुपयातले आठ पैसे मिठातून मिळतात हे वास्तव सुद्धा होते.

म्हणूनच प्रतीकात्मकता ‘पोकळ ‘ करायची नसेल तर तिचा जन्म अव्याहत चिंतनातूनच  व्हायला हवा. आणि ते प्रतीक योग्य पद्धतीने स्वीकारायचे तर समूहानेही स्वतःला त्या कृतीशी आणि वृत्तीशी एकरूप  करायला हवे.

पाहूया कोरोनोत्तर काळामध्ये, आपल्या सार्वजनिक इमारतींच्या जिन्यांच्या कोपऱ्याकोपर्‍यातले, पिंकांचे किळसवाणे नकाशे कमी होतात का ते!

माणसाचं व दिव्याचं नातं उलगडण्याचा केलेला एक छोटासा प्रयत्न : डॉ. आनंद नाडकर्णी

ऐन मध्यरात्रीसुद्धा प्रकाशाची दिवाळी साजरी करणाऱ्या शहरी आकाशाला, पणतीमधल्या इवल्या ज्योतिचे महत्त्व कदाचित कळणार नाही. बहुतेक वेळा अकारण केलेल्या झगमगाटात आणि भपक्यामध्ये छोट्या दिव्याचे मिणमिणते अस्तित्व ते काय असणार … पण हजारो वर्षांपूर्वीच्या अनाघ्रात आकाशामध्ये रात्रीच्या वेळी असायचे लुकलुकणारे तारे आणि त्यांना साथ देणारे पृथ्वीवरचे छोटे दिवे … चंद्रसुद्धा त्या रात्रींमधला कमी- अधिक प्रकाश देणारा ग्रह … सारी सृष्टी उजळून टाकायची तर तेजस्वी सूर्याची वाट पाहायची.

माणसाने जेव्हा अग्नीला स्वतःच्या ओंजळीत तेवत ठेवण्याची किमया प्राप्त केली असेल तेव्हा त्याला ‘सूर्य’ अंगणात आल्यासारखे वाटले असणार. प्रकाश म्हणजे जीवन, प्रकाश म्हणजे विकास. म्हणून तर अग्नीला, यज्ञाला महत्त्व आल … प्रकाश म्हणजे ऊर्जा हे कळलं. त्याचं नातं बांधलं गेलं जीवनऊर्जेशी … आणि ‘पणती विझणे’ म्हणजे मृत्यू हा भावार्थ प्रगटला.

माहिती आणि ज्ञान संक्रमित करण्याचा मार्ग जेव्हा फक्त ‘मौखिक’ शैली पुरता मर्यादित होता तेव्हा, दिव्याची गरज अपरिहार्य नव्हती. पण लेखन आणि वाचन आल्यावर प्रकाशाची गरज वाटली. बौद्धिक व्यवहार फक्त सूर्याच्या साक्षीने होतील हे संभवनीय नव्हतं. ह्या टप्प्यावर माणसाने ज्ञानसंचयातल्या आपल्या सहोदर प्रकाशज्योतिकडे एका वेगळ्या ओढीने पाहिलं … ‘अंधाराकडून प्रकाशाकडे ने’ ह्या शब्दांना ‘अज्ञानाकडून ज्ञानाकडे ने’…. ‘असत्याकडून सत्याकडे ने’ असे आयाम निर्माण होऊ लागले. दिवा आणि प्रकाश ह्या प्रतीकांना ‘साक्षात्कारी’  स्वरूप आले. उपनिषदामधली प्रार्थना आली. भगवान बुद्धांनी तर सांगितलं ‘अत्त दीपो भव’ … स्वतःच स्वतःचा मार्गदर्शक हो … दिव्याचा दिपोत्कारी प्रतीकार्थ पसरू लागला होता.

संस्कृतीमधला दिवा, दैनंदिन व्यवहारात आला. ‘दिवेलागणीची वेळ’ तयार झाली. ‘देवाजवळचा दिवा’ आणि ‘तुळशीजवळचा दिवा’ रोजचा मित्र झाला … ऑन – ऑफच्या बटनांच्यानंतर आमची ह्या प्रकाशावर अमर्याद, बेलगाम सत्ता सुरू झाली. त्याआधी आम्हाला दिव्याच्या ‘निर्वाणाचे’ही भान होतं. विझण्याची ही जाण होती.

दिव्याच्या भोवती रचनांची मांदियाळी रंगली. मातीच्या पणतीपासून ते आपल्या राज्याचे प्रतीक असलेल्या लामणदिव्यापर्यंत. गाभाऱ्यात निरांजन, समई तर सभा मंडपाबाहेर दिपमाळ ! … दिव्यांची एकत्र रचना केली तर प्रकाश आणि सौंदर्य ह्याची निर्मिती करता येते हे कळलं आणि तयार झाला दिपावलीचा सण.

अशा प्रकारे दिवा आणि ज्योत ही प्रतिके, अंतर्मुखता ( Introversion ) आणि बहिर्मुखता (Extroversion ) ह्या दोघांना जोडणारा साकव बनली;  पूल बनली. व्यक्तिगत पातळीवर मी स्वतःच्या मनात ज्ञानाचा दिवा लावला तर माझा दृष्टीकोन बदलेल. माझ्या मनातला अज्ञानाचा अंधार, पूर्वग्रहाची काळोखी दूर होईल. म्हणून मी ज्योतिकडे पाहत ध्यानही करावे. तिच्या पिवळ्या, सोनेरी आणि बुंध्याकडच्या निळसर ज्योतिमध्ये स्वतःला निरखावे आणि पारखावे.

आणि जेव्हा मला इतरांबरोबर रहायचे तेव्हा ज्योतिने ज्योत लावत जावे. ज्ञानेश्वर सांगतात, एक ज्योत दुसरीला जन्म देते पण त्यानंतर कळते तरी का तुम्हाला की कोणती आधी आली आणि कोणती नंतर ? … ज्ञानाचा आणि विवेकाचा प्रकाश असा ‘कॉपीराईटस्’ शिवाय पसरायला हवा.

म्हणून भोवतालचा, एक्स्ट्रा प्रकाश घालवून टाकायचा तो नम्र होण्यासाठी. त्यानंतर ज्योत लावण्याची कृती करताना आजवर ज्यांनी प्रकाशाचा वारसा दिला त्यांचं स्मरण करायचं … ज्योत प्रकाशू लागेल. प्रत्येक ज्योत स्वतःभोवतीचा छोटा अवकाश प्रकाशित करेल … इथे बहिर्मुख होऊन भोवतालच्या तेवणाऱ्या ज्योतिबरोबर स्वतःला जोडून घ्यायचं … आता आपण प्रकाशाच्या एका सामूहिक रचनेचा भाग व्हायचं … व्यक्ती आणि समष्टी ह्यांचं परस्परावलंबन अधोरेखित करणारा दीपोत्सव अनुभवायचा तर वरवरच्या उत्साही उत्सवप्रियतेमधून बाहेर पडावे लागेल आणि असे भावार्थ शोधावे लागतील. नाहीतर शब्द बापुडे, पोकळ वारा ! …

बोलिले जे ऋषी, साच भावे वर्तावया

माझा जन्म झाला तो अशा कुटुंबामध्ये जिथे धार्मिक कर्मकांडांना फारसे महत्त्व नव्हते. आमच्या घरात देवाच्या तीन-चार प्रतिमा लावलेल्या होत्या. त्यांना रोजचा दिवा लावण्याचे काम आई वडील करायचे. ते दोघे गुरुवारचा उपवास करायचे. त्या वारी घरी, दत्ताची आरती असे. त्यानंतर नेमाने पेढा मिळायचा. हा सारा वारसा माझ्या भावाकडे गेला. मला कधी कोणी असे कर किंवा करू नको असे सांगितले नाही. परिणामी कधी पर्यटनाच्या निमित्ताने देवळात जाण्याची वेळ आली किंवा गणपती देवीच्या उत्सवांमध्ये कुठे दर्शनाला गेलो तरच नमस्काराची कृती घडत असे. त्यामुळे प्रौढ आयुष्यामध्येही कर्मकांड, मूर्तिपूजा, उपवास,  नवस ह्या सार्‍या पासून दूर राहिलो. हे सारे करणाऱ्यांचा दुःस्वास मात्र कधी केला नाही. अनेक तीर्थस्थळांमधला बकालपणा, विषमता अन व्यापार पाहिल्यावर तर अजूनही विषण्णता येते आणि चिडचिडही होते.

मेडिकलचा विद्यार्थी असताना, डॉ. रवीन थत्ते सरांच्या घरी ‘ज्ञानेश्वरी’ वर नियमित ज्ञानसत्रे असायची. आम्ही काही मित्र तिथे हजेरी लावायचो ते नंतरच्या सुग्रास जेवणावर डोळा ठेवून. सुमारे बावीस वर्षांपूर्वी, तणावनियोजनावरच्या प्रशिक्षण कार्यशाळा घेताना, भगवतगीतेमधील कर्मयोगावर प्रश्न विचारले जायचे. ‘मुकाट्याने आपलं कर्म करत राहायचं’ असा हा दैववादी सूर नक्की नसावा असे वाटले. पण बहुतेक जण त्याच पद्धतीने प्रश्न विचारायचे. सत्य शोधण्यासाठी म्हणून अभ्यास सुरु केला. संस्कृतमधली भगवतगीता डोक्यावरून गेली. आणि विनोबा भेटले. गीताई, गीता प्रवचने, गीताई चिंतनिका असे टप्पे पार करत विनोबांच्या समग्र साहित्याच्या, सहित म्हणजे सोबत चालायला सुरवात केली. हळूहळू गाथा, दासबोध, ज्ञानेश्वरी वाचनात आली. आधुनिक मानसशास्त्रातील Rational Emotive Behavior Therapy म्हणजे विवेकनिष्ठ मानसोपचार पद्धती आणि भारतीय अध्यात्म ह्याची सांगड घालताना, ‘विषादयोग,’ ‘मनोगती’ आणि ‘कर्मधर्मसंयोग’ अशी पुस्तके लिहिली गेली. त्या निमित्ताने विनोबांच्या सोबतच ओशोंपासून ते विवेकानंद, महात्मा गांधी, योगी अरविंद, जे. कृष्णमूर्ती, रामकृष्ण ह्याच्याबद्दल वाचत गेलो. महाराष्ट्राच्या भागवतधर्माचाही थोडा अभ्यास झाला.

असे होता होता गाडी वेदान्त-तत्त्वज्ञानाच्या टप्प्यावर आली. निमा आणि सूर्या असे वेदान्त शिकवणारे दोन विद्वान गुरु भेटले. (www.discovervedant.com ही त्यांची साईट पहा.) म्हणजे भारतीय परंपरेप्रमाणे ‘गुरु भेटणे’ हा टप्पाही पूर्ण झाला. आपल्या भारतीय तत्वज्ञान परंपरेमध्ये ‘दर्शने’ आहेत. म्हणजेच perspectives आहेत. हिंदू, बौद्ध, जैन, शीख असे चार धर्म ह्या संस्कृतिमधून निघाले. दरम्यानच्या काळात गौतम बुद्ध आणि त्याची मांडणी ह्याची जोड REBT ला कशी देता येईल ह्यावरही अभ्यास सुरु झाला. हे सारे अभ्यास कधीच पूर्ण होणारे नसतात.

सुमारे वर्ष-सव्वावर्षापूर्वी डोक्याने असं घेतलं की वेदान्ततत्वज्ञानाची मूळ मांडणी आहे उपनिषदांमध्ये. त्याचा अभ्यास केला तर आजवरच्या शोधाचे खोलवरचे मूलभूत अंग कळेल आपल्याला.

जे स्वतःला कळते आहे किंवा ‘कळले आहे असे वाटते आहे’ ते इतरांपर्यंत पोहोचवायचे हा माझ्यातल्या ‘कार्यकर्त्याचा’ किंवा ‘Activist’ चा भाग असला पाहिजे. आधुनिक मानसशास्त्राचा सांधा अध्यात्म-तत्वज्ञानाशी घातला पाहिजे हा हेतू घट्ट होण्याचे महत्वाचे कारण असे . . .  आमच्या मनआरोग्यक्षेत्राला स्वतःचा पाश्चिमात्य चेहरा न बदलता आल्यामुळे मनआरोग्य क्षेत्राचा ‘सांस्कृतिक’ आणि ‘सामाजिक’ ठसा निर्माण झाला नाही. अध्यात्मक्षेत्रातील शहाण्या आणि चतुर उद्योजकांनी (हा शब्द उपरोध नव्हे तर वास्तववादी आदराने वापरला आहे.) मात्र परंपरेतल्या शहाणपणाला positive psychology ची फोडणी विनासायास देऊनस्वतःचे Branding अतिशय भक्कम केले. म्हणून मनआरोग्यक्षेत्रातल्या अभ्यासकाने ह्या शास्त्राच्या अंगाने, अध्यात्माची आणि वेदान्ताची मांडणी करायला हवी.

सामाजिक वास्तवामध्ये, हिंदु धर्माचे व्यापारी, असहिष्णु आणि कर्मठवादी रूप नव्याने डोळ्यासमोर येत असताना इथल्या बहुसंख्य मंडळींसमोर धर्मामधल्या शहाणपणाची (wisdom) मांडणी नव्याने करणे जरूरीचे वाटले हा दुसरा मुद्दा. अशा कट्टरवादी रूपाची भूल सुशिक्षित तरुणांना पडत आहे तेव्हा ह्या निमित्ताने, वेदांत विचारातली कोणती तत्त्वे आपण दैनंदिन जीवनात समजून-उमजून वापरू शकतो हे सांगणे गरजेचे वाटले.

माझं पांडित्य सुशोभित पणे सादर करणे हा हेतू ह्या अभ्यासा मागे नाही. मी अजूनही स्वतःला अभ्यासक मानतो, ‘मुमुक्षु साधक’ नव्हे. ही माझी मर्यादा आहे आणि ती मी स्वीकारली आहे. ‘जिज्ञासू’ भक्त असल्याशिवाय तो ‘ज्ञानी’ होणार नाही ही गीतेतलीच मांडणी आहे. तर उपनिषदांच्या या शोधामध्ये पुन्हा वेगवेगळे धर्म व्यक्ती ते नव्याने भेटले.

माझ्या जगण्याचं नेमकं काय करायचं?

हा एक साधा पण मूलभूत प्रश्न हळूहळू प्रकाशात आला. माझ्या जगण्यामध्ये येतात माझी उद्दिष्टे (करीयर इत्यादी) माझी जीवनशैली, माझे नातेसंबंध . . .  ह्या सगळ्याबरोबरच दोन प्रश्न आपल्या डोक्यात असतात . . . मृत्यू म्हणजे काय? मृत्यूनंतर काय? पुनर्जन्म असतो का?

ह्या सगळ्या विषयांवर वेदान्ततत्वज्ञानाची निश्चित भूमिका आहे. उपनिषदे रचणाऱ्या ऋषींनी ती नम्रतेने पण प्रचंड विश्वासाने मांडली आहे. त्यांची मांडणी समाजापर्यंत, खास करून तरुणांपर्यंत पोहोचवणे महत्वाचे आहे. तसेच “मुर्तीमधल्या देवाचे (तिथे तो असला तर) काय करायचं?”

“तिथे नसला तर काय करायचं?”

असे प्रश्न आहेतच. “माझा देवावर तसा विश्वास नाही पण काहीतरी शक्ती आहे हे खरं” असं म्हणणारे कित्येक जण मला रोज भेटतात. पण आपल्याला ना देवाबद्दलची जण असते ना त्या ‘अद्भुत’ शक्तीबद्दल. ह्या विषयांवरही उपनिषदांपासूनची एक मांडणी आहे.  त्याची प्रतिबिंबे, पडसाद हजारो वर्षे पडत आले आहेत.  ईशावास्त्रामधली तत्वे थेट शंकराचार्यांपासून, ज्ञानेश्वर, तुकाराम, परमहंस, विवेकानंद लोकमान्य, गांधीजी, विनोबा, ओशो, चिन्मयानंद, पांडुरंगशास्त्री, जग्गी वासुदेव, असे सारेजण त्यांच्या त्यांच्या शैलीमध्ये सांगूनही आशयाची एकात्मता कशी राखतात हे पाहिल्यावर मन थक्क होतं.

वेदान्त विचार आपल्याला अत्यंत रसरशीत, समृद्ध आणि व्यापक जीवन जगायला शिकवतो असे माझं मत बनलं आहे.  अर्थातच असं जीवन जगण्याचा तो एकमेव रस्ता आहे असा दावा ते शहाणे ऋषी करत नाहीत. आजच्या मानसशास्त्रामध्ये ‘Positive Psychology’ अर्थात ‘सकारात्मक मानसिकताशास्त्र’ नावाची शाखा रूढ होऊ पाहत आहे. आज ज्या वेगाने काळाचे आणि त्यातल्या तंत्रज्ञानादी घटकांचे गतिमान परिवर्तन होत आहे ते लक्षात होता, परंपरेमधल्या नेमक्या कोणत्या भूमिकांच्या मुले आंजचे आजचे जगणे अधिक समजूतदार आणि सहिष्णु होईल हे ठामपणे मांडणे गरजेचे वाटले.

त्यासाठी गेल्या सव्वा वर्षांमध्ये नव्याने साधन सामुग्री जमवली. वाचन सुरु केले. टिपणे काढत गेलो. डोळ्यासमोर काही, मूर्त असा पुर्वबिंदु दिसल्याशिवाय माझं मन सातत्याने काम करत नाही. Institute for Psychological Health, अर्थात् .आय.पी.एच. ह्या ठण्यातल्या संस्थेला २३ मार्च २०२० ला तीस वर्षे पूर्ण होत आहेत.  त्या निमित्ताने एक ‘ज्ञानयज्ञ’ करावा असा बेत केला. सुमारे पंधरा वर्षांपूर्वी मी आमच्या संस्थेच्या स्वतःच्या मालकीच्या जागे साठी निधी उभारणी करावी म्हणून, तीन संध्याकाळी अशी नऊ तासांची ‘सायंकाळची संवादमाला’ सादर केली होती.  तशीच मांडणी आताही करावी असे वाटले. पॉवरपॉइंटचे सादरीकरण करून बोलत गेलो तर कळायला सोपे जाते.  म्हणून ह्यावर्षी, १३, १४, १५ डिसेंबरच्या शुक्र, शनी, रविवारी रोज साडेतीनतास सादरीकरण  करावे असे उद्दीष्ट ठेवले आहे.

‘वेदान्तविचार आणि व्यक्तित्वविकास’ असे भारदस्त शीर्षक देऊन हे सादरीकरण करावे असे डोक्यात आले. पण ह्या शीर्षका मुळेच तरुणवर्ग आकर्षित होणार नाही असे लक्षात आले.  ‘माझ्या जमण्याचं नेमकं काय करायचं? हा प्रश्न मी ‘सह-शीर्षक’ म्हणून ध्यायचं ठरवलं. ह्या सादरीकरणातून आय.पी.एच संस्थेच्या, त्रिदशकापूर्वी निमित्त एक पायाभूत निधी उभारावा आणि तीस वर्षे पूर्ण होत आहेत तर पुढल्या वर्षभरामध्ये किमान तीस लाख रुपयांचे संकलन करावे असे योजले आहे.

अध्यात्मसाधनेतील प्रवासाला विनोबांचे नाव दिले आहे. ‘ब्रम्हविद्या’ एक दिवस विज्ञान आणि ब्रम्हविद्या एका भाषेत बोलतील असा त्यांचा विचार आहे. आधुनिक मेंदुविज्ञानाने माणसाच्या भावना आणि माणसाच्या Consiousness चा विविध अवस्था ह्यावर प्रकाश टाकला आहे. ह्या संस्थेचा धागा परंपरेतल्या सहाणपणाशी जोडणे हेही मला अतिशय अश्वासक करतं. माणसाची ‘माणुसकी’ जर विज्ञान आणि वेदांत एकाच पद्धतीने सांगू लागले तर ते किती मोलाचे ‘ऐक्य’ असेल. किती मोलाचे ‘अद्वैत’ असेल. वेदान्ताची परंपरा फक्त ‘ऐक्या’ची नाही तर तादात्मय ‘अद्वैता’ची आहे. द्वैत म्हणजे दुभाजन …. विभाजनाची सुरवात. एकदा शकले पडायल सुरवात झाली की एकता हरवते. मानवी संस्कृतीच्या हजारो वर्षांच्या यात्रे मध्ये ‘एकरूप करणारे’ आणि ‘फोडून तोडून विलग करणारे’ असे परस्पर विरोधी प्रवाह प्रत्येक काळामध्ये उपस्थित राहिले आहेत. अध्यात्मिक सहजपणा शिकण्याची धुरा संतांच्या खांद्यावर होती आणि सामाजिक जबाबदारी त्या त्या क्षेत्रातल्या समाजसेवकांवर …. कधी ही दोन्ही रूपे अनेक माहात्म्यांमध्ये एकरूपही झाली… परंतु ह्यामध्ये मनमेंदु विज्ञानाला प्रत्यक्ष स्थान मिळाले नाही. आजच्या संक्रमणावस्थे मध्ये म्हणूनच ह्या अभ्यासाचे आणि सादरीकरणाचे एक दखलपात्र स्थान आहे असं म्हणावं लागेल.

“तु दहा-साडेदहा तास नेमकं काय बोलणार आहेस?” असा प्रश्न मला विचारलात तर त्याचे ‘सम्पुर्ण उत्तर माझ्या मनात नाही. माझ्या अभ्यासात मला जरा कुठे ‘share करायलाच हवं’ असे तत्व, तपशील, विचार मिळाला कि मला तो फक्त माझ्यापुरता सीमित ठेवणं स्वाभाविक वाटत नाही …. म्हणून व्यक्त व्हायचं. मनः पूर्वक मांडणी करायची: धागे जोडत जायचं.

आम्ही वैकुंठवासी। आलो या चि कारणासी।।

बोलिले जे ऋषी। साच भावे वर्तावया।।

असे तुकोबा म्हणतात. माझ्याकडे तुकारामांमधली कर्मयोगाची उंची आणि खोली नाही हे निखालस. पहिल्या ओळीमध्ये तुकाराम सांगतात तो आहे कर्मफलाचा आणि स्वामित्वधनाचा त्याग. परंतु दुसऱ्या ओळीमध्ये सांगितलेला हेतू मात्र माझ्या हेतुशी जुळणारा विवेक माझ्या पाठीशी आहे. हा दिलासा घेऊन, मी तुम्हा सर्वांसमोर सादर करणार आहे, तीन संध्याकाळी आणि साडेदहा तासांची हि ‘मनउत्कर्ष संवादमाला.”